Frjáls verslun - 01.02.1996, Qupperneq 39

Þriðji forseti íslands, herra Kristján Eldjárn, til vinstri, ásamt Gunnari Thoroddsen þáverandi forsætisráðherra.
Myndin var tekin snemma árs 1980 og er söguleg að því leyti að þeir Kristján og Gunnar voru tveir í framboði til
forseta lslands vorið 1968 og háðu afar harða kosningabaráttu. Kristján var forseti frá 1968 til 1980, eða í þrjú
kjörtímabil.
Ljósmynd: Gunnar Vigfússon.
Það gerði Sigrún Þorsteinsdóttir,
húsmóðir úr Vestmannaeyjum. Að
sönnu varð kosningabaráttan bragð-
dauf í meira lagi, framboð Sigrúnar
fékk engan hljómgrunn og Vigdís
hlaut um 93% atkvæða.
HVERNIG KÝS LANDINN?
Er þá hægt, í ljósi þess sem á und-
an er gengið, að draga einhverjar
ályktanir um fyrri forsetakosningar?
Hvað eiga forsetamir sameiginlegt og
hverju hafnaði þjóðin í kosningum
fyrri ára?
í fyrsta lagi virðist óhætt að stað-
hæfa að frambjóðandinn þarf að vera
þjóðkunnur. Á þessu virðist Pétur
Thorsteinsson hafa brennt sig árið
1980. Ekki skaðar heldur að hafa
komið mikið fram í sjónvarpi, sbr.
Kristján í Munum og minjum og Vig-
dís í menningarþættinum Vöku og
frönskukennslu sjónvarpsins.
Þá segir það sig sjálft að sá, sem
gerir sér vonir um að ná kjöri, þarf að
njóta almennra vinsælda og ekki vera
umdeildur út fyrir ákveðin mörk. í
þriðja lagi þarf frambjóðandinn að
vera háskólamenntaður, — allir for-
setarnir hafa haft háskólagráðu.
Sveinn var löglærður, Ásgeir guð-
fræðingur, Kristján fornleifafræðing-
ur og doktor í íslenskum fræðum og
Vigdís nam leiklistarsögu og máls-
sögu. í kosningabaráttunni 1980 var
reynt að telja Albert það til tekna að
hafa ekki háskólapróf en þau rök féllu í
grýtta jörð.
Bein þátttaka í stjómmálum er
óæskileg. Þó er hægt að fyrirgefa
stuðning við einstök mál, eins og t.d.
andstöðu Kristjáns og Vigdísar við
herstöðina og andstöðu Kristjáns við
Kanasjónvarpið. Hins vegar er stuðn-
ingur við málstað jaðarhópa óæski-
legur; Sigrún Þorsteinsdóttir var virk
í Flokki mannsins þegar hún bauð sig
fram gegn Vigdísi 1988 og var ekki
talið það til tekna.
Það er hægt að fyrirgefa beina
stjórnmálaþátttöku undir vissum
kringumstæðum, sbr. kjör Ásgeirs
Ásgeirssonar árið 1952. Hins vegar
er betra að stóru stjómmálaflokkamir
séu ekki allt of áhugasamir um fram-
boðið. Það fengu sr. Bjami Jónsson
og Gunnar Thoroddsen að reyna 1952
og 1968.
Forsetarnir hafa allir verið á svip-
uðum aldri, á sextugsaldri eða þar um
bil. Sveinn varð forseti elstur, 63ja
ára, en Vigdís yngst, nýorðin fimm-
tug. Sr. Bjarna Jónssyni var einmitt
núið háum aldri um nasir í kosninga-
baráttunni 1952 en Bjarni var þá kom-
inn yfir sjötugt.
Hitt er svo annað að vitaskuld er
það ekki sama þjóðin sem velur sér
forseta nú og fyrr; valið hlýtur ævin-
lega að draga að einhverju leyti dám af
tíðarandanum hverju sinni. Þannig
hefði líklega þótt fráleitt árið 1952 og
jafnvel árið 1968 að þjóðin kysi ein-
stæða móður á Bessastaði. Árið 1980
voru hins vegar aðrir tímar. Án þess
að beinlínis sé staðhæft að Vigdís hafi
notið kyns síns er víst að hún galt
þess ekki; það sýna kosningaúrslitin
best!
En hver eru þá „stóru málin“ nú og
hvar á að leita forsetans? Dægurmál-
in eru auðvitað mörg, — eigum við að
nefna stöðu íslands í Evrópu, eignar-
hald á auðlindum íslands til lands og
sjávar, fjölskylduna og umhverfismál-
in?
Við erum því að þíða eftir að fram á
sjónarsviðið komi frambjóðandi sem
er vinsæll og virtur og hefur e.t.v.
stjórnað þætti í sjónvarpi. Hann (þ.e.
frambjóðandinn sem vitanlega getur
verið ,,hún“) er um fimmtugt, hefur
háskólapróf (e.t.v í húmamskum
greinum) og er þekktur fyrir störf sín
að einhverjum ofantöldum málum
málanna eða á einhvern hátt fulltrúi
fyrir þau.
Það má einnig líta á málin frá ann-
arri hlið. Nefnilega að val á þjóðhöfð-
ingja sé nk. „statement" — yfirlýsing
þjóðarinnar til umheimsins og sjálfrar
sín. Árið 1952 sagði þjóðin með vali á
Ásgeiri Ásgeirssyni: „Við veljum for-
setann sjálf en látum ekki flokksfor-
ystu segja okkur fyrir verkum!" Árið
1968 horfðu íslendingar inn á við og
völdu Kristján Eldjárn, glæsilegan
fulltrúa hinna þjóðlegu gilda. Árið
1980 sýndi þjóðin hvað hún var orðin
„cosmopolitan" í hugsun með vali á
Vigdísi Finnbogadóttur. En hvað er
það þá sem brennur mest á lands-
mönnum — hvað vill þjóðin segja
sjálfri sér og öðrum árið 1996?
39