Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.1984, Blaðsíða 33

Landnám Steinunnar
gömlu
nær allir áttu
fleytur

Leiran var á landnámsöld einn þeirra
staöa við sunnanverðan Faxaflóa, sem Ing-
ólfur landnámsmaður Arnarson skenkti
Steinunni gömlu frænku sinni. Hún hafði
átt Herlaug bróður Skalla-Gríms, sem
land nam á Mýrum og hún bjó í Leiru, þar
sem hét Hólmur og síðar Stóri-Hólmur eða
Stokkhólmur. Síðan fer engum sögum af
búskap í Leiru þar til 1703, að manntalið
fór fram, en þá voru 4 býli í Leiru og íbúar
samtais 51. Á Stóra-Hólmi töldust 23 til
heimilis; þar af fern hjón í húsmennsku. Á
Litla-Hólmi voru 6 manns í heimili, sjö í
Hrúðunesi og 15 á Gufuskálum. í bænda-
tali á Suðurnesjum 1735 eru skráðir 6
bændur í Leiru, en 13 býli voru þar árið
1801 og íbúarnir 74. Eitthvað hefur árferð-
ið í Leiru ekki verið sem best á fyrriparti
síðustu aldar, því býlum fór fækkandi og
voru aðeins 6 eftir í byggð árið 1836. Þá
brá svo við, að nýtt líf færðist í plássið;
býlin urðu 12 og íbúarnir 82.
Þessi býli voru í byggð: Hrúðunes
(heimajörð), Melbær (tómthús), Stóri-
Hólmur (heimajörð), Ráðagerði, Garðhús,
Kötluhóll, Nýlenda, Bakkakot og Litli-
Hólmur, er öll voru hjáleigur frá Stóra-
Hólmi, Gufuskálar (heimajörð) og Vestur-
Gamalt bátaspil f Gufuskálavör stendur eftir sem minnismerki um
horfna atvinnuhætti á þessum stað.
Sjávarpláss á Suðurnesj-
um, sem eitt sinn slagaði
uppí Keflavík — þyrp-
ing fátæklegra býla með
ofuriitlar grasnytjar, en
lífsbjörgin kom umfram
allt úr sjónum. Nú býr
þar enginn, — bærinn á
Stórhólmi stendur einn
eftir, en þotur koma í
lágflug inn yfir þessa
grænu vin, þar sem Suð-
urnesjamenn koma nú
saman í frístundum til
að leika golf.
Á næstu síðu: Myndir úr
Leiru.
eftir guðmund a.
finnbogason
egar nútímafólk ekur
veginn úr Keflavík og
vestur í Garð eða útá
Garðskaga blasir Leiran
við á hægri hönd. Hér
var áður fyrr sjávarpláss
með útræði og mörgum
smábýlum, sem stóðu á
undirlendinu, sem verður þarna. Nú er fátt
til minja um þá hörðu lífsbaráttu, sem þar
var lifað. Engin kot standa þar lengur;
ekki heldur bátar í vörum, en þess í stað
má sjá vel búna kylfinga leika kúlum sín-
um fram og aftur um golfvöllinn, sem
Keflvíkingar hafa lagt og ræktað með
miklum glæsibrag í Leirunni. Þetta er tím-
anna tákn. Þar fyrir er óþarft að gleymist,
að í sumum af þessum lágu kotum, sem nú
sést ekkert eftir af, uxu dugandi menn úr
grasi: Tryggvi Ófeigsson útgerðarmaður
til dæmis og bræður hans. Menn komu
þangað langt að fótgangandi til sjóróðra
og fátæktin var fylginautur þeirra sem
kusu sér búsetu þar.
Sjaldan er logn í Leiru — og þegar hann
blæs að norðan, hellast brimskaflarnir
uppá klappirnar og inní vörina og sýna
hvað lendingin gat verið varasöm. Um
miðja síðustu öld voru meira en 100
manns, sem töldust eiga heimili í Leiru og
kotin stóðu engan veginn öll á graslendinu
hjá Stóra-Hólmi, heldur á víð og dreif um
grýtta fláka, sem verða vestur af Leirunni
og standa tóftirnar eftir. Af lífsbaráttunni
þar fara litlar 3ögur.
Þessi staður heitir Sjálfkriar og var þar mikil
flæðihætta fyrir sauðfé. Maðurinn sem situr
á brúninni er Njáll Benediktsson, fiskverk-
unarmaður íGarði, sem er heimildamaður að
því, sem stendur undir myndunum.
kot, hjáleiga frá Gufuskálum. Fjölmenn-
asta heimilið var sem áður Stóri-Hólmur.
Tíu árum síðar hafði íbúum í Leirunni
fjölgað og voru þeir nú orðnir 103 og nú
voru bæjarnöfnin orðin 13 og tvö þeirra
ný, Krossabrekka skammt frá Nýlendu og
Kóngsgerði skammt frá Gufuskálum.
Næstu árin stendur íbúatalan í Leirunni
næstum í stað frá því sem hún var 1845.
Voru tveir búendur á sumum býlunum og
enn var mannflest á Stóra-Hólmi.
Árið 1855 voru Keflavíkurbúar 153 að
tölu og höfðu þá 47 manns yfir Leirubúa.
Upp frá því fer Keflvíkingum fækkandi en
Leirubúum fjölgandi. Árið 1870 eru Kefl-
víkingar 130 en Leirumenn 138 og þá voru
bændabýlin í Leirunni 16 að tölu frá
Hólmsbergi talið út Leiruna.
Á Hólmsbergi (Leirubergi) hafa með
vissu 15 manns orðið úti á tímabilinu 1785
til 1894, í allflestum tilfellum karlmenn,
sem voru á ferð frá Keflavík út í Leiru eða
Garð að kvöld- eða næturlagi, oft í vondum
veðrum og margir undir áhrifum áfengis.
Þegar ég var unglingur heyrði ég um það
talað að reimt væri í Berginu og eitthvað
hefur hinn landsþekkti Símon Dalaskáld
vitað um draugana á Hólmsbergi, eða
Leirubergi er hann nefnir svo. Bendir eft-
irfarandi vísa hans til þess.
Þó að æði eldingar
og ramskæðir smádjöflar
ég mun hræðast ekki þar
úti á svæði Leirunnar.
Bráðum verður ekk-
ert eftir sem minnir
á bátaútreginn í
Leiru. Hér er eitt
minnismerkið en
það er að verða að
engu.
Leiran var á sínu blómaskeiði eitt af
allra bestu fiskiþorpum við sunnanverðan
Faxaflóa. Þaðan var róið sem víða annars
staðar svo til árið um kring. Vetrarvertíð-
irnar voru þó almesti sjósóknartíminn og
oftast allra besti fiskitíminn.
Úr Leirunni var oft á tiðum hægt að
sækja til fiskjar á bæði borð, þegar frá
landi var á flot komið og þá ekki síður
mátti sækja fram af landsteinunum út í
Leirusjóinn, sem einatt var gjöfull þegar
netafiskur gekk inn á grunnmiðin á vetr-
arvertíðum frá mars til maí. Eins gátu
Leirumenn sótt innar í Flóann, inn á
Njarðvíkurleir og Njarðvíkurbrúnir, inn
undir Stapa, Voga og Strandarbrúnir. Var
það helst þegar fiskur var genginn 'hjá í
Leirusjó og lagstur þar inn á leir og brún-
um. Svo var það Garðsjórinn, hinn næst-
um því ótæmandi aflasjóður (áður en er-
lendu togararnir komu), er einatt mátti
leita til jafnt vetur, sumar, vor og haust.
Hann hafði oftast eitthvað gott að gefa
þótt misjafnt væri að magni. Voru gæðin
einatt þau sömu, glæný ýsa, koli, lúða,
steinbítur og svo framvegis.
Á árabilinu 1631 til 1910 hafa svo vitað
sé 14 skip og bátar farist er gengu úr Leir-
unni. Á þessum fleytum fórust 68 menn,
þar af tvær konur. 23 menn fórust á þessu
tímabili af Gufuskálaskipunum, 15 af
Litla-Hólmsskipunum og 8 af Stóra-
Hólmsskipunum en færri af öðrum.
Leirubændur og hjáleigumenn áttu nær
allir árafleytur til sjósóknar — þó ekki
allir vertíðarskip. Voru þeir er smærri
fleyturnar áttu þá vetrarvertíðarsjómenn
á stærri skipunum. Einstöku réru þó árið
um kring á sínum bátum, 2—4 manna för-
um.
Innnesingar voru þeir nefndir er komu
suður í Leiru í byrjun vetrarvertíðar með
skipshafnir sínar til að róa þaðan. Það
mun hafa verið á síðustu tugum sl. aldar,
að stærri útvegsskip af Álftanesi og Sel-
tjarnarnesi fóru að heiman suður í Leiru.
Þar var oft á tíðum meiri aflavon og
styttra að sækja á fiskimiðin. Þessir
bændur áttu sín fiskibyrgi og sumir ver-
búðir í Leirunni (ef verbúðir skyldi kalla).
Sumir hverjir fengu inni með sig og sína
skipshöfn á bæjunum þar í Leirunni. Með-
al þeirra er hýstu Innnesinga á vetrarver-
tíð voru hjónin í Ráðagerði, þau Gísli Hall-
dórsson og Elsa Dórothea Jónsdóttir, for-
eldrar hins landsþekkta hagyrðings ísleifs
Gíslasonar, kaupmanns á Sauðárkróki.
SOFIÐ Á ÞANGI MILLI
Rúmanna
Dóróthea Gísladóttir, dóttir þeirra
hjóna, sem fæddist í Ráðagerði 1886 og
ólst þar upp, varð háöldruð kona, dó á
miðjum tíræðisaldri, • gáfuð og minnug.
Hún sagði mér að þegar hún var telpa i
foreldrahúsum hefði skipshöfn af Innnesj-
um haft viðlegu á heimili foreldra hennar
í Ráðagerði. Þar svaf heimilisfólkið í
baðstofu í rúmum sitt til hvorrar handar
en dálítið gangpláss á milli rúmanna. Á
því gangplássi- fékk aðkomuskipshöfnin
svefnpláss. Ekki var um annað pláss að
ræða á þeim bæ. Þang var látið á gólfið á
milli rúmanna. Sváfu sjómennirnir á
þanginu en höfðu teppi eða brekán ofan á
sér. Á daginn var svo þanginu ýtt með
fótunum undir rúmin — tekið svo fram að
nýju á kvöldin.
Stóra-Hólmsbændur fengu oft góða
hrognkelsaveiði í Hólmósnum. Þar fékkst
og síld í iagnet. Allur reki undir Hólms-
berginu tilheyrði Stóra-Hólmi. Var Helgu-
vík besti rekastaðurinn. Rak þar oft mikið
á stríðsárunum og lengur. Fuglatekja var
og nokkur í berginu — mest svartfugl.
Árið 1930 voru aðeins 5 bændabýli eftir
í Leirunni í byggð, en það voru: Bakkakot,
Litli-Hólmur, Stóri-Hólmur, Lindarbær og
Vesturkot og íbúarnir alls ekki nema 33.
Síðan fór býlunum enn fækkandi þar til
eftir var orðið aðeins eitt. Var það hið
forna býli Stóri-Hólmur er þar stóð enn í
byggð 1960.
Síðasti bóndinn í Leirunni bjó á Stóra-
Hólmi sem og hinn fyrsti. Aldir, ár og
dagar voru á milli Steinunnar gömlu sem
fyrst var ábúandi og Kjartans Bjarnason-
ar sem var þeirra síðastur og margt hafði
gerst í Leirunni á því tímabili, bæði til sjós
og lands og aldrei fékk hún Steinunn að
fylgjast með golfmóti á heimatúninu sínu.
Kjartan Bjarnason síðasti bóndinn á
Stóra-Hólmi er Dýrfirðingur að ætt og er
nú 86 ára að aldri. Hann og kona hans tóku
við búskap á jörðinni 1936 og bjuggu góðu
búi í röska tvo áratugi.
í dag eiga tveir synir Kjartans heima á
Stóra-Hólmi en hafa engan búskap þar.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 22. DESEMBER 1984 33