Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.1984, Blaðsíða 8

Áslaug Friðriksdóttir
skólastjóri:
Þau koma oft
þreytt í skólann,
áhuga- og
öryggislaus
Upp úr seinni heimsstyrj-
öldinni urðu örar breyt-
ingar í okkar litla sam-
félagi norður á hjara
heims. Miklar efnahags-
legar breytingar hófu
innreið sína, sumar
þeirra verkuðu til góðs en aðrar til ills. —
En tímans rás varð ekki stöðvuð. Ýmis hin
gömlu gildi urðu að víkja fyrir öðrum, sem
þóttu fýsilegri.
Á áratugum áður varð framþróun hæg
og fólkið í landinu var í takt við hana. Nú
varð öldin önnur, allt fór á ferð og flug og
tími rótleysis og losarabrags hóf innreið
sína.
Mörgum fannst vegið að heimili og fjöl-
skyldu. En einn var þó fastur punktur í
tilverunni. Rót fjölskyldunnar, konan, sem
flutti næringu, andlega og líkamlega, til
barna sinna og annars heimilisfólks, var
enn á þeim stað, sem hún hafði verið gegn-
um tíðina. Enn var matmáistími fjölskyld-
unnar í heiðri hafður, sinnt var heima-
námi skólabarna.
Þetta voru oft bestu samverustundir
fjölskyldunnar. Börnin sem hófu skólanám
7 ára komu flest full tilhlökkunar, sum að
vísu dálítið kvíðin, en oftast glöð. Áber-
andi var að málþroski barna var yfirleitt
góður.
Fyrir 15—20 árum byltist íslenska þjóð-
félagið. Þá hófst lífsgæðakapphlaupið, sem
er einkennandi fyrir okkur enn í dag. Jafn-
réttismál komust í brennidepil og konur
flykktust út á vinnumarkaðinn. Allt í einu
var farið að tala um lyklabörn á íslandi.
Um þessar mundir voru 6 ára deildir
stofnaðar við barnaskóla borgarinnar og
oft á tíðum urðu börnin að koma sér sjálf í
skóla þótt vitað sé að tímaskyn ungra
barna er mjög óþroskað og yfirleitt kunna
þau ekki á klukku.
Enn í dag ganga mörg börn á þessum
aldri sjálfala. Þau koma oft þreytt í skól-
ann, áhuga- og öryggislaus. Okkur, sem
störfum í skólunum, finnst við oft sjá að-
stæður heimafyrir endurspeglast í börn-
unum.
Fjöldi heimila hefur þó staðið af sér
storma upplausna og rótleysis. Margar
fjölskyldur eiga því láni að fagna að búa
við sterk og góð fjölskyldutengsl, jafnvel
finnast enn þrír ættliðir undir sama þaki.
Samvera ættingja og vina dafnár vel. —
Hins vegar eru svo heimilin, húsin, sem
lifna ekki fyrr en á kvöldin og eru oft
aðeins svefnstaður fyrir fólk, sem sést
sárasjaldan og sækir sitt í hverja áttina,
— þar sem öll mannleg samskipti eru
meira og minna rofin.
í dag hafa um 80% kvenna hlýtt kalli
vinnumarkaðarins. Margar eru barnlaus-
ar, aðrar hafa lokið uppeldisstörfum en
líklega er stærsti hópurinn með börn á
ýmsum aldri. Hinar sem vinna heima eru
sömuleiðis með mismunandi aðstöðu.
Margar þeirra eru mæður, sem kjósa að
vera heima hjá börnum sínum, þrátt fyrir
þrýsting þjóðfélagsins og þrátt fyrir að
starf þeirra í þágu uppeldis sé lítils metið.
Munið eftir setningunni: „Ég er bara hús-
móðir?"
Aftur á móti eru margar konur hrein-
lega neyddar út á vinnumarkaðinn, t.d.
einstæðar mæður, en þeim fjölgar ört og
eru þær eina fyrirvinna heimilis, aðrar
fara út vegna lélegrar afkomu heimilanna.
Fjöldi kvenna með starfsmenntun fer
vegna hræðslu við að verða ekki sam-
keppnisfærar síðarmeir. Enn aðrar telja
sig staðna og sumar halda því hiklaust
fram að þær séu betri mæður ef þær vinni
utan heimilis. Svona mætti lengi telja.
Um vinnu kvenna utan heimilis þarf
ekkert að vera nema gott eitt að segja, svo
framarlega sem börnum er tryggður ör-
uggur og góður dvalarstaður. En mergur-
inn málsins er hvar börnin eru á meðan
foreldrarnir vinna úti.
Opinberir aðilar hafa komið til móts við
þessa þróun með því að setja á stofn dag-
vistarheimili, leikskóla, skóladagheimili,
athvörf o.fl. Börn einstæðra foreldra og
námsmanna hafa forgang að dagvistum og
í skóladagheimilum og komast sárafá önnur
börn þangað. Aftur á móti eru leikskólarn-
ir opnir öllum hópum. Fjöldi barna er
ávallt á biðlista. Svokallaðar dagmæður
taka kúfinn af þeim en ekki meira.
Afstaða til unglinga hefur ekki síður
breyst en til barna. Unglingur, sem hvorki
er barn né fullorðinn, á mjög erfitt með að
hasla sér völl í nútímaþjóðfélagi. Öll um-
fjöllun um hann er heldur neikvæð sbr.
vandræðaunglingur. Það telst sjaldnast
fréttnæmt það sem vel er gert af hans
hendi. Hvorki skóli né foreldrar sinna
þessum aldurshópi sem skyldi þó það sé
viðurkennt að einmitt á þessu aldursskeiði
sé hann í mikilli þörf fyrir góða hand-
leiðslu og kærleika. Unglingar eru oft
haldnir tómleikatilfinningu og öryggis-
leysi og þrá athygli og vináttu. Ósjaldan
eru þeim gefnir steinar fyrir brauð og
verða fórnardýr efnishyggjunnar og múg-
tísku. Ef foreldrar og skóli gætu gefið
þeim meiri tíma og athygli væri hugsan-
legt að koma mætti í veg fyrir þá sáru
lífsreynslu, sem margir þeirra verða oft
fyrir.
I vaxandi mæli er verið að ýta uppeldis-
ábyrgð á herðar skólanna, en þeir eru eng-
an veginn tilbúnir að axla þær byrðar.
Mannræktin og tilfinningauppeldi barna á
að hefjast strax í frumbernsku og þar eiga
foreldrarnir að vera í aðalhlutverki. —
Seinna koma aðrir aðilar til sögunnar,
m.a. skólinn. I samvinnu við foreldra ætti
að gera skólanum kleift að sinna hinum
ýmsu þáttum uppeldis og heilsuræktar,
andlegri og líkamlegri, svo og öðru skóla-
starfi. Skólastærð þarf að vera miðuð við
nemendafjölda, skóladagur samfelldur og
tengsl heimila og skóia, kennara og for-
eldra meira en orðin tóm. Tengsl þessi
þurfa að einkennast af hlýju og velvilja og
gagnkvæmu trausti.
Dögg Pálsdóttir
lögfræðingur:
Abyrgð foreldra
er ekki hægt að
velta yfir á aðra
Afstaða þjóðfélagsins til
barna hefur lengi verið
jákvæð og tel ég að svo sé
enn. Öðru máli gegnir um
afstöðuna til unglinga,
sem ég tel að séu alltaf
litnir hálfgerðu horn-
auga, enda eru þeir í því
erfiða millibilsástandi að vera hvorki börn
né fullorðnir. Þessi afstaða kemur hvað
skýrast fram í umfjöllun fjölmiðla um
þennan aldurshóp. Eða hver man ekki æsi-
fréttir um hneysklanlega hegðun unglinga
við hin og þessi tækifæri. Og hinir eldri
hrista höfuðið og velta fyrir sér hvert
ungdómurinn stefni eiginlega. Fréttir af
unglingum í heilbrigðu félags- og tóm-
stundastarfi eru hins vegar fátíðari, enda
ekki eins fréttnæmar, þó svo að þær
endurspegli mun betur en hinar hvernig
unglingarnir eru í dag.
Eg tel hins vegar að uppeldi og umönnun
barna hafi breyst gífurlega á undanförn-
um árum. Aukin útivinna kvenna hefur
sennilega átt þar stærstan hlut að máli. Á
síðasta aldarfjórðungi hefur atvinnuþátt-
taka kvenna rúmlega tvöfaldast. Því hafa
eðlilega fylgt verulegar breytingar á heim-
ilisháttum. Sumar þessara breytinga eru
tvímælalaust af hinu góða. Á ég þar fyrst
og fremst við aukna þátttöku feðra í um-
önnun barna sinna. Aðrar breytingar, sem
þessu hafa fylgt, eru aftur á móti ekki eins
jákvæðar. Á ég hér við minnkandi tíma
foreldra til að annast börn sín. Reynt er að
bæta fyrir tímaleysið með því að láta
meira eftir börnunum á sviði veraldlegra
gæða. Alvarlegast held ég þó að sé sí-
minnkandi tjáskipti milli foreldra og
barna, „ ... mér er sagt að þegja meðan
fréttatíminn er ..."
Mér hefur fundist vaxandi tilhneiging
til þess að gera kröfur til þjóðfélagsins,
sérstaklega dagvistarstofnana, um að þær
taki að sér í auknum mæli uppeldishlut-
verkið. Það er jafnvel gengið svo langt að
halda því fram að það sé réttur hvers
barns að vera á barnaheimili allan daginn.
Vissulega hafa flest börn gott af því að
vera a.m.k. hluta úr degi á dagvistarstofn-
un. Þar læra þau ákveðnar umgengnisregl-
ur, sérstaklega að taka tillit til annarra.
En sumum börnum hentar ekki að vera á
dagvistarstofnunum. Einnig tel ég það
hættulega þróun að beina uppeldishlut-
verkinu um of í hendur dagvistarstofnana
og skóla. Niðurstaða þess verður sú að
meðalmennskan fær að njóta sín, en ein-
staklingseinkennin ekki.
Því fylgir mikil ábyrgð að vera foreldri,
og þeirri ábyrgð er ekki hægt að velta yfir
á aðra. Það sem skiptir mestu máli er að
gefa sér tíma til að vera með börnunum,
örva þau og hvetja, tala við þau og ekki
síður hlusta á það sem þau hafa fram að
færa. Lengi býr að fyrstu gerð.
Halldór Hansen læknir:
Erfiðara fyrir
börn að festa
rætur ef þeirra
nánustu eru
mjög tættir
að er erfitt að svara
þessari spurningu beint
án þess að lenda í hæpn-
um alhæfingum. En á ís-
lenzku segjum við að
„tímarnir breytist og
mennirnir með“ og það
er nokkuð víst, að
breyttar kringumstæður kalla á breytt
viðhorf.
Ég held ekki, að eðli bernskunnar hafi
breytzt, en heimur hins fullorðna virðist
verða stöðugt samsettari og flóknari og
þar með minna aðgengilegur börnum.
Þetta skapar unglingnum það sérstaka
vandamál að þurfa að brúa vaxandi bil, því
að hann þarf óhjákvæmilega að reyna að
brúa bilið, sem er á milli bernskunnar og
fullorðinsáranna. Á íslenzku segjum við
líka, að af „misjöfnu þrífist börnin bezt“
og ég held, að þetta máltæki sé líka rétt í
þeim skilningi, að eintómt meðlæti leiði til
stöðnunar og eintómt mótlæti til uppgjaf-
ar. En það virðist ákaflega einstaklings-
bundið hve mikið meðlæti og hve mikið
mótlæti einstaklingurinn þolir eða þarf á
hverju aldursskeiði. Því eru að mínu mati
engar algildar formúlur til.
Á undanförnum áratugum virðist lífs-
hjólið hafa farið að snúast hraðar og hrað-
ar og breytingar hafa verið örari en
nokkru sinni fyrr. Það, sem er góður og
gildur sannleikur í dag, er það ef til vill
ekki á morgun. Það sem er gott og gilt í
dag er úrelt á morgun. Það er því erfitt
fyrir alla á öllum aldri að fylgjast með og
nýjung verður meira að segja oft að víkja
fyrir nýjung áður en hún hefur náð rót-
festu, svo að ekki sé minnzt á gamlar hefð-
ir, sem veittu mönnum viðmiðun og öryggi
hér áður fyrr.
Marga virðist því vanta akkeri í tilver-
una nú orðið og eiga erfitt með að mæta
vaxandi kröfum um aðlögunarhæfni, sem
sífelldar, hraðar og örar breytingar gera
kröfur um.
Og hvaða áhrif hefur þetta á börn og
unglinga?
Mér sýnist það verða talsvert erfiðara
fyrir börn að festa rætur, ef þeirra nán-
ustu eru mjög tættir, með of mörg járn í
eldinum og þá sér í lagi ef heimilislífið og
barnauppeldi verður að mæta afgangi. Það
er aukið álag fyrir barn að vera þeytt mik-
ið á milli einstaklinga, meðan því er eðli-
legt að vera að mestu í einum farvegi og á
erfitt með að vinna úr of margbreytilegum
áhrifum að gagni — og samt eiga margir
ekki völ á öðru, hvorki foreldrar né börn.
Og það er erfitt fyrir bæði foreldra og börn
að tengjast í dýpt, ef snertifletirnir eru of
fáir og stopulir.
Eldri kynslóðin reynir oftast að halda
fast í þá veggi, sem hafa reynzt henni stoð-
veggir í tilverunni, en yngri kynslóðin vill
hins vegar yfirleitt rífa niður veggi í von
um að geta betrumbætt heiminn með því.
Þessi tilhneiging hefur alltaf verið fyrir
hendi og er enn. Það, sem mér sýnist hafa
breytzt, er, að í seinni tíð eru veggirnir oft
heldur óljósir og óskýrir — og sá ungi
getur ekki stutt sig við vegg, sem er ann-
aðhvort ekki fyrir hendi eða of valtur til
að þola álagið. Og hann getur heldur ekki
styrkt sig á því að glíma við vegg eða rífa
hann niður, sem er annaðhvort ekki fyrir
hendi eða veitir enga mótstöðu. Því sýnist
mér nútíminn gera vaxandi kröfur um, að
einstaklingurinn — nærri sama á hvaða
aldri hann er — finni sér sín eigin innri
gildi, gildi, sem geta haidið, hvernig svo
sem allt endaveltist í hinum ytra heimi.
Takist það er fjölbreytni og hraði nútím-
ans skemmtilegur og spennandi. Takist
það ekki er veruleg hætta á, að einstakl-
ingurinn fari að láta reka á reiðanum.
Séra Ólafur Skúlason:
Okkur varð á
að þúa lækninn
Vitanlega þarf enginn að
velkjast í vafa um það, að
þjóðfélagið í mynd hinna
fullorðnu hefur breytzt í
afstöðu sinni til barna og
unglinga á liðnum áratug-
um. Það segir sig sjálft,
þótt ekki væri nema með
það í huga, að allt annað hefur breytzt.
Svo að sá sem lítur til baka og skoðar
farinn veg og metur áratugina frá því
hann var sjálfur á skeiði barns og unglings
og ber það síðan upp að því, sem hann
þekkir bezt hjá þeim, sem nú eru á þeim
aldri, sér furðu margt, sem snýr nú öðru
vísi en þá var.
Til skýringar bregð ég upp mynd frá því
ég stóð tólf ára á tröppum gamla barna-
skólans í Keflavík í hópi jafnaldra.
Héraðslæknirinn úr Grindavík, Sigvaldi
Kaldalóns, hafði hlaupið í skarðið fyrir
lækninn okkar og var að kveðja þarna við
skóladyr. Og orðum hans svöruðum við
hugsunarlaust með okkar blátt áfram:
„Vertu blessaður og sæll“.
Varla var búið að hringja til næstu
kennslustundar fyrr en skólastjórinn,
Guðmundur Guðmundsson, skeiðaði til
okkar, brúnaþyngri miklu en venjulega og
lýsti því yfir við okkur, að aldrei á ævi
sinni hefði hann skammazt sín eins mikið
og þá rétt áðan. Og hneisa hins ágæta
skólastjóra stafaði af því, að við höfðum
þúað lækninn. Og ég mun sjálfsagt aldrei
héðan af gleyma orðum hans, úr því þau
óma enn í eyrum mér, að öllum þessum
árum liðnum: „Hefði þetta verið okkar eig-
in læknir, væri hægt að fyrirgefa ykkur
þennan dónaskap og fara til hans þess
vegna. En nú var þetta læknir úr öðru
byggðarlagi. Hvað haldið þið hann hugsi
um ykkur og skólann ykkar?" Og þessi
leiðindi, sem svo voru áhrifamikil, að ég
man þau enn, stöfuðu einfaldlega af því, að
tólf ára krakkarnir höfðu þúað héraðs-
lækninn.
Nú er þetta svo fornt orðalag, þéringin,
að við uppfræðslu fermingarbarna veldur
það töluverðum erfiðleikum við lærdóm
ritningargreina, að þar er þérað og jafnvel
notað hið hátíðlega orðalag „vér“ og „oss“.
Mér býður jafnvel í grun, að vegna þessar-
ar venju þarfnist börnin ennþá nánari út-
skýringar en venjulegast er talið nægja.
Og er í sjálfu sér eftirtektarvert rannsókn-
arefni í einhverri könnun á högum og
hugsun þjóðarinnar að kafa eftir því,
hvort allir skilji sjálft Faðir vorið, úr því
að þessar orðmyndir eru notaðar þar.
Ég hef tekið eitt dæmi um breytingar
síðustu áratuga. Ekki aðeins á afstöðunni
til barna og unglinga, heldur á þjóðfélag-
inu öllu, sem börnin eru vitanlega hluti af.
Og hvernig má annað vera, þegar þjóð-
höfðingi í sjónvarps- eða útvarpsviðtali er
þúaður og ávarpaður með skírnarnafni,
vafningalaust og hversdagslega?
Og þó að ég leyni því ekki, að mér finnst
á stundum sem virðingarleysið leiði af sér
lágkúru, þá hef ég fundið það, að þetta
leysir vissa fjötra af fólki, og þá ekki sízt
ungmennum. Feimni er miklu minni en
áður var og liggur reyndar á stundum við,
að hvarf hennar hafi leitt af sér of mikla
dirfsku, svo að ekki valda allir því, sem
þeir bjóða sig fram til að gera.
En ólíkt er það nú að fara þess á leit við
unglinga, t.d. fermingarbörn, að þau lesi
upp við guðsþjónustur eða samkomur í
kirkjunni eða flytji einhvern þátt en fyrr
var. Ég held það sé algjörlega liðinn dagur,
að það þurfi að ganga á eftir þeim með
slíkt. Það þykir ekki lengur neitt stórmál
að standa frammi fyrir fjölda og inna verk
af hendi. Vissulega er hér um nokkra al-
hæfingu að ræða, en þeir munu sennilega
nú vera jafnmiklar undantekningar, sem
færast undan slíku eins og hinir voru á
mínum tíma í spurningum, sem hefðu boð-
ið sig fram eða talið slíkt sjálfsagt og
áreynslulaust. Og ég þarf reyndar ekki að
fara svo langt til baka. Ég finn muninn frá
því ég var að hefja prestsskap. Þessu
sjálfstæði og hispursleysi fylgir þá líka
meira sjálfstraust. Og því er það annar
vandi að hjálpa slíkum fram, heldur en
hinum sem fela sig í fjöldanum. Uppeldis-
aðferðirnar eiga því ekki að vera hinar
sömu. Nú þarf að skerpa sjálfsgagnrýnina
og laða fram vilja til að sætta sig ekki við
neitt nema það allra bezta, sem hægt er að
sýna.
Og fullorðnir, sem kvarta undan látum
unglinga, átta sig ekki alltaf á því, að þeir
8