Dagblaðið Vísir - DV - 07.12.2002, Síða 18

Helgarblað DV
LAUGARDAGUR 7. DESEMBER 2002
I 8
Arfleifðin er í
blóði okkar
„Fyrsta boðorð samtímans er afþreying," segir
Matthías Johannessen. „Allir vilja vera afþreyðir.
Allir vilja láta skemmta sér. En þá mætti líka minn-
ast þess sem nóbelsskáldið sagði: Það er ekkert eins
leiðinlegt og skemmta sér! Fhi fólk vill ekki hlusta á
svona tal! Það vill að allt sé skemmtun, einhvers
konar fliss. Ekki síst sjónvarpsfliss sem Guðbergur
Bergsson lvsti svo eftirminnilega í fvrra.“
DV-mynd Hari
Vatnaskil nefnist dagbókarsaga Matthíasar
Johannessens. / i/iðtali við Helgarblað DV
ræðir Matthías um skáldskap, gagnrgni, af-
þreginguna og þrautagöngu metsölunnar.
„í Vatnaskilum er skáldskapur unninn inn í dagbók,
það er allt og sumt. Höfundur dagbókarinnar er nýkom-
inn á lífeyri og í stað þess að leggjast í kör fer hann að
upplifa frekar en lifa sjálfan sig og gerir það með því að
endursemja kafla úr dagbókinni. Hann fer þannig í
ferðalag aftur í tímann, gengur sem sagt upp með fljót-
inu. Sjálfur er hann miðþyngdarstaður verksins, en svo
er fyllt upp í með þessum dagbókarköflum, auk frétta úr
umhverfinu þangað til þessi mósaíkbrot hafa myndað
einhvers konar heild. Þetta er að vísu óvenjuleg aðferð
en á sér þó fyrirmyndir, t.a.m. í fornum sögum.
Mér er nær að halda það hafi verið rétt hjá Borges
þegar hann fuUyrti að íslendinga sögur væru skáldsögur
saman settar úr smáþáttum eða stuttum sögum sem voru
hlaðnar utan um kjamann. Þannig er saga Hallgerðar
langbrókar úr snorrungagoðorði aukin með þáttum um
Gunnar og Njál og ýmsa aðra sem við sögu koma, hið
sama má segja um Grettis sögu og fleiri sagnir.
í Vatnaskilum er ekki síst aukið við þáttum af hug-
myndum og margvislegum uppákomum úr hugsanaferli
lífeyrisþegans, gamals blaðamanns að sjálfsögðu, og um-
hverfi hans; með ljóðainnskotum eins og tíðkaðist í forn-
sögum.
Ég er ekkert að halda því fram að þessi samansúrring
geti tekist, en hún er þó með öðrum hætti en nú er
venja. Ástæðan er ekki síst sú aö ég hef undanfarin
misseri lesið fjöldann allan af skáldsögum og er orðinn
hálfleiður, a.m.k. í bili, á sögum sem eru skrifaðar eins
og á aö skrifa skáldsögur. Að vísu getur maður aldrei
hafnað því sem fullnægir svona nokkurn veginn
estetískum kröfum manns í stíl og fagmennsku.
Mér hefur þótt nauðsynlegt að finna nýjan farveg
og láta á það reyna hvort ekki sé unnt að gera eitt-
hvað nýtt, hvað svo sem það yrði kallaö. Ég er ekki
að segja að þetta sé skáldsaga þótt hún fjalli um
skáldskap úr dagbók og daglegu lífi. Nei, þetta er
kannski einna helst eins og óþekkt hauskúpa sé
grafin úr jörð og reynt að finna út hvernig viðkom-
andi leit út í lifanda lífi. Þá er smurt utan á kúpuna
með þar til gerðum aðferðum vísindamanna uns
svipbrigðin koma í ljós og kannski einnig að lokum
hver hinn dauði var.
í Vatnaskilum er gerð tilraun til að endurlífga
dauðan bókstaf.
Skáldsögur eru af ýmsum toga og þá ekki síst
unnar úr ævisöguþáttum margvíslegum og mætti
þar nefna Sult Hamsuns sem er skrifuð í þessum
dramatíska ljóðræna stíl sem hæfir efninu vel og
The Sun also Rises eftir Hemingway, en hún er
heldur þunnur þrettándi að efni til, en knappur
stíllinn svo fallega ljóðrænn að hann verður kjarni
sögunnar.
Hið einstæða nýjabrum í bókmenntum síðustu
aldar.
Ég hef alltaf talið mikilvægt að við gerðum okk-
ur einhverja grein fyrir því hver við erum. Það er
flókin spurning sem kallar á enn flóknari svör. En
arfleifðin er í blóði okkar og þar eigum við að geta
fundið hana. Hún er ekki augljós í daglegu þrasi,
ekki endilega en þar getur hún þó leynst ef að er
gáð.
Kvíslar okkar hafa runnið úr hafsjó sameigin-
legrar reynslu og fátt er skemmtilegra en reyna að
fylgja þessum straumi, reyna að njóta þessa um-
hverfis, ekki síst þeirra gljúfra og þeirra fossa sem
einkenna vatnasvæöið. En kvíslarnar falla um
æðar okkar sjálfra og án þess að skoða þetta um-
hverfi erum við engu nær um líf okkar og eðli.
Við erum sífelldlega að leita að upptökum Nflar
eins og skáldið sagöi, en mundu þessi upptök ekki
vera í blóði okkar ef að er gáð?“
„En nefið er alltof þykkt!“
„Ég er oft spurður um gagnrýni, hvað ég segi um
hana.
Ætli hún sé ekki með ýmsu móti. Ég les stundum vel
skrifaða gagnrýni, fróðlega og upplýsandi. En sjaldnar
gagnrýni sem getur gert kröfu til þess að kallast bók-
menntir. Slík gagnrýni er afar uppörvandi og stækkar
umhverfið. Hún slær tvær flugur í einu höggi; varpar
birtu á verkið sem er til umfjöllunar og auðgar bók-
menntirnar.
En þó held ég þetta sé undantekning.
Ætli dæmigerð gagnrýni sé ekki i svipuðum dúr og
þegar einn helsti gagnrýnandi Flórens á dögum
Michaelangelós, Soderin, heimsótti meistarann, skoðaði
Davíðs-styttuna sem hann hafði þá nýlokið við, hrósaði
henni að sögn Vasaris en bætti við (til að sýna vald sitt
og lærdóm): En nefið er alltof þykkt!
Michaelangeló klifraði þá upp á stillansinn og fór að
dusta rykið af nefinu en Soderin sýndist hann vera að
eiga eitthvað við nefið og laga það.
Þegar meistarinn haföi dustað rykið af nefi Davíðs
konungs spurði hann gagnrýnandann: Hvernig finnst
þér þetta núna?
Gagnrýnandinn kom og skoðaði nefið sem var ná-
kvæmlega eins og áður og sagði sigri hrósandi: Þetta er
allt annað. Nú er þetta komið!
Michaelangeló, sem hafði í engu breytt nefi Davíðs,
undraðist hégóma og yfirlæti gagnrýnandans, brölti nið-
ur af stillansinum og hugsaði að sögn Vasaris um alla
þessa vitleysu sem átti víst að styrkja álit hans á smekk-
vísi og lærdómi Soderins.
Mér er nær að halda að þessi saga segi meira um sam-
skipti gagnrýnenda og listamanna en virst gæti í fljótu
bragði. En stundum tekst listamönnum að slá ryki í
augu hinna fyrmefndu.
En ekki alltaf."
„Allir \ilja vera afþrevðir"
„Fólk er alltaf að leita að þvi sem er spennandi og til