Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1957, Blaðsíða 39

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
699
töluðu á nýársnóttina. Menn vildu
ekki forvitnast um samtal kúnna,
því að það var álitið ólánsmerki.
Menn vöktu oft alla jólanóttina
við lestur og leika. Sumir skruppu
til næstu bæa. En Ijótt þótti að
spila á spil á sjálfa jólanóttina. Þó
gerðu sumir það. Á jóladagskvöld-
ið var spilað spil sem hét „púkk“
Glerbrot voru höfð í stað peninga.
„Kapitalið“, sem hver fekk til að
byrja með, var sextíu. Ef einhvern
þraut það, var það kallað „að fara
á hreppinn“. Vénjulega fór margt
fólk til kirkju á jóladaginn og
annan í jólum, ef ekki var iðulaust
stórhríðarveður. Jólin voru móður-
hátíð annarra hátíða, en siðir og
veitingar voru þær sömu. Vín var
sjaldan haft um hönd á stórhátíð-
um. — (Úr „Heimskringlu“ 1907).
Á SKAGASTRÖND
Stefanía Ferdinandsdóttir hefir
lýst jólahaldi á heimili foreldra
sinna um 1880. Áttu þau þá heima
í Örlaugsstaðaseli á Skagaströnd:
Eitt var það, sem var og er enn
nátengt jólunum og mikil tilhlökk-
un fylgdi, en það voru blessuð Ijós-
in, sem fengu þá ef til vill í eina
skiptið að vetrinum að lýsa upp
hvern krók og kima í bænum og
fældu burt allar illar vættir, sem
litlum börnum stóð nokkur stugg-
ur af. Ljósið gladdi augað meir
en orð fá lýst. Þótt fólki muni
ekki þykja mikið koma til grútar-
Ijósanna nú, þóttu þau áður góður
birtugjafi fátæku fólki, og vöktu
gleði og yl í hjarta. Þessi gamla
vísa mun kveðin við barn, og
henni fylgir hjartahlýa:
Gaman hef ég af glampanum,
gleður hann mitt sinni.
Ljós í nefi á lampanum
lýsir Björgu minni.
Fernt var nauðsynlegt til Ijósa
á fátækustu heimilum um 1880:
lýsisiampi, lýsi á hann eða hrossa-
feiti, fífukveikir og síðast en ekki
sízt, eldur í hlóðum.
Jólatilhlökkunar varð vart hjá
okkur börnunum löngu fyrir jól,
en við vorum átta systkinin. Við
jólaföstuinnganginn fengum við
„forsmekk“ af jólunum, því að þá
var jafnan reynt að bregða út af
með mat. Jólaundirbúningurinn
hófst líka allsnemma, þótt lítill
væri hann á móts við það sem nú
er. —
Hver krakki átti kistil eða aðra
hirzlu, og nú var ekki til setunnar
boðið, við kepptumst við að þvo
þessi ílát okkar, sem áttu að geyma
sitthvað gott um hátíðina. Pabbi
bjó sig til kaupstaðarferðar. Við
vissum raunar, krakkarnir, að hann
mundi ekki fá mikið út, en erindis-
leysu fór hann aldrei.--------
Brauðs var ekki neytt á bernsku-
árum mínum í sama mæli og nú,
en á jólunum mátti ekki bregða út
af því, sem í jólaerindinu segir:
Það á að gefa börnum brauð
aS bíta í á jólunum.
Brauðtegundirnar voru aðeins
tvær: pottkökur og lummur. Pott-
kökubaksturinn þarf að hefja
nokkru fyrir jól, því að brauðin
batna við geymslu, og svo sagði
gamla fólkið, að nauðsyn bæri til
að baka með minnkandi tungli, því
að þá áttu pottkökurnar síður að
springa. Tað eða mór var látið í
eldstæðið og verður að brenna al-
veg út, því að hvergi má sjást
óbrenndur köggull. Síðan er glóð-
in breidd út eins og til þarf, en
hún þarf að vera á stærð við kök-
una. Þegar kakan hefir verið hnoð-
uð og flött, er komið með brauð-
mótið, kringlótta fjöl með skorn-
um stöfum á, oft Jesú nafni. Staf-
irnir mótast svo í brauðið, en kak-
an verður að fallegri. Síðan er
kakan látin á glóðina og potti
hvolft yfir, og þarf hann helzt að
vera við hæfi kökunnar. Honum
er þrýst vel niður í eisuna, en síð-
an rakað vel og grandgæfilega að
honum og upp með honum. Svo
er látinn eldköggull ofan á pott-
kúluna, en moð þar á ofan. Venju-
lega var kakan látin inn síðari
hluta dags, en tekin út morguninn
eftir, og er þá brauðið orðið rauð-
seytt og hið mesta lostæti. En aldrei
verður kakan eins góð, ef hún
bráðbakast.
Það var ekki lítil hátíð, þegar
til þess kom að baka bankabyggs-
lummurnar. Venjulega fell það í
hlut eldri barnanna að standa við
kvörnina og mala byggið. Auðvit-
að var kvörnin íslenzk og snúið
með stöng eða stórgripalegg. Oft
var erfitt að snúa þessum kvörn-
um, og voru þá tvö börn við það.
Stundum var kanill malaður og
hafður í lummurnar til bragðbæt-
is, og er hann þá malaður í kaffi-
kvörn. Lummurnar voru venjulega
bakaðar daginn fyrir Þorláksdag.
Mig minnir, að 4—5 lummur væri
á mann á jólanóttina og annað eins
á jóladagsmorgun — og voru þær
vel sætar og geymdar í litlum
trogum. Hjá fátækara fólki þekkt-
ist ekkert annað kaffibrauð — eða
ekki man eg til þess.
Þegar Þorláksdagur nálgast,
er mál til komið að fara upp í rót-
ina, en svo var það kallað, er
hangikjötið var tekið niður. Kind-
arlærinu er skipt í tvo hluta og
eins er farið með bóginn, en bringu-
kolurinn soðinn heill. Og er hver
hluti eins manns skammtur. Maður
fekk svo sem ekki að bragða á
þessu fyrr en á jólunum, og ekki
dró það úr tilhlökkuninni.
Þegar svo aðfangadagurinn
rennur upp, verður að taka á því
sem til er, því að öllum verkum
verður að ljúka áður en heilagt
er orðið. Nú er hrísvöndurinn tek-
inn og allur bærinn sópaður sem
bezt, en er ekki um gólfþvotta að
tala í Örlaugsstaðaseli, því að þar