Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.1984, Blaðsíða 35

Sigurdssonar: Fótabað.
Þar má m.a. sjá rauðklædda konu með
gula skuplu raða svartfuglseggjum í stokk
til geymslu. í bálkinum um drykkjuskap
má sjá konur ganga drykkjufólki um
beina, haldandi ýmist á tómum eða fullum
könnum. Þar kannast kannski margir við
„sexfingruðu kerlinguna", stórskorna, með
háan höfuðbúnað, sem heldur undir könnu
með hægri hendi, en virðist sexfingruð á
þeirri vinstri, þumalfingurinn ætti að vera
í hvarfi á myndinni. Mynd þessi hefur oft
birst í blöðum og tímaritum.
ELDHÚSMYNDIR
Margir helstu málarar okkar hafa gert
hlóðaeldhúsum og eldhúsum í sveit góð
skil. Þar má fremsta í flokki telja Ásgrím
Jónsson og þá nafnana Gunnlaugana
Blöndal og Scheving. Gunnlaugur Blöndal
málaði myndir úr hlóðaeldhúsunum á
Gautlöndum í Mývatnssveit, Keflavík í
Hegranesi og gamla eldhúsinu á Keldum á
Rangárvöllum, en því kynntist hann í
kvikmyndaleiðangri 1921, þegar verið var
að kvikmynda Sögu Borgarættarinnar.
Þeir Gunnlaugur Scheving og Ásgrímur
hafa málað nokkrar eldhúsmyndir frá
kærum sumardvalarstöðum sínum í sveit,
Múlakoti og Húsafelli. Þar hafa kolaelda-
vélar tekið við af hlóðunum. Ekki skal þó
gleymt einni þekktustu hlóðamynd is-
lenskri, Átján barna faðir í álfheimum eft-
ir Ásgrím (teikning).
Jón Engilberts, Höskuldur Björnsson,
Karen Agnete Þórarinsson og Eggert Guð-
mundsson hafa öll málað minningakennd-
ar myndir af gömlum hlóðaeldhúsum.
Sé vikið að eldhúsum í þorpum og bæj-
um, kemur fljótt í hugann Eldhúsborð
Þorvalds Skúlasonar í Listasafni ASÍ
(máluð 1941—42), sem ég vil kalla ókrýnda
drottningu í þessum flokki mynda. Blá-
málaðar skáphurðirnar, leirkrukkan, kast-
arholan og fátækleg gluggatjöldin, sem
dragast út um opinn gluggann í hlýjum
dragsúgnum úr eldhúsinu, láta fáa
Hugað að eldhúsum
og heimilisstörfum
í íslenzkri myndlist
Elsta mynd, sem ég fann um þetta efni, er frá
14. öld í handriti af Nikulássögu, sem fyrr-
um var í eigu Helgastaðakirkju í Reykjadal
í Suður-Þingeyjarsýslu, en er nú í Kon-
ungsbókhlöðu í Stokkhólmi. Þetta handrit
ósnortna, sem muna þessa tíð og þekktu.
Björn Th. Björnsson segir í bók sinni ís-
lensk myndlist á 19. og 20. öld, II bindi, bls.
41: „... Sennilega hefur það þó alls ekki
vakað fyrir listamanninum að segja okkur
neitt um eldhúsgögn, jafnvel ekki lýsa
fyrir okkur tærri morgunbirtunni, sem
fellur niður á borðið og ljómar upp hlut-
ina. Hann er miklu fremur að segja okkur
frá reynslu sinni í nálægð þessara muna,
frá þeirri hamingjukennd, þegar fersk
morgunbirtan umleikur þessa fátæklegu
hluti, fegurðargleði sinni af því að sjá þá
breytast með birtunni, sjá liti þeirra
kvikna og hljóma saman ...“
Nokkurskonar systurmynd þessarar eft-
ir Þorvald er að finna í Listasafni Árnes-
sýslu á Selfossi (Uppstilling, eldhúsborðið,
1940).
Þessar myndir Þorvalds og aðrar frá
sama tíma eru oft kallaðar kreppumyndir.
En annar myndlistarmaður hefur gert eld-
húsi kreppuáranna aldeilis prýðileg skil og
á ég þar við Fótabað Örlygs Sigurðssonar,
sem Lithoprent gaf út í 20 eintökum árið
1947. Myndina má næstum kalla heimilda-
mynd af þorpseldhúsi á kreppuárunum:
Grautarpotturinn stendur á svörtu kola-
eldavélinni og kolsvart rör hennar sveigist
upp í skorsteininn til vinstri, diskar í rekk
á veggnum, kaffikanna og bolli á eldhús-
bekknum. En það var líka hægt að stunda
munað í kreppunni. Húsbóndinn á heimil-
inu situr á miðju gólfi og tekur fótabað,
lætur fara vel um sig og les í blaði, værð-
arlegur á svip, meðan mæðuleg eiginkonan
hellir heitu vatni úr katli í balann, en af-
kvæmið, glánalegur strákur á stuttbuxum,
lætur seglskip sitt sigla á balanum. Og
geðbótarhúmor Örlygs getur ekki stillt sig
um að láta leka úr rennvotum sokkaplögg-
unum ofan í grautarpottinn, en plöggin
hanga til þerris á snúru yfir heitri eld-
stónni.
Ég get ekki stillt mig um að nefna hér
aðra skemmtilega eldhúsmynd Örlygs,
bókarskreytingu, sem sýnir þjóðskáldið
Matthías Jochumsson þiggja kaffisopa hjá
Maríu í Barði.
Til er skissa eftir Barböru M. Árnason
af henni sjálfri í eldhúsinu í litla húsinu á
Lækjarbakka við Borgartún, þar sem nú
stendur Klúbburinn. Skissuna gerði
Barbara á stríðsárunum og sendi foreldr-
um sínum til Englands.
Baðstofustörf
í svonefndri Thomsensstofu á Bessa-
stöðum hangir merkilegt, saumað vegg-
teppi eftir Þórdísi Egilsdóttur frá Kjóa-
stöðum í Biskupstungum. (Þórdís bjó þó
lengstum á ísafirði.) Mér er þessi mynd
sérlega hugstæð, því að í myndakistlinum
heima í Sólbakka á Húsavík voru til tvö
póstkort af útsaumuðum myndum, önnur
af fólki við heyskap á túni og burstabær í
baksýn, en hin af fólki við baðstöfustörf.
Ég grandskoðaði þessar myndir oft mér til
mikillar ánægju, þegar ég var lítil stelpa.
Baðstofumyndin var af þessu teppi Þórdis-
ar, sem nú hangir á Bessastöðum, en bæði
teppin hlutu þá frægð að vera send á
heimssýninguna í New York árið 1939.
Þórdís fékk Ríkharð Jónsson myndskera
til að teikna fyrir sig myndirnar, sem hún
saumaði síðan með „kúnstbróderíi". Á
baðstofumyndinni les húsbóndinn upphátt
fyrir heimilisfólkið, sem vinnur að marg-
víslegum tóskap, sitjandi á rúmum sínum
undir baðstofusúðunum. Þórdís vann sjálf
ullina í útsaumsbandiö, spann það og litaði
Eftir Önnu Maríu Þóris-
dóttur
var gefið út ljósritað fyrir tveim árum. Þar
er í grænu upphafsþorni (Þ) mynd af konu,
sem laugar barn í rauðum potti, en andlit
manns kemur upp í neðra horni myndar-
innar til hægri. Málsgreinar þær, sem á
eftir fara, eru einmitt greinarlóð lýsing á
þessum starfa konunnar og má furðu sæta
með hvílíkri alúð og nákvæmni Bergur
Sokkason ábóti lýsir þessu kvennaverki:
„Þann tíma snemma dags sem herra
Nicholaus er í kirkju kominn og biskupar
eru búnir til þjónustugerðar, var ein kona
þar innanbæjar er laugaði barn sitt með
þeim hætti að hún setur eina stóra pönnu
á eld, mátulega fulla með vatni. Tendrar
hún síðan eldinn upp með þurrum skíðum
er hún hafði til borið, og svo sem flótt er
orðið í pönnunni, lætur hún barnið þar í
koma, temprandi svo móðurlega eldsneytið
að barninu var mátulegt. Og sem hún hef-
ur skíðin að sér lesið fram til eldsins og
situr sem áður var greint, heyrir hún
klokkur við kveða í staðnum með hátíð-
legri gleði, og því næst kemur maður far-
andi inn í herbergið, sá er henni boðar
fagnað borgarinnar, að nú vígist voldugur
herra Nicholaus Mirrensis erchibiskup...“
í Heynesbók, Jónsbókarhandriti frá 16.
öld, eru lýsingar á ýmsum atvinnuháttum.
Kvöldraka í íslenzkri baðstofu. Útsaumsmynd Mrdísar Egilsdóttur frá Spóastöðum. Ríkb-
arður Jónsson teiknaði. Myndin er nú á Bessastöðum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 22. DESEMBER 1984 35