Dagblaðið Vísir - DV - 15.08.1998, Qupperneq 14
14
LAUGARDAGUR 15. ÁGÚST 1998 T^V
Útgáfufélag: FRJÁLS FJÖLMIÐLUN HF.
Stjórnarformaður og útgáfustjóri: SVEINN R. EYJÓLFSSON
Framkvæmdastjóri og útgáfustjóri: EYJÓLFUR SVEINSSON
Ritstjórar: JÓNAS KRISTJÁNSSON og ÖSSUR SKARPHÉÐINSSON
Fréttastjóri: JÓNAS HARALDSSON
Auglýsingastjóri: PÁLL ÞORSTEINSSON
Ritstjórn, skrifstofur, auglýsingar, smáauglýsingar, blaðaafgreiðsla, áskrift: ÞVERHOLT111,105
RVÍK, SIMI: 550 5000
FAX: Auglýsingar: 550 5727 - RITSTJÓRN: 550 5020 - Aðrar deildir: 550 5999
GRÆN númer: Auglýsingar: 800 5550. Áskrift: 800 5777
Stafræn útgáfa: Heimasíða: httpV/www.skyrr.is/dv/
Vfsir, netútgáfa Frjálsrar fjölmiölunar: http://www.visir.is
Ritstjórn: dvritst@centrum.is - Auglýsingar: dvaugl@centrum.is. - Dreifing: dvdreif@centrum.is
AKUREYRI: Strandgata 25, sími: 462 5013, blaðam.: 462 6613, fax: 461 1605
Setning og umbrot: FRJÁLS FJÖLMIÐLUN HF.
Filmu- og plötugerð: ISAFOLDARPRENTSMIÐJA HF. - Prentun: ÁRVAKUR HF.
Áskriftarverð á mánuði 1800 kr. m. vsk. Lausasöluverð 160 kr. m. vsk., Helgarblað 220 kr. m. vsk.
DV áskilur sér rétt til að birta aðsent efni blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum án endurgjalds.
Einkaleyfi og útboð
Liðtn er sú tíð, að einu fyrirtæki var gefið einkaleyfi
á smásölu mjólkur og mjólkurvöru í Reykjavík. Þessi
kreppuarfur var lagður niður, þegar hversdagsleg hag-
fræði hélt innreið sína í þjóðmálin og menn áttuðu sig á,
að einkaleyfi eru þjóðhagslega óhagkvæm.
Þannig hafa einkaleyfi í farþegaflugi verið lögð niður,
bæði innanlands og milli landa. Afnám þeirra var enn
harðsóttara en í mjólkinni, því að stjórnmálamenn allra
flokka gættu hópum saman sérhagsmuna einkaleyfis-
hafans og neituðu að gæta almannahagsmuna.
Enn eru til leifar einkaleyfa. Til dæmis eru sérleyfi
veitt til fólksflutninga með áætlunarbílum, þótt hagfræð-
in segi, að þau leiði til hærri fargjalda. Slík sérleyfi yrðu
aldrei tekin upp nú á tímum, en skrimta enn, af því að
erfitt er að losna við gamla hagsmunagæzlu.
Stundum hafa fjölþjóðlegir samningar og samtök kom-
ið íslenzkum almannahagsmunum til hjálpar gegn sér-
hagsmunum. Þannig neyddust ráðamenn þjóðarinnar til
að afnema einkaleyfi í farþegaflugi og þannig verður
barizt gegn einkaleyfi íslenzkrar erfðagreiningar.
Einkaleyfum er stundum skipt upp milli margra aðila
eftir ákveðnum reglum. Sérleyfi áætlunarbíla og leigu-
bíla eru gömul dæmi um það. Þekktasta dæmið er kvót-
inn í sjávarútvegi, þar sem auðlindum hafsins var skipt
upp og þær gefnar þröngum hópi útgerðarfyrirtækja.
Innan ýmissa stjórnmálaflokka er vaxandi andstaða
við þetta framsal auðlinda, stofnuð hafa verið samtök
gegn því og boðað nýtt stjórnmálaafl með andstöðu við
kvótann að hornsteini. Engum blöðum er um að fletta,
að einkaleyfi kvótakerfisins á í vök að verjast.
Svo snýst dæmið snögglega við. Ráðamenn þjóðarinn-
ar hafa ákveðið að gefa afkvæmi bandarísks fyrirtækis
einkaleyfi til að reka miðlægan gagnagrunn heilbrigðis-
mála. Þar á ofan gerist það enn furðulegra, að almenn-
ingur styður gjöfina samkvæmt skoðanakönnun.
Þetta einkaleyfi er í ætt við hin gömlu og úreltu einka-
leyfi, sem rakin voru hér að ofan og jafngildir því, að rík-
ið taki upp afturhvarf til fortíðar og veiti til dæmis ein-
um aðila einkaleyfi til rekstrar útvarps og sjónvarps.
Enda stenzt einkaleyfið tæpast fjölþjóðareglur.
Einkaleyfi íslenzkrar erfðagreiningar er óskylt einka-
leyfum þeim, sem uppfinningamenn geta sótt um hjá þar
til gerðum einkaleyfastofum hins opinbera. íslenzk
erfðagreining hefur ekki sótt um einkaleyfi af því tagi,
enda er ekki um neina uppfinningu að ræða.
Ef ráðamenn þjóðarinnar telja, að veiting einkaleyfis
geri miðlægan gagnagrunn heilbrigðismála verðmætari
en ella, geta þeir reynt að bjóða út leyfið og afhent þeim,
sem bezt býður. Það er algild aðferð markaðshagkerfis-
ins til að finna, hvert sé verðgildi hlutanna.
Útboð eru eina hagfræðilega rétta aðferðin til að finna
hversu verðmætar ríkis- eða þjóðareigur eru. Þannig er
skynsamlegt að bjóða út veiðikvótann og gagnagrunn-
inn, svo og að haga útboðsreglum þannig, að sem allra
flestir geti boðið í hann sem allra hæst verð.
Hitt er svo annað mál, hvort ríkið á það, sem það
hyggst gefa gæludýri sínu frá Delaware í Bandaríkjun-
um, en ætti að bjóða út. Samkvæmt lögum frá í fyrra
eiga sjúklingar upplýsingar í sjúkraskrám sínum, en
ekki hinar opinberu stofnanir, sem geyma skrárnar.
Sé um að ræða verðmæta eign, sem ríkið má ráðskast
með, er ekkert vit í öðru en að efna til útboðs gagna-
grunnsins á þann hátt, að sem allra hæst tilboð berist.
Jónas Kristjánsson
Alþjóðlegt stjórnleysi
Sjaldan hefur hlutverk Sameinuöu
þjóðanna i alþjóðastjórnmálum verið
eins óljóst og nú. Á dögum kalda
stríðsins gekk hagsmunapólitík risa-
veldanna fyrir stjórnmálastarfi þess-
ara heimssamtaka. Sameinuðu þjóð-
irnar urðu oft og tíðum að hentugum
áróðursvettvangi á 5., 6. og 7. áratugn-
um. Nikíta Khrústjoff, leiðtogi Sovét-
ríkjanna, tók agndofa þingheim í
kennslustund í mannasiðum árið 1960
með því að taka af sér annan skóinn
og berja honum í borðið til að láta óá-
nægju sína 1 ljósi. Og það var í Örygg-
isráði Sameinuðu þjóðanna sem
Bandaríkjamenn mótmæltu fyrst inn-
rás Sovétmanna í Ungverjaland árið
1956 og skýrðu frá þvi að Sovétmenn
hefðu komið fyrir kjarnorkuvopnum
á Kúbu árið 1962. Á 7. áratugnum brá
svo við aö fyrrum nýlenduríki Vestur-
veldanna nýttu sér nýfengið frelsi í
krafti meirihluta síns á allsherjar-
þinginu til að vekja athygli á baráttu-
málum sínum. Oftar en ekki var mál-
flutningi þeirra beint gegn Bandaríkj-
unum og bandalagsríkjum þeirra.
Smáríkin (og Sovétmenn) unnu vissu-
lega áróðurssigra á alþjóðavettvangi
með þessu herbragði, en pólitísk áhrif
Sameinuðu þjóðanna sém stofnunar
minnkuðu að sama skapi. í Bandaríkj-
unum tók að bera á harðri andstöðu
gegn Sameinuðu þjóðunum og hún lif-
ir enn góðu lífi. Bandarísk stjómvöld
verða ávallt að taka tillit til þessarar
hugarfarsbreytingar, ekki síst eftir að
repúblikanar náðu meirihluta á
Bandaríkjaþingi.
Hlutverk Sameinuðu
Eftir endalok kalda stríðsins hafa stórveldin lítið gert til að skilgreina
verksvið Sameinuðu þjóðanna, ekki síst eftir þá gagnrýni sem kom
fram eftir afskipti þeirra af átökum í Bosníu og Sómalíu. Ciinton og
Kofi Annan takast í hendur í höfuðstöðvum SÞ. Reuter
þjóðanna
Eftir að kalda stríðinu lauk hafa
stórþjóðirnar átt í stökustu erfiðleik-
um með að skilgreina verksvið Sam-
einuðu þjóðanna. í upphafi gætti mik-
illar bjartsýni: George Bush, fyrrver-
andi Bandaríkjaforseti, boðaði nýja al-
þjóðaskipan og í tíð sinni sem sendi-
herra Bandaríkjanna hjá Sameinuðu
þjóðunum lýsti Madeleine Albright
yfir því að dagar samstöðunnar væru
rannir upp í Öryggisráðinu. Fyrrver-
andi andstæðingar stóðu saman að því
að brjóta á bak aftur innrás Saddams
Husseins í Kúveit. Og fyrr en varði
voru Samemuðu þjóðimar farnar að
hafa bein afskipti af ófriði í Angóla,
Sómalíu, Kampútseu, Bosníu, Mósam-
bík, Georgíu og víðar. Einn stór galli
var á gjöf Njarðar: Þessar aðgerðir
vora af allt öðram toga en tíðkast
höfðu í friðargæslustarfi Sameinuðu þjóðanna fram
að þessu. Áður fyrr var meginmarkmiðið að koma í
veg fyrir átök milli rikja með samþykki deiluaðila.
Nú gekk umboðið mun lengra: Liðsveitir undir stjórn
Sameinuðu þjóðanna tóku að sér að friðþægja ein-
ræðisherra, hryðjuverkamenn og leiðtoga þjóðar-
brota. í sumum tilvikum endaði þetta með skelfingu,
eins og í Sómalíu, Bosníu og Rúanda. Sameinuðu
þjóðirnar voru engan veginn í stakk búnar til að
sinna þessi nýja hlutverki sínu, enda höfðu þær
hvorki fjármagn né mannafla til þess. Meðan á kalda
stríðinu stóð höfðu liðsveitir Sameinuðu þjóðanna
ekki heimild til að beita vopnavaldi. Hvernig var
unnt að ætlast til þess að þær væru skyndilega færar
um slíkt eftir að því lauk?
Blóraböggull í alþjóðamál-
um?
Að undanförnu hefur samstaða
stórþjóðanna í Öryggisráðinu tek-
ið að molna. Það á ekki síst við
um aðgerðir í Bosníu, írak og
Kosovo. Bandaríkjamenn vilja
hvorki né geta tekið að sér lög-
regluhlutverk i alþjóðamálum,
þótt þau séu eina risaveldið i
breyttum heimi. Það hefur líka
komið í ljós að forræði þeirra á
heimsvísu eru takmörk sett, eins
og kjarnorkusprengingar Indverja
og Pakistana ber glöggt vitni um.
Bandaríkjamenn björguðu vissu-
lega málum í Bosniu og áttu allan
heiðurinn af Dayton-samkomulag-
inu. En þeir hófu ekki bein af-
skipti af stríðinu fyrr en tvö hund-
ruð þúsund manns höfðu látið lífið og þrjár millj-
ónir flúið heimili sín. Atlantshafsbandalagið býður
heldur ekki upp á neina töfralausn í alþjóðamálum.
Þótt friðargæslustarf NATO í Bosníu hafi tekist
betur en flestir þorðu að vona hefur bandalagið
ekkert aðhafst enn í Kosovo. Aðildarríki NATO
segjast þurfa samþykki Öryggisráðs Sameinuðu
þjóðanna til að skerast í leikinn. En þar sem Rúss-
ar eru mótfallnir valdbeitingu hefur ekki verið leit-
að eftir umboði þess enn. Það er því komin upp
pattstaða í alþjóðakerfinu. Frá sjónarhóli stórveld-
anna gæti eitt mælt með því: Það má alltaf gera
Sameinuðu þjóðirnar að blóraböggli, ef jafnilla fer
í Kosovo og Bosníu. - Svo er því haldið fram að sag-
an endurtaki sig ekki... •
Erlend tíðindi
Valur Ingimundarson
.* ★
skoðanir annarra
Vilja fá að vera í friði
„Aðeins nokkrum dögum eftir að fuUtrúadeildin sam-
} þykkti orðalag frumvarps um leynd yfir læknisfræðUeg-
} um upplýsingum, oröalag sem margir gagnrýndu sem
ófullnægjandi og veikt, berst okkur óskyld frétt sem gef-
; ur okkur tU kynna hversu víðtækar áhyggjur manna af
} vemd persónuupplýsinga á upplýsingaöldinni eru orðn-
ar i Bandaríkjunum. Hæstiréttur Minnesotaríkis stað-
I festi rétt manna í ríkinu tU friðhelgi einkalífsins.
i Minnesota er því 48. ríkið sem viðurkennir einhvers
} konar friðhelgirétt sem leyfir lögsókn á hendur þeim
sem láta af hendi upplýsingar um einkahagi fólks í leyf-
} isleysi, jafnvel þótt upplýsingamar séu réttar.“
Úr forystugrein Washington Post 11. ágúst.
Efi og óöryggi
} „KjeU Magne Bondevik forsætisráöherra (Noregs)
[ finnst ósanngjarnt að ríkisstjórnin sé dregin til
ábyrgðar fyrir lækkandi gengi krónunnar og þar með
fyrir þær miklu vaxtahækkanir sem hafa oröið á til-
tölulega skömmum tíma. Hann bendir á að efnahag-
skreppan í Asíu og lágt olíuverð hafi haft áhrif á gengi
krónunnar. Hætta er á að forsætisráðherrann horfi
fram hjá því hver áhrif það hefur á markaðinn að við
búum við ríkisstjórn sem sáir efa og óöryggi um efha-
hagsstefnuna." Úr forystugrein Aftenposten 13. ágúst.
Hættulegar hugmyndir
„Stjómvöld hafa ekki tryggt nægUega örj'ggi banda-
rískra borgara á erlendri grundu, sérstaklega ekki í
Afríku þar sem hætta á hryðjuverkum var talin lítU.
Það á ekki að vera stórmál að veija sem nemur rúmu
prósenti af útgjöldum tU varnarmála tU að auka öryggi
sendiráðanna. En forðumst hugmyndir um að Banda-
ríkin eigi að grípa tU hefndaraðgerða, jafnvel án nægra
sannana um aðUd að tUræðunum í Afríku, og að leyfa
eigi CIA að myrða hugsanlega gjömingsmenn. Lýðræð-
isrUd sem beita hryðjuverkum eiga á hættu að ekki
verði lengur greint á milli þeirra og hryðjuverkamann-
anna.“ Úr forystugrein The New York Times 12. ágúst