Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1986, Page 24

BOÐBERI NÚTÍMALISTAR
EFTIR HANS PLATSCHEK
/þrjá og hálfan áratug eða frá árinu 1580 til ársins 1614 málaði E1 Greco suður í Toledo
á Spáni myndir af riddurum, helgum mönnum ogatriði úrgoðsögnum. En það varsvo ekki
fyrr en ílok síðustu aldar að hann var uppgötvaður á nýjan leik — sem dulhyggjumaður,
ermálaði ofsafengnar sýnir í vímu; eða þá menn álitu hann guðhræddan draumhuga með
heldur lélegt handbragð í málaralistinni.
En ístærstu sýningu, sem nokkurn tíma hefur veriðhaldin á verkum E1 Grecos, kemur
málarinn fram ínýju ljósi sem snilldarmálari, eryfirvegar afýtrustu nákvæmni áhrifamátt
litameðferðar og myndbyggingar. Hann ermálari, semyfirvann hömlur ríkjandi málarahefðar
síns tíma og varð brautryðjandi nútíma málaralistar.
Eittaf stórverkum E1 Grecos:
„Jarðarförde Orgazargreifa“, 480x360cm. hérer
atburðurinn látinn gerastjafnt á himni ogjörðu.
Hann var gleymdur og
grafínn í 3oo ár en er
nútímalegri en nokkur
af málurum fyrri alda.
Listamenn eins og
Cézanne, Picasso og
Kokoschka fóru í
smiðju til hans um
aldamótin síðustu og
sumt úr nýbylgju
síðasta áratugs á
rætur sínar að rekja
til þessa spænska 16.
aldar meistara.
Greco, sem sá kirkjunni fyrir hinu hentug-
asta myndefni, sem þjónaði þessum tilgangi.
EinangraðOg
Stríðshrjáð LAND
Ástandið á Spáni var á þessum árum
ekki sem allra bezt. Hið volduga ríki, þar
sem sólin gekk aldrei til viðar, eins og Karl
V Spánarkonungur, faðir Filippusar, hafði
komizt að orði, var þegar tekið að sundr-
ast. Að vísu sigraði Filippus Spánarkonung-
ur Frakka og háði sigursæla orrustu við
Tyrki hjá Lepanto, en skömmu síðar tóku
málin að snúast Spánveijum í óhag; Niður-
lönd sögðu skilið við Spán og hinn mikilfeng-
legi spænski floti, armadan, beið hinn
herfilegasta ósigur gegn Englendingum árið
1588. Allur þessi kostnaðarsami styijaldar-
rekstur hafði gert landið blásnautt og
Jafnvel nafn hans — eða öllu heldur uppnefni hans
— hljómar ekki rétt: „El“ er ákveðni greinirinn á
spænsku, en „Greco“ er ítalskt nafnorð. Sennilega
talaði Domenikos Theotokopoulis, eins og hann
hét réttu nafni, eingöngu ítölsku þegar hann kom
til Spánar frá Feneyjum í kringum 1576
og átti að svara þeirri spumingu, hvers
lenzkur hann væri: „Greco", Grikki. Það er
þó nokkuð fleira vitað um æviferil hans,
enda þótt nokkur óvissa ríki um dagsetning-
ar og ártöl.
Skólaður Hjá Ítölum
Málarinn fæddist árið 1541 á Krít. Fjöl-
skylda hans, sem bar ættamafnið „Theo-
toki“ — þ.e. „af Guði getinn“ — var frá
Býsanz (Miklagarði) og bjó við mjög góðan
efnahag. í fyrstu málaði hann sennilega
eingöngu íkon eða grísk-kaþólskar helgi-
myndir af Jesú, Maríu mey eða einhveijum
dýrlingi; allar þær myndir em nú löngu glat-
aðar. Árið 1565 hélt hann til Feneyja, en
eyjan Krít var á þeim tímum feneysk ný-
lenda. Ætlun hans var að læra málaralist
þeirra tíma hjá meistumnum Tizian og
Tintoretto. Myndir hans frá því tímabili
bera vitni um iðni hans og auðsveipni við
kennara sína; hefðbundnar í myndbyggingu
og litameðferð. Hann dvaldi nokkur ár við
listnám sitt í Feneyjum og Rómaborg.
Þessi gríski listmálari hélt til Spánar af
því að hann hafði heyrt, að Filippus II,
Spánarkonungur, væri að leita uppi lista-
menn til þess að skreyta höll sína Escorial,
rétt við Madrid, sem þá var verið að byggja.
Mynd hans „Píslarvætti heilags Máritíusar
og hinnar þebversku hersveitar," sem máluð
var árið 1580 og ber þegar öll einkenni E1
Grecos sem sérstæðs listamanns, fann af
trúarlegum ástæðum alls enga náð fyrir
augum konungsins: Honum fannst staða
hermannanna á þessari altaristöflu allt of
áberandi í myndfletinum, en líflát hins helga
manns hljóta of veigalítinn sess.
Þar sem listamaðurinn hafði þar með
reynzt ónothæfur sem hirðmálari, dró hann
sig í hlé til borgarinnar Toledo, en þar ávann
sér fljótlega aðdáendur, vini og stuðnings-
menn. Heimili hans var ríkmannlegt og
fjölmennt, enda kostaði heimilishaldið hann
dijúgan skilding. Hann fylgdist vel með í
bókmenntum og tók mikinn þátt í tónlist-
arlífi Toledoborgar; þegar svo bar við, að
hann lenti í málaferlum við þá aðila, sem
pantað höfðu myndir hjá honum, þá snerist
málið nær aldrei um sjálfar myndimar, held-
ur fremur um þá upphæð, sem málarinn
vildi fá í þóknun fyrir listaverkið.
í Skugga
Rannsóknarréttarins
Þessi innflytjandi átti aldrei í neinum
útistöðum við hina voldugu spænsku kirkju;
þvert á móti naut málarinn sérstakrar hylli
prestastéttarinnar í Toledo. Hinn sögulegi
bakgrunnur þeirra tíma verður að teljast
haldgóð skýring á því, hvers vegna hinum
sérkennilegu, litríku og glæsilegu myndum
E1 Grecos var svo vel tekið af kirkjunnar
mönnum á Spáni. Á þessu tímabili var kaþ-
ólsk trú á Spáni mun strangari en í sjálfri
Róm. Spánveijar gengu að því með oddi og
egg að koma á hjá sér kaþólskri siðbót.
Þannig hóf Filippus Spánarkonungur, í nán-
ustu samvinnu við kirkjuna, allt að því
ofstækisfulla herferð um gjörvallt ríki sitt;
hann lét ofsækja trúvillinga, lét með valdi
skíra gyðinga og araba til kristinnar trúar.
Rannsóknarréttur spænsku kirkjunnar tók
þá þegar að ávinna sér það skelfilega orð-
spor að vera hinn miskunnarlausi og ósveigj-
anlegi hæstiréttur í öllum trúarlegum
efnum. Hann var ekki lagður endanlega
niður fyrr en árið 1834. Hin fræga mynd
E1 Grecos af Niíio de Guevara, kardinála,
sýnir ekki einungis kirkjuhöfðingja með
homspangargleraugu, heldur einnig rán-
fuglssvipinn á forseta Rannsóknarréttarins,
sem vakir með miskunnarlausri hörku yfir
trú sinni.
Andstæður þessa skuggalega trúarofsa
birtast svo aftur í hugmyndum manna um
hið yfímáttúrulega svið tilverunnar, sem
ekki einungis kemur svo glögglega fram í
list E1 Grecos, heldur og á trúverðugan
hátt fram í spænskum helgisögum á borð
við sögu Theresu frá Avila og mörgum
fleiri áþekkum.
Siðbót kaþólsku kirkjunnar á Spáni vildi
því enn minna hina trúuðu á þá skyldu sína
að heyja baráttu og stríð, Guði og kristinni
trú til dýrðar og framgangs. Það var E1
„Kristur á 01íufjallinuu
(lo2xll4cm) ermáluð einhvern tíma á árunum milli 1597
og 1603 og var ein afþeim fjölmörgu myndum, sem máluð
var eftirpöntun spænskra klerka. Neðan við engilinn virðist
svo sem postularnir sofi ígagnsæum klettaskúta.
Með borgina Toledo sem baksvið lætur E1 Greco hinn
trojanska prest Laokoon og syni hans kljást við
eiturslöngurnar. Þetta er hluti myndarinnar, sem er
142xl93cm ogmáluð á árunum 1608 -1614.
„E1 Expolio"
185xl73cm, máluð 1578, sýnir Krist á
því andartaki, þegar rómversku
hermennirnir eru að afklæða hann
purpurakápu háðungarinnar. Öll
birtan í myndinni virðist geisla frá
ásjónu frelsarans.
aðstæður, sem á þeim tíma ríktu á Spáni,
koma þær einkennilegu mótsagnir hvað
gleggst fram, sem valdið hafa félagsfræð-
ingum seinni tíma, með boskapinn sinn um
tengslin milli listsköpunar og þjóðfélags-
gerðar, svo og innblásnum marxískum
alþýðuloddurum sárasta hugarangri; því
hvernig er unnt að útskýra það, að E1 Greco
málar sínar einstæðu, tjáningarfullu og
fijálslegu myndir einmitt handa þegnunum
í þessu vanþróaðasta og afturhaldssamasta
þjóðfélagi álfunnar — og þetta þjóðfélag
veitti málaralistinni að sínu leyti betri tæki-
færi og mun meira tjáningarfrelsi en fram
að því hafði yfirleitt þekkst nokkurs staðar
í Evrópu.
Eftir dauða E1 Grecos var nafn hans lengi
vel hulið gleymsku. Á öndverðri 19. öld tóku
myndir hans að vísu um tíma að birtast við
og við á sýningum í París, enda hafði allt
sem spænskt var þá komizt mjög í tízku.
Annars sást lítið til mynda þessa sérkenni-
lega meistara. Hina eiginlegu frægð öðlaðist
listamaðurinn E1 Greco fyrst fyrir rúmlega
30 árum. Menn tóku þá skyndilega að gera
sér að fullu ljóst, að hann var einmitt sá
málari sem með spámannlegum innblæstri
hafði vísað leiðina beint inn á svið nútíma
málaralistar. Það var tekið að nefna E1
Greco fyrsta 20. aldar málarann — um-
mæli, sem alls ekki eru út í bláinn.
Ein af aðalástæðunum fyrir þessum dómi
um list E1 Grecos er hvernig hann notfærir
Þetta gæti veriðnútíma listaverk ef ekkisæust áþvíaugljós
höf undareinkenni E1 Grecos, þar á meðal höndin efst til
vinstri, sem margiráttu eftirað taka til fyrirmyndar. í
þýzka listatímaritinu, Art — Das Kunstmagazin, þar sem
greinin birtist upphaflega, er talið að sumir
formbyltingarmenn fyrir og eftir aldamótin síðustu hafi
mikið lært af þessari mynd, þar á meðal Cézanne, Picasso
(á bláa tímabilinu) og Oscar Kokoschka.
styijaldimar einangruðu Spán auk þess að
mestu frá öðrum ríkjum Evrópu. Þannig
reyndist Filippusi Spánarkonungi það all-
sendis ómögulegt að koma í veg fyrir, að
hinn framfarasinnaði Hinrik IV settist í
hásætið í Frakklandi. Áhrifavald Spánveija
fór alls staðar dvínandi.
Filippus konungur var sagður með öllu
óbifanlegur í sinni einstrengingslegu trúar-
sannfæringu, svo mjög að það jaðraði við
kenjar. Hann þótti í senn mikill fagurkeri
og meinlætamaður í lifnaðarháttum. Sagt
var, að hann notaði hina dýrðlegu glæsihöll
sína, Escorial, fremur sem felustað gegn
umheiminum en sem raunverulegan kon-
unglegan bústað. Þegar hann var kominn
á gamals aldur er sagt, að hann hafi jafnan
sofið í líkkistu til þess að venja sig við og
búa sig undir dauðann.
FRELSI í Listsköpun í Aft-
URHALDSSÖMU ÞJÓÐFÉLAGI
En einmitt við hinar þrúgandi þjóðfélags-
sér ljósið i málverkum sínum. í mörgum
beztu myndunum hans er ljósið algjörlega
óraunverulegt það fellur ekki á myndina á
léreftinu, heldur virðist fremur geisla frá
léreftinu — hvort sem það þjónar þeim list-
ræna tilgangi að framhefja einhveija
mannveru eða jafnvel beina athyglinni frá
henni. Baksvið mynda hans, fyrst og fremst
himinn og klettalandslag, eru þrungin svo
miklum krafti, að þau öðlast eins og eigið
líf á myndfletinum við hlið hinna upp á við
leitandi mannvera í forgrunninum. í ein-
staka myndum virðist baksviðið jafnvel hafa
smeygt sér hljóðlega í lykilhlutverk mynd-
byggingarinnar. Aðeins útlínur, svartir
drættir dulbúnir sem skuggar, endurkast
ljóssins, sem maður veit ekki hvaðan kemur
eða þá skarpar andstæður í litum gera lík-
amana augljósa á hinum órökrétt lýsta
myndfleti.
Þetta brot á reglunum um notkun ljóss
í málverki veitir myndum E1 Grecos sérstæð-
an blæ hins yfnjarðneska, þar sem líkamar,
fjöll og ský birtast í flóði af ljósi og skugg-
24 _
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 24. DESEMBER 1986 25