Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.1984, Blaðsíða 14

Cosima og Richard Wagner.
Wagner hafði nánast fleytt þeim á bón-
björgum í vesöld þeirra, þegar það verður
honum til bjargar að ákveðið er að taka til
sýningar óperu hans Rienzi í Dresden og
Wagner fylgir á eftir.
Þar vann Wagner með tónlist sinni sína
fyrstu sigra, enda þótt hann sem stjórn-
andi ætti ekki alltaf vísan skilning né
stuðning ráðamanna.
Wagner, eignalaus — raunar skuldum
vafinn og örbirgðinni vel kunnugur, lætur
frá sér fara ritlinga þar sem hann for-
dæmir auð og auðsæld og mælir fyrir nýj-
um lögmálum auðskiptingar. Það er því að
vonum að honum verður fljótt til vina
meðal skoðanabræðra í Dresden. Wagner
afneitaði þó með öllu kommúnisma Marx,
sem hann kallaði „óheflaðan og líflausan".
Það var svo í janúar 1849 að þjóðkjörnir
fulltrúar Saxlands settu fram ákveðnar
kröfur um aukin þegnréttindi. Því svaraði
konungur þeirra, Friðrik Ágúst II., með
því að leysa upp báðar deildir þingsins.
Með því griðrofi kallaði hann yfir sig blóð-
uga byltingu og neyddist til að kalla sér til
hjálpar prússneskar hersveitir, en flúði
sjálfur af hólmi ásamt ráðgjöfum sínum. í
Dresden var Wagner einn af forsprökkum
byltingarinnar þar og enda þótt hann
stæði ekki á götuvirkjum með vopn í hönd
tók hann með ráðum og dáð þátt svo sem
honum var unnt. Þegar svo sýnt var að
byltingin yrði kæfð af saxneskum og
prússneskum hersveitum flúði hinn 36 ára
gamli Richard Wagner til Weimar, þaðan
sem hann með hjálp Franz Liszt komst
áfram undan yfirvöldum til Sviss. Hefði
hann náðst er víst talið að hans hefði beðið
dauðadómur.
Því eru þessi ævintýri Wagners rakin
hér að það er einmitt á þessum Dresden-
árum að hann fær hugmyndir þær sem
síðar fullkomnast í óperuflokknum „Hring
Niflungsins". Þar er fyrst að finna í ritum
hans umfjöllun á Niflungasögninni, sem
og samband hennar og grískrar goðafræði.
Það rit kallaði Wagner „Die Wibelungen".
Er þar uppruni upphafsins „Dauði Siegfri-
ed“, sem síðar varð lokakafli „Hringsins",
óperan Ragnarökkur.
Mikið að gera á stóru heimiii: Gestamóttaka í Wanfried, húsi Wagners íBayreuth. Franz Liszt er rið píanóið.
FREKAR Veld ég Skelfingu
Og Hugarstríði
Það er svo sem eftirlýstur flóttamaður í
Zúrich að Wagner semur textann að hin-
um óperunum þrem, en samningu textans
hafði hann að mestu lokið um 1854, og
raunar einnig byrjað að leggja niður fyrir
sér tónsetningu. Sköpunartími „Hrings-
ins“ er þannig á engan hátt lognmollutíð í.
sæld og hóflífi.
Wagner segir sjálfur í bréfi til vinar
síns á þessum árum: „Fyrir mér vakir ekki
að skapa hugljúfa skemmtan, frekar veld
ég skelfingu og hugarstríði, því að annan
hátt get ég ekki hrært kynslóð líðandi
stundar."* Það er byltingar- og andófs-
maðurinn Richard Wagner sem svo skrifar
og þannig sá sami sem semur textann að
trílógíunni miklu „Hring Niflungsins". Á
Zúrich-árum sínum skrifaði Wagner einn-
ig býsn ritlinga, þar sem hann flíkar
stjórnmálaskoðunum sínum og er þar
helst að nefna „List og bylting". Mun yfir-
völdum raunar hafa þótt nóg um og var
skáldið undir lögreglueftirliti þau ár sem
hann dvaldi í Sviss.
Það má kalla kaldhæðni að á þessum
árum er andófsmaðurinn og hrópandinn
Richard Wagner skjólstæðingur auðugra
fésýslumanna jafnvel ráðamanna í Sviss
sakir Iistar sinnar, en vart vegna stjórn-
málaskoðana.
En tímarnir breytast og mennirnir með.
Það er breyttur Wagner sem í Bayreuth
tæpum aldarfjórðungi síðar lýkur við
tónsetningu Ragnarökkurs með orðunum:
„Fullgert í Wahnfried. Meira hef ég ekki
að segja."
Frábærar Viðtökur —
Wagner Óánægður
Frumflutningur „Hringsins" í „das
Festspielhaus" í Bayreuth varð 1876.
Stjórn tónlistar var í höndum Hans Richt-
er en Wagner hafði sjálfur ráðið söngvara
og hljóðfæraleikara og var natni hans og
vandvirkni við æfingar og undirbúning fá-
heyrð. Sjálf stóð hátíðin aðeins í tvær vik-
ur. Enda þótt viðtökur áheyrenda væru
með eindæmum var Wagner óánægður
með árangurinn. „Næsta ár“ skyldi bætt
um betur. Svo varð þó aldrei. Feykilegur
fjárhagslegur halli varð á hátíðahöldunum
og Wagner nauðbeygður að takast á hend-
ur hljómleikaferðir um Evrópu til að hafa
upp í skuldirnar. Uppfærsla „Hringsins"
við hátíðahöldin í Bayreuth 1876 varð því
sú eina sem Wagner hafði sjálfur afskipti
af, en hann lést tæplega sjötugur í Feneyj-
um í febrúar 1883.
Saga hátíðahaldanna í Bayreuth er að
verulegu leyti samofin lífsstarfi tveggja
kvenna, sem í ekkjustandi sínu öxluðu í
fyrstu óvitandi þá ábyrgð að stýra og
stjórna að mökum sínum gengnum.
Það kom í hlut Cosimu Wagner eftir lát
Richards 1883 að halda merki hans á lofti
og má telja að hátíðahöldin allt fram til
1930 séu henni merkt, en það ár deyja hún
og einkasonur hennar og Richards, Sieg-
Wagner í þungum þönkum, eða reikur, sem
er þó öliu líklegra, þrí hann lézt daginn eftir
að Paul ron Joukorsky teiknaði af bonum
myndina.
fried. Eftirlifandi ekkja hans hin ensk-
fædda Winifred er þá 33 ára að aldri, er
hún samkvæmt erfðaskrá maka síns verð-
ur einvaldur stjórnandi hátíðahaldanna í
Bayreuth. Enda þótt sjálf hefði hún þá
enga menntun né kunnáttu til slíks verks
bar hún gæfu til að velja sér til samstarfs
listamenn úr hópi þeirra fremstu í leik- og
tónlist.
Síðustu hátíðahöldin undir hennar
stjórn urðu 1944. Það er svo 1951 að „hið
nýja Bayreuth" lítur dagsins ljós. Win-
ifred Wagner, sem lést nú fyrir 4 árum,
hafði þá látið af hendi stjórn hátíðahald-
anna til sona sinna, Wielands og Wolf-
gangs Wagner. Þýska þjóðin var þó á þeim
tíma á engan hátt sammála um að hátíða-
höldin skyldu endurvakin. Wieland lést í
nóvember 1966 og síðan hefir Wolfgang
haldið einn um stjórnvölinn.
SVIÐSETNINGIN VEIGA-
MIKILL ÞÁTTUR
Við hátíðahöldin í Bayreuth 1876 þegar
„Hringur Niflungsins" var frumfluttur í
heild lagði Richard Wagner sjálfur sig
mest fram við að stjórna sviðsetningu, leik
og söng, en lét Hans Richter eftir að
stjórna tónlistinni að öðru leyti. Það er því
að vonum áð sviðsetningin hefir verið sá
þáttur hátíðahaldanna í Bayreuth sem er
hvað mest áberandi og þannig hlotið lof og
last á víxl svo sem títt er. Cosima Wagner
fædd Liszt, s.s. hún var vön að skrifa nafn
sitt, lagði sig alla fram um að söngvararn-
ir færu vel með textann þau ár sem hún
var stjórnandi hátíðahaldanna. Tók hún
sjálf nýja söngvara á eintal og ias þeim
fyrir textann lágri en seiðmagnaðri röddu
að því er sagan segir. Þannig skyldi þeim
ljóst að í textanum væri þungamiðja verks