Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1957, Blaðsíða 38
698
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
Ljóssins hátíð fyrir 75
SKAMMDEGISNÓTTIN varð íslenzku þjóöinni skuggalöng. Um
1000 ára skeið átti hún ekki annan ljósgjafa en lýsislampana. Og
þennan ljósgjafa varð hún að spara svo mjög, að ekki var borið
Ijós í hús fyr en á gangnasunnudag, og farið að hátta í björtu i
þi rralok. En á jólunum voru ljósin ekki spöruð, þá var ljóssins
cg barnanna hátíð og sjálfsagt að hafa logandi ljós um allan bæ
Þeim, sem lýsa bernskujólum sínum, verður því minnisstæðust
blessuð jólabirtan. Og það er ekki lengra síðan að lýsislamparnir
’ cru Ijósgjafar heimilanna, en svo, að allur fjöldinn af gömlu fólki
man eftir þeim. — A árunum 1880—85 urðu tímamót hér á landi.
pví að þá komu steinolíulamparnir fyrst til sögunnar. Þær jóia-
mmningar, sem hér birtast, eru frá seinustu árum lýsislampanna.
í KELDUHVERFI
Kristján Ásgeir Benediktsson
rithbfundur í Winnipeg, lýsti svo
jólunum í Kelduhverfi þegai hann
var að alast þar upp (1870—75):
— Aðalljós var þá lýsisljós. Hval-
lýsi, hákarlalýsi, sellýsi eða ein-
hver lýsistegund var látin á lampa.
Þeir voru úr járni eða eir, tvö-
faldir, með langri vör, er fífukveik-
ur var rakinn fram úr. Á baka til
var hadda, sem innri lampinn
skorðaðist á. í henni var sigurnagli,
sem kræktur var í lampaásinn.
Ásnum var stungið í gat á dyra-
staf eða stoð; var það kallað
lampagat. Lampinn var hafður
eins nærri miðri baðstofu og unnt
var. Þessi lýsisljós voru oft sára-
dauf, loguðu illa, og oft lagði megna
grútarfýlu af þeim um alla bað-
stofu. Sumir brenndu kertum með.
Gamlar konur sá ég búa til og
brenna hjá rúmum sínum vælind-
iskertum. í þeim var flot. Sumar
höfðu krúsir fullar af feiti, stungu
spýtu ofan í miðjuna, vafðri lér-
eftskveik, og kveiktu siðan á; gáfu
þessi Ijós dágóða birtu.
Eftir haustverk voru steypt
kerti til hátíða og vetrarins. Þau
voru venjulega steypt í strokk og
kölluð „strokkkerti". Einnig voru
búin til hamskerti og krökkum
gefin. Sumir bjuggu til klókerti og
kóngakerti. Voru þau gefin á jóla-
nóttina. Það var alsiða, að gefa
öllum á bænum kerti þá nótt. Sum-
ir fengu tvö, ef þeir höfðu öðrum
fremur eitthvað ljósvant að starfa
Á jólum var ætíð framreitt
laufabrauð (þrjár kökur fyrir kon-
una, en 5—6 handa karlmannin-
um) Það var fallega laufað og út-
skorið, og áttu sumir þessar laufa-
kökur til þrettánda dags jóla. Sum-
ir bjuggu til brauð, sem kallað var
jólakakan. í þá köku þurfti að
hafa rúsínur, annars gat hún ekki
heitið jólakaka.
Það var siður að byrja guðs-
orðalestur fyrst af öllu á stórhátíð-
um. Þá var fagurlega sungið og
oft iesnir tveir lestrar í einu og
sungnir þrír eða fleiri sálmar. Þá
bænt sig lengi, síðan signdi hver
sig í nafni þrenningarinnar. Þar á
eftir voru enn lesnar bænir þul-
ur og vers. Loks ávarpaði lesarinn
fólkið með þessum orðum: „Guð
gefi oss góðar stundir og gleðilega
hátíð“. Var honum þá þakkað fyrir
lesturinn með handabandi, og svo
tókust allir í hendur og sögðu:
„Guð gefi þér góðar stundir". —
Sumt fólk, einkum eldra fólk
þakkaði fyrir lesturinn með kossi
og bauð góðar stundir með kossi.
Eftir lesturinn var fólkið þögult
og spakt nokkra stund, þar til hús-
—80 árum
Einar Jónsson: Jólaljósiff
freya gekk fram í búr og fór að
skammta, og vinnukona eða bónda-
dóttir bar fólkinu hátíðamatinn
Hverjum var skammtað á einum
diski, einum sér. Menn höfðu disk-
inn á knjám sér meðan þeir borð
uðu og snæddu með vasahníf eða
tálguhníf. Sumir lásu borðsálm og
borðbæn, en aðrir létu nægja að
signa sig og biðja Guð að blessa
sér matinn.
Meðan fólkið var að borða, var
talað um ýmislegt, en þó með
spekt og fjálgleika. Gamalt fólk
talaði mest um fæðingu frelsaram
og gamla presta sem það þekkti
og því þótti vænt um. Þegar búið
var að borða, kom kaffið í allri
sinni sykur-, rjóma- og brauðdýrð
Þegar áti og drykkju var lokið
fóru þeir, sem pössuðu fjósið að
gefa kúnum og mjólka þær. Sumir
sögðu að þær töluðu mannamál á
jólanóttina, en aðrir sögðu að þær