Lesbók Morgunblaðsins

Ulloq
Ataaseq assigiiaat ilaat
Saqqummersitaq pingaarneq:

Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1961, Qupperneq 45

Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1961, Qupperneq 45
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 625 Alþýðleg fræði Fróðleiksþrá er mönnum i brjóst borin og löngunin til að skilja eintal náttúrunnar. Þannig hófust vísind- in. Þau eru sprottin af þessari fróð- leiksþrá og eiga upptök sín meðal al- mennings aftur í grárri forneskju. Stafrófskver þeirra er orðið langt. Alþýðuvísindin voru með ýmsu móti eftir staðháttum og gáfnafari þjóðanna. í einangrun og fásinni hér á landi höfðu þessi vísindi á sér sér- stakan svip. Það voru aðallega nátt- úruvísindi og er það eðlilegt, þegar þess er gætt hvað afkoma þjóðarinnar var háð náttúruöflunum. Sólin var lífgjafinn, það fundu menn hér glögglega. Þess vegna var það siður að blessa sólina og enginn mátti tala óvirðulega eða illa um hana, því að það var höfuðsynd. Lengi var það sið- ur, að menn signdu sig beint á móti sólinni, er menn komu út á morgnana, og sneru sér síðan í hinar áttirnar til þess að biðjast fyrir. Helzt þessi sið- ur framá þessa öld. Og enn er það siður víða að fagna sólinni með „sól- arkaffi" þegar hún birtist aftur að loknu svartasta skammdeginu. Af sóifari mátti ráða hvernig veðr- átta yrði á næstunni. Eru til um það ýmsar sagnir og bundnar við vissa daga. Ef sól gek!k undir skýjabafeka að ivöldi, boðaði það vind. Ef rosabaug- ur var um sól, helzt þrefaldur, boðaði hann rigningu á sumrum en snjó Á vetrum. Haft er eftir álfkonu: „Sjald- an er gýll fyrir góðu, nema úlfur á eftir renni“. Minnir það á frásögn Eddu af úlfunum Sköll og Hata,, sem eiga að gleypa sól og tungl. Ef gýll fer á undan sól en úlfur eigi á eftir, veit það á úrfelli mikið, eða annað verra. Þó var sagt að rosabaugur og aukasólir í vestri boðuðu gott veður. Dulkraftar f galdratrúnni er beitt dularfullum kröftum náttúrunnar til þess að koma einhverju fram, góðu eða illu eftir at- vikum. Var þá greint á milli „hvíta- galdurs" og „svartagaldurs". Var það trú manna, að þeir, sem iðkuðu hvíta- galdur gæti orðið sóMiólpnir, því að þeir höfðu ekkert ljótt um hönd, held- ur reyndu að komast í samband við ýmsa krafta í náttúrunni til þess að gera gott, svo sem lækna sjúka menn, eða afstýra óhöppum. Veðurboðar Margt var það sem menn tóku mark á um veðurfar. Einkennilegur niður í lækjum og fossum, veðurhljóð í fjöll- um eða breytilegt sjávarhljóð. Fann- dýpi að vetrinum verður jafnmikið og vetrarkvíðinn var langur sumarið áð- ur. Ef skógarlauf fellur seint í sept- ember, verður harður vetur. Mikil berjaspretta er fyrir vondum vetri, og eins ef mikið er af fiðrildum á sumrin. Ef reyk leggur með jörð, er það fyr- ir votviðri, en leggi hann beint upp er það góðs viti. Ef mikið rýkur úr laugum og hverum veit það á illt. Rauð norðurljós boða góða veðráttu. Þá var einnig dæmt um veðráttufar eftir háttum húsdýra. Ef köttur þvær sér yfir eyra á vetrardag, boðar það gott. Ef hann teygir sig, hvessir klærn- ar og klórar, veit það á illt. Ef hestar hama sig í góðu veðri veit það á illt, eins ef þeir leggjast í haga fyrir miðj- an vetur. Ef forystukindur liggja fram við dyr, veit það á gott, en ef þær eru innst í kró eða lötra á eftir fénu, veit það á illt. Þegar útilykt er af hund- um, veit það á illt. Þá var tekið mark á fuglunum. Ef sjófuglar flugu upp um sveitir, vissi það á illt. Ef krummi lygndi í lofti og bomsaði einkennilega í honum, sögðu menn: „Nú er þerrihljóð í krumma“. En þegar hann smellti með nefninu og eins og gutlaði við, sögðu menn: „Nú ber krummi vatn í nefinu". Ef rjúpa leitar ofan í byggð á haustin, má bú- ast við hinu versta, en haldi hún sig hátt í fjöllum, veit það á gott. Ef snjó tittlingar og þrestir hópast heim að bæum, veit það á illt. Ef himbrimi flýgur mikið og lætur hátt í honum, veit það á úrkomu og óveður. Lómur- inn gaggar fyrir þurki og segir „Þurrka traf“, en fyrir óþurki vælir hann og segir: „Marvott" — Þá eru úti allar stórhríðar þegar lóan kemur, og öll vorhret þegar spóinn vellir graut, Fijúgi svanir snemma til heiða á vorin, veit það á gott, en fljúgi þeir aftur til hafs veit það á íllt. Grágæs- ir og svanir fljúga löngum undan þeirri átt, sem í vændium er. Steinar og grös Mikil trú var á allskonar steina og grös, en margt var það erlent að upp- runa. Steinarnir höfðu margs konar náttúru, og v'ar sumt af því fomt, svo sem trú á lyfstein. í grösum og jurtum var lækninga- máttur fólginn, og jurtirnar voru löng um einu læknislyf manna. Sú trú mun hafa verið hér, að náttúran ætti sjálf ráð við öllum meinsemdum, ef menn gætu fundið hið rétta í hvert sinn. Einu sinni var sjúklingur, sem ekki varð læknaður. Þá bar fyrir hann ein- hverja veru, sem kvað þessa vísu: Helluhnoðri, hænubit, og hrafnaklukkan rauða, vallhumall og vatnaíit varna mörgum dauða. Með því að sjóða þessar jurtir sam- an og gefa sjúklingnum seyðið, batn- aði honum þegar. En það þurfti ekki verur úr öðrum heimi til að gefa góð læknisráð. Hér voru löngum ágætir grasalæknar, og sú list er enn eigi al- dauða. Margt af þessu hefir verið kallað hindurvitni og hjátrú. En ef menn íhuga það, sem hér er talið. Þá ber það fremur vott um athyglisgáfu en hjátrú. Og athyglisgáfan er undirstaða allrar þekkingar og vísinda. Forsíðumyndin Myndin á forsíðu blaðsins er tekin eftir mynd á væng gamallar altaris- töflu í Þjóðminjasafni. Tafla þessi er komin frá Vatnsfjarðarkirkju og byggja menn að hún sé gjöffráhinum mikla höfðingja Birni Guðnasyni i Ögri, sem kunnur er af harðmtugum deilum við Stefán biskup Jónsson út af kirkjuréttindum. Björn andaðist árið 1518.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.