Dagblaðið Vísir - DV - 23.08.2003, Síða 10

10 SK08UN LAUGARDAGUR 23. ÁGÚST2003

Umhverfisslys sem varað var við

Um 2.800 eldislaxar af norskum stofni sluppu
síðastliðinn miðvikudag úr bráðabirgðasjókví
við höfnina í Neskaupstað.
Versti ótti veiðiréttarhafa og laxveiðimanna
var því ekki ástæðulaus. Fátt í mannlegum
mætti getur komið í veg fyrir eitt versta náttúru-
og umhverfisslys síðustu áratuga hér við land.
Aðeins náttúran sjálf getur hugsanlega tekið til
sinna ráða.
Laxveiðimenn og veiðiréttarhafar hafa lengi
varað við sambýli náttúrunnar við kvíaeldi á
laxi. Óttinn við að eldisfiskur gangi í íslenskar
veiðiár og gangi smátt og smátt en örugglega af
íslenska laxinum dauðum er raunverulegur.
Slysið í Neskaupstað staðfestir aðeins þennan
ótta - gerir hann raunverulegan. Þeir sem mest
hafa varað við sjókvíaeldi hafa verið sakaðir um
að mála skrattann á vegginn og viðvörunarorð
þeirra höfð að vettugi.
í fróðlegri grein, sem birtist hér í DV árið
2001, var fjallað um reynslu Skota af eldislaxi. Á
aðeins tveimur árum hafði fjöldi laxa sem slapp
úr eldiskvíum fimmfaldast. Árið 1988 er talið að
95 þúsund fiskar hafi sloppið en árið 2000 var
fjöldinn kominn upp í 491 þúsund fisk. Fjórir af
hverjum fimm löxum sem stangaveiðimenn
veiða í skoskum ám eru eldisfiskar sem sloppið
hafa úr kvíum. í norskum ám eru níu af hverj-
um tíu löxum sem veiðast eldisfiskar.
Því miður virðist vera beint samhengi milli
uppbyggingar í laxeldi og hnignunar skoskra
laxveiðiáa. Árið 1983 gáfu árnar af sér 1.220
tonn af villtum laxi en 4.000 tonnum af eldislaxi
var slátrað. Sex árum síðar var afrakstur eldis-
Slysið í Neskaupstað sannar að
sambýli náttúrunnar við kvíaeldi á
laxi er sambýli þar sem stöðugt er
teflt á tvær hættur. Við íslendingar
höfum ekki efni á því að taka slíka
áhættu. Fáirættu að skilja það
betur en Guðni Ágústsson
landbúnaðarráðherra.
stöðvanna 127 þúsund tonn en veiði úr ánum
var aðeins 200 tonn - sex sinnum minna en
1983. Við vesturströnd Skotlands, þar sem kvía-
eldið er mest, skilar aðeins 1% af laxi sem geng-
ur í sjó sér í árnar aftur. Á austurströndinni, þar
sem eldið er miklum mun minna skila sex sinn-
um fleiri sér aftur í árnar til að hrygna.
Verndun íslenska laxins er verkefni sem skipt-
ir íslenskt þjóðfélag gríðarlega miklu - ekki að-
eins vegna náttúruverndar heldur einnig vegna
þeirra fjármuna sem í húfi eru. Um eða yfir 1200
bújarðir hafa meiri eða minni tekjur af lax- og
silungsveiði. Guðni Ágústsson landbúnaðar-
ráðherra hefur lýst því yfir að ekkert stuðli frem-
ur að því að halda landinu í byggð en þessar
„veiðijarðir, hvort sem um er að ræða silungs-
eða laxveiði, og sú góða löggjöf og félagshyggja
sem hefur ríkt í kringum veiðiskapinn. Bændur
verða að leita allra leiða til að hafa sem mest út
úr þeirri auðlind sem veiðiárnar eru.“
Veiðileyfamarkaðurinn veltir vel á þriðja
milljarð króna á hverju ári og stór hluti fer til
veiðiréttarhafa. Þegar þessum hagsmunum er
ógnað hljóta bændur að grípa til sinna ráða og
krefja stjórnvöld um aðgerðir til að verja hags-
muni þeirra. Veiðiréttarhafar eiga heimtingu á
því að landbúnaðarráðherra taki sjókvíaeldi til
gagngerrar endurskoðunar með hliðsjón af
slysinu í Neskaupstað. Ekki er nægjanlegt að
fram fari rannsókn á orsökum slyssins. Það geta
veiðiréttarhafar og stangveiðimenn ekki sætt
sig við.
Slysið í Neskaupstað sannar að sambýli nátt-
úrunnar við kvíaeldi á laxi er sambýli þar sem
stöðugt er teflt á tvær hættur. Við Islendingar
höfum ekki efni á því að taka slfka áhættu. Fáir
ættu að skilja það betur en Guðni Ágústsson
landbúnaðarráðherra.
Mjög óheppilegt
HrsTJðftiMMftir
ÓlafurTeitur Guðnason
blaðamaður - olafur@dv.is
„Sá siður er til dæmis hér og
víða um lönd að dómarar í
Hæstarétti byrja daginn á því
að heilsast með handa-
bandi."
Frá þessu sagði Guðrún Erlends-
dóttir, sem nú er forseti Hæstarétt-
ar, í grein í Tímariti lögfræðinga í
ársbyrjun 1995 eða þar um bil.
Sagði hún dómarana viðhafa þenn-
an sið til þess að staðfesta að allur
ágreiningur og sárindi, sem kynnu
að hafa verið fyrir hendi daginn
áður, væru gleymd og grafin og
þess vegna ekkert að vanbúnaði að
takast á við verkefni dagsins.
Þetta er vafalaust ágætur siður;
það er gott að vita til þess að dreng-
lyndi og sátt einkenni æðsta dóm-
stól landsins. En um leið minnir til-
hugsunin um dagvissan handa-
bandsfund dómaranna óneitan-
lega á lokaðan klúbb, jafnvel fóst-
bræðralag.
Sjálfskipaður Hæstiréttur
Harðlega hefur verið gagnrýnt að
dómsmálaráðherra skyldi ekki
skipa annan hvorn þeirra í stöðu
hæstaréttardómara sem Hæstirétt-
ur taldi sjálfur að væm „heppileg-
astir".
í öllum hamaganginum og
hneykslaninni virðast menn ekki
hafa gefið sér tíma til að átta sig á
því að í þessari gagnrýni felst sú
skoðun að Hæstiréttur eigi sjálfur
að velja dómara en ekki ráðherra.
Um þetta er ekki hægt að deila
enda getur Hæstiréttur allt eins
gefið það álit að aðeins einn um-
sækjandi sé „heppilegastur" og
ráðherra væri þá - samkvæmt
þessu - skylt að fara eftir því.
Það ætti að blasa við að einhver
versta aðferð við að skipa Hæsta-
rétt er að hafa hann sjálfskipaðan
enda þekkjast líklega engin dæmi
þess. Slíkt ríki í ríkinu er nánast
óhugsandi. Eitt er að líklega yrði
dómurinn með tímanum skipaður
mjög einsleitum hópi manna með
mjög einsleitar skoðanir, til dæmis
á því hvert væri hlutverk dómstól-
anna, en um það hefur verið tals-
vert deilt sem kunnugt er. Hitt
skiptir þó miklu meira máli: val á
dómurum yrði ábyrgðarlaust. Ráð-
herrar eru háðir endurnýjuðum
stuðningi kjósenda og ríkisstjórn
þeirra á yfir höfði sér vantraust Al-
þingis. Ef Hæstiréttur ætti á annað
borð að ráða þessu - þ.e. án þess að
ráðherra eða Alþingi gætu skipt sér
svo mikið af að ekkert raunverulegt
vald væri eftir - þá væri hann ekki
ábyrgur gagnvart neinum nema
sjálfum sér.
Slíkt fyrirkomulag væri vægast
sagt mjög óheppilegt, ekki síst í
ljósi þess að Hæstiréttur hefur sýnt
í verki að hann tekur því illa að sæta
aðhaldi frá framkvæmdavaldinu.
Þegar ný dómstólalög voru sett
1998 mótmælti Hæstiréttur því
harðlega að komið væri á laggirnar
sérstakri nefnd um dómstóla, sem
hefði vald til að veita hæstaréttar-
dómurum áminningu. Hæstiréttur
sagði í umsögn um frumvarpið að
þetta væri mjög óeðlilegt; enginn
nema forseti Hæstaréttar ætti að
geta áminnt hæstaréttardómara.
Sex útilokaðir
Samkvæmt lögum á Hæstiréttur
að gefa ráðherra umsögn um hæfi
og hæfni umsækjenda. Hæstiréttur
hefur ekki neitunarvald nema í
tveimur tilvikum: í fyrsta lagi ef
hann telur að umsækjandi sé ekki
hæfur til að gegna embættinu í ljósi
starfsferils síns og lögfræðilegrar
þekkingar og í öðru lagi ef hann tel-
ur að umsækjandi hafi gerst sekur
um refsivert athæfi sem telja megi
svívirðilegt að almenningsáliti eða
sýnt af sér háttsemi sem geti rýrt
það traust sem dómari verði að
njóta. Þetta er vald Hæstaréttar í
málinu. Að öðru ieyti er ráðherra
ekki bundinn af umsögn hans.
Hvergi er í lögunum talað um að
Hæstiréttur eigi að leggja mat á
KLÚBBURINN: Sumir virðast telja æskilegt að Hæstiréttur ráði því sjálfur hverjir eru
skipaðir dómarar en þannig yrði að öllum líkindum til ábyrgðarlaus og einsleitur
klúbbur.
hvaða umsækjandi sé „heppileg-
astur". Samt hefur Hæstiréttur nú
gert það að meginniðurstöðu sinni
að tveir af átta umsækjendum séu
heppilegastir. Það er gert með tilliti
til þess „hverrar reynslu og þekk-
ingar er helst þörf, eins og Hæsti-
réttur er skipaður".
Með þessu er Hæstiréttur f raun-
inni að segja að verið sé að skipa í
eitthvert afmarkað starf innan
Hæstaréttar - rétt eins og ef ráða
Það getur varla talist
sanngjarnt gagnvart
öðrum hæfum umsækj-
endum að á grundvelli
sjónarmiða sem lúta að
öðru en hæfni þeirra
skuli þeir nánast útilok-
aðir frá embætti. Það er
vægast sagt mjög
óheppilegt fyrir þá.
þyrfti fréttamann á fjölmíðil með
sérþekkingu á viðskiptum. Ef sú
væri raunin hefði auðvitað þurft að
taka það fram þegar embættið var
auglýst. Og þá væri umsækjandi
með slíka sérþekkingu að sjálfsögðu
hæfari en sá sem hefði hana ekki.
En þetta er ekki tilfeliið. Enda
segir Hæstiréttur að allir umsækj-
endur séu hæfir. Að vísu er sagt að
greina megi á milli þeirra hvað
hæfni varðar, t.d. varðandi mennt-
un, en hvergi er sagt berum orðum
að einhverjir tilteknir séu „hæfast-
ir“. Og eins og komið hefur fram
ráða önnur atriði en hæfni um-
sækjendanna mestu um það að
tveir eru teknir út úr. Það er þess
vegna með engu móti hægt að líta
svo á að Hæstiréttur telji að þeir
tveir, sem hann segir heppilegasta,
séu hæfastir.
Það getur varla talist sanngjarnt
gagnvart öðrum hæfum umsækj-
endum að á grundvelli þessara
sjónarmiða - sjónarmiða sem lúta
að öðru en hæfni þeirra - skuli þeir
nánast útilokaðir frá embættinu.
Það er vægast sagt mjög óheppilegt
fyrir þá. En þeir geta huggað sig við
að ráðherra er ekki skylt að fara eft-
ir þessum tilmælum Hæstaréttar.
Það er hans - ekki Hæstaréttar - að
meta hverjir séu heppilegastir tii
starfans.
Dómarar í eigin sök
Vissulega má telja skynsamlegt
að í Hæstarétt veljist dómarar með
fjölbreytta sérfræðiþekkingu.
Margir kunna að telja að Hæstirétt-
ur sé best til þess fallinn að meta
hvar skórinn kreppi í þeim efnum.
En er það svo? Hvað með sérsvið
sem einhver dómaranna hefur tals-
verða þekkingu á en lögmenn og
lagaprófessorar hafa áhyggjur af að
sé ekki nægjanlega góð eða yfir-
gripsmikil? Er Hæstiréttur sjálfur
líklegastur til þess að viðurkenna
að svo sé?
Auðvitað ekki. Og ekki þarf að
vera um það að ræða að efast sé um
kunnáttu sitjandi dómara heldur
hitt að æskilegt sé að í Hæstarétti
séu fulltrúar andstæðra sjónarmiða
í einhverju af ágreiningsmálum
lögfræðinnar. Hæstiréttur sjálfur er
auðvitað líklegastur til þess að velja
skoðanabræður til liðs við sig. Og
það er ekki heppilegt.
í framhjáhlaupi má líka spyrja þá
sem hafa gagnrýnt það þegar konur
hafa ekki verið skipaðar í Hæstarétt
hvort þeir telji að framgangur
kvenna hefði orðið greiðari ef þessi
karlaklúbbur hefði fengið að ráða
eftirmenn sína sjálfur.
Klúbbvæðing
Að Hæstiréttur skuli beita fyrir
sig röksemdum sem lúta að öðru
en hæfni umsækjenda er ekki til
þess fallið að kæfa efasemdir sem
menn kunna að hafa um hvort ein-
göngu málefnaleg sjónarmið hafi
ráðið umsögn hans. Þvert á móti
verður það mönnum tilefni til að
rýna nánar í niðurstöðuna. Þá rifja
menn upp að annar heppilegi um-
sækjandinn var til margra ára ná-
inn samstarfsmaður eins dómar-
ans sem stóð að umsögninni. Og að
hinn heppilegi umsækjandinn hef-
ur í meira en tuttugu ár verið í
briddsklúbbi með öðrum hæsta-
réttardómara.
Þegar það bætist svo við að
Hæstiréttur - einn dómari eða fleiri
- beinlínis hvatti annan þessara
manna til að sækja um embættið
hljóta menn að spyrja hvort við-
komandi dómari (eða dómarar) sé
hæfur til að skrifa umsögn um
hæfni umsækjenda, hvað þá að
meta hvort þeir séu heppilegir eða
ekki.
Það er ágætur siður að hæstarétt-
ardómarar takist í hendur í upphafi
hvers vinnudags. En það er mjög
óheppilegt að slík handsöl hefjist
áður en þeir eru skipaðir.