Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.1984, Blaðsíða 24

Ræningjar
á fjöUum
Fjalla-Eyvindarþáttur hinn skemmri
Þjóðin hefur alla tíð haft mikið dálæti á Fjalla-Ey-
vindi, þessum langtíma útilegumanni, sem skaut
yfirvöldunum ref fyrir rass og sigraði hálendi ís-
lands og þess manndrápsnáttúru, en hvorttveggja,
yfirvöldin og náttúruna, hefur þjóðin hatað frá
ómunatíð og oftast haft til þess gilda ástæðu. Ey-
vindar saga og Höllu gefur skáldlega sinnuðu fólki möguleika til
allra átta: þau hjúin eru efni í ástarsögu, íslenzka útgáfu af
Rómeó og Júlíu, vaðandi snjó, bryðjandi hvannarætur, étandi
hrátt hrossaket og ekkert aðskilur þau nema dauðinn; þau eru
efni í hetjusögu, sem gerist í snjósköflum og klettum; þau má
nota í pólitíska frelsissögu uppreisnarmanna, sem unnu frelsinu
frá Brimarhólmi og gálganum ofar öllu öðru — og loks eru þau
efni í glæpasögu með barnamorðum og stórþjófnaði.
Eftir Ásgeir
Jakobsson
Fyrsti hluti
Eyvindur í
Blámóðunni
Þá mynd, sem þjóðin á af Eyvindi og vill
gjarnan eiga, er að finna í leikriti Jóhanns
Sigurjónssonar og einnig í tveimur nýleg-
um bókum og er önnur unglingabók.
Myndin er svo dregin:
„Eyvindur gerðist brátt flestum ungum
mönnum vænni yfirlitum og að vallar-
sýn. Hann var með stærri mönnum,
glóbjartur á hár, útlimastór, stæltur og
mjúkur í hreyfingum, hverjum manni
hagari, hvort heldur var á tré eða járn,
og öllum betur íþróttum búinn. Er til
marks um það, að svo hratt bar hann
yfir á handahlaupum, að skjótustu
hestar höfðu eigi við honum, og varð
honum þá ekkert að vegartálma eða til
tafar. Glímumaður var hann frábær,
bæði snar og bragðfimur, og syndur
sem selur. Af öllum var hann vellátinn,
því að hann var ljúfur í viðmóti og
geðprúður, hæglátur í framkomu og
glaðlyndur. Verkmaður þótti hann góð-
ur og sér í lagi vandvirkur og útsjón-
arsamur.
En sá var ljóður á ráði hans, er gerði,
að hann varð hvergi mosagróinn í vist:
Hann var svo ófrómur, að ekki þótti
einleikið, og stal öllu steini léttara. Átti
hann það helzt að þakka viðmóti sinu
og vænleik að öðru leyti, að enginn vildi
gefast til að kæra hnupl hans og grip-
deildir og stuðla þannig að því, að hann
kæmist undir mannahendur ...“
Þá er í annarri bók að finna: „Eyvindur
var aðlaðandi og fríður sýnum, eins og lýs-
ingin af honum ber með sér. Enginn vafi
er á því, að hann var hið mesta kvennagull
og komust ungar stúlkur nokkuð við á því.“
— Þessu til sönnunar er það sagt, að tvær
griðkonur féllu undir Eyvind og fæddu
honum sitt barnið hvor, og er þess þá að
geta að í þennan tíma var það lenzka að
vinnukonur kenndu vinnumönnum börn
húsbænda sinna. í leikriti Jóhanns er svo
að finna, hvernig kvenskörungurinn Halla,
fríðust kvenna, lagði ofurást á Eyvind og
hljóp með honum á fjöll.
nærmynd af Eyvindi Og
Önnur Af HÖLLU
Þegar Eyvindur hvarf úr Traðarholti í
Flóa sumarið 1745, og þá á besta aldri,
rúmt þrítugur, var auglýst eftir honum á
Alþingi næsta sumar (1746) og þar sem
maðurinn átti að vera öllum auðþekktur af
lýsingunni, reyndu yfirvöld að hafa hana
sem nákvæmasta.
í Alþingisbók 1746 er að finna þessa lýs-
ingu og hún er svofelld:
„Af Brynjólfi Sigurðssyni sýslumanni
var lýst eftir óskilamanninum Eyvindi
Jónssyni, sem í fyrra í júlímánuði burt
strokið hafði frá Traðarholti í Stokks-
eyrarhreppi úr Árnessýslu fyrir utan
nokkra kynning og skudsmaal, einnig
sé með stórum líkindum riktaður af
þjófnaði í Árnessýslu og eru hans auð-
kenni þessi:
Grannvaxinn með hærri mönnum,
nær glóbjartur á hár, sem er með
liðum að neðan, toginleitur og ein-
leitur, nokkuð þykkari neðri vör en
efri, fótgrannur, mjúkmáll og geð-
góður, hirtinn og hreinlátur, reykir
lítið tóbak þá býðst. Hagtækari á tré
en járn, góður vinnumaður og liðugur
til smávika, lítt lesandi en óskrif-
andi. Raunar gjarnan fyrir munni sér
kvæða- eða rímuerindi, þó afbakað.
(Leturbr. Á J.)
Öskar sýslumaður eftir, að konunglegir
valdsmenn hér á landi vildu tilhlutast,
að þessi Eyvindur verði fluttur til
sinna átthaga um hæl, þar sem hann
nokkurs staðar kynni að staðnæmast
eða hittast."
Eins og sést, þá hefur allt fallið þarna
niður um íþróttamennskuna, sem maður-
inn hefði þó verið auðþekktastur á, slíkur
sundkappi, glímukappi og handahlaupari
og ekkert er getið um að hann sé varasam-
ur vinnukonum. Þá hefði öðrum frægum
útilegumanni, Gretti nokkrum Ásmunds-
syni, ekki þótt það stórmannleg lýsing á
sér, að hann væri „góður vinnumaður og
liðlegur til smávika".
Það er glöggt að Eyvindur hefur verið
glæsimenni að hárafari, en hann skiptir
ekki litum, svo sem kempur gerðu til
forna, heldur er „einleitur", sem þarna
merkir litaraftið eflaust fölt, en varla
„sérvitur“. Þá er nokkru „þykkari á honum
neðri vörin en efri“, og væri þetta nú ekki
tekið fram um munnlagið, nema það hafi
verið áberandi og þetta munnlag köllum
vér nú skúffukjaft. Þá er tekið fram að
Eyvindur sé „fótgrannur" og er hið sama
að segja um það og munnlagið, að þessa
væri ekki getið nema um afbrigðilegt fót-
lag væri að ræða og því verður ekki annað
af þessu ráðið, en Eyvindur hafi verið með
spóafætur.
Andlegt atgervi hans kemur okkur þó
mest á óvart, sem lifað höfum í Jóhanns-
Eyvindi. Eyvindur er sagður „lítt lesandi,
en óskrifandi og afbakar þau kvæði eða
rímur sem hann raular".
Til er svo önnur opinber lýsing af Ey-
vindi rúmt fertugum (1765) og er hún mjög
ámóta, nema þá er hann orðinn „bólugraf-
inn og reykir mikið".
Þá er það hún Halla. Alltaf þegar leikin
er Halla, þá eru leitaðar uppi hinar föngu-
legustu íeikkonur, en það er ekki víst að
Eyvindur kannaðist við elskuna sína, ef
hann sæi hana á íslenzku leiksviði.
Halla er að vísu orðin fertug, en þó ný-
lega lögzt út, hlaupin burt með „Kára“,
þegar gefin er af henni opinber lýsing og
hún er svofelld:
„Halla er lág og fattvaxin, mjög
dimmlituð í andliti og höndum, skol-
eygð og brúnaþung, opinmynnt, lang-
leit og mjög svipmikil og ógeðsleg,
dökk á hár, smáhent og grannhent,
brúkar mikið tóbak.“ (I hinum prent-
aða texta Alþingisbókarinnar í Þjóð-
skjalasafni stendur að vísu „brúkar
ekki tóbak“, en Jón Árnason, hefur
lesið, úr frumskriftinni væntanlegá,
brúkar mikið tóbak og því fylgir Jó-
hann í leikriti sínu sem kunnugt er.
Leturbr. Á J.)
ÚTILEGUBÁLKUR (SÝNIS-
HORN)
Sá grunur kann að vakna með mörgum
af þessum nærmyndum af Eyvindi og
Höllu, að það þurfi ekki afburðafólk að
líkamsatgervi eða andlegu atgervi til að
liggja lengi úti á fjöllum og hafa það betra
í ránskap en margur byggðamaðurinn í
sinni heiðarleika vesöld. Það er nú svo
skrýtið að Eyvindur og Halla komust bet-
ur af en almenningur í landinu á 18du öld.
Hér verður nú gefin hugmynd um lifn-
aðarhætti þeirra á fjöllum og færður upp
útdráttur úr útilegubálki þeirra, ef ein-
hver skyldi vilja draga lærdóm af þeirra
lifnaðarháttum sér til bjargar.
Þau hjón lögðust út frá Hrafnsfjarðar-
eyri í Jökulfjörðum vorið 1761, með klyfj-
aðan hest af nauðþurftum, en sjálf ríð-
andi.
Það er haldið, að þau hjón hafi fyrst
farið til Leirufjalls, en það er vandséð,
hvaða erindi þau hafa átt þangað, svo
nærri sínum eigin bæ, og hitt lfklegra að
þau hafi haldið sem beinast suður á
Hveravelli, en þar eru þau sumarið 1761 og
búin að búa allvel um sig, þegar Skagfirð-
ingar reka þau á brott um haustið; þau
voru reyndar tvívegis á Hveravöllum og
ekki að vita, hvað af þeim mannvirkjum