Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1986, Síða 26

um. í bók eftir rússneska málarann Vassily
Kandinsky heldur hann uppi vömum fyrir
„hinum andlega þætti í myndlistinni". Það
var árið 1912. E1 Greco hins vegar málaði
þann anda.
Blæsterkur Gulur
LlTUR - UMMYNDAÐ TÁKN
HlNSJARÐNESKA
Litakerfið, sem E1 Greco hafði tileinkað
sér hjá sínum ítölsku lærifeðmm í Feneyjum
og Róm, hafði allt riðlast. Þó er augljóst
að blái liturinn og hið rauða í klæðnaði
heilagra manna í myndum E1 Grecos á ræt-
ur sínar að rekja til Italíu. Hins vegar dregur
hann skerpu slíkra lita stöðugt inn í lit-
brigði annarra hluta myndarinnar, á
himninum, í hinu kröftuga landslagi eða í
_ svart, sem þá einnig slær blæ á klæðnað-
inn, svo úr verður sérstætt jafnvægi litanna.
Franski skáldsagnahöfundurinn Eugéne
Dabit, höfundur yfirlitsverks um E1 Greco,
bendir réttilega á þann reginmun, sem er á
litameðferð Grikkjans, miðað við litameðferð
hinna miklu meistara í Feneyjum á þeim
tíma: Litimir í málverki E1 Grecos séu síað-
ir, stýfðir, breyttir í tónstyrk.
Það má ganga enn lengra og raunar
segja, að enda þótt klæðnaður sýndur í ríku-
legum fellingum í málverki E1 Grecos, sé
hárauður, þá kemur þessi staðbundni litur
skyndilega fram í öðrum hlutum myndarinn-
ar, þar sem maður á sízt von á. í málverkum
Cézannes er að finna svipaða endurtekningu
á litum á víð og dreif um myndflötinn. Mjög
svo einkennandi fyrir list E1 Grecos er blæ-
t sterkur, kraftmikill gulur litur sem er honum
tákn fyrir gull eða ef til vill öðru fremur
fyrir hið jarðneska.
TvíeggjuðMynd
Myndin af útför Orgaz greifa, sem máluð
er í kringum 1586 og enn þann dag í dag
hangir í kirkju Santo Tomé í Toledo á sama
stað og með sömu ummverkjum og E1 Greco
hengdi hana sjálfur upp, býr yfír heilu
myndrænu kerfi. Neðri hluti myndarinnar,
þar sem hinn heilagi Stefán og hinn
hvítskeggjaði dýrðlingur Ágústínus halda á
líki greifans, er styrktur af hópi manna, sem
standa þétt saman í einni röð, og málaðir
eru á mjög raunsæjan hátt. Þar vekur ekki
einungis athygli, að hvert andlit út af fyrii
sig ber sinn sérstæða svip og yfirbragð,
heldur sézt í hveiju andliti, svipað eins og
á hinni frægu mynd í Pradosafninu af ridd-
aranum með höndina á bijóstinu, likamlegt
atgervi hvers og eins.
I neðri hluta myndarinar er hið efnislega
veigamikill þáttur; það má marka af flúri
og knipplingum á hálsmáli, á brókaðskikkj-
um hinna helgu mann, en framar öllu á
hinum gagnsæja kórkyrtli prestsins, sem
stendur hægra megin. Dabit skýrir frá því
í bók sinni, að um langt skeið hafi aðeins
verið leyft að gera eftirprentanir eða mála
eftirmyndir af þessum neðri hluta málverks-
*• ins, en efri hlutinn hafí verið bannsvæði.
Staðreyndin er, að í efri hluta myndarinn-
ar skiptir algjörlega um merkingu í
myndmálinu, þótt ekki sé um stílbrot að
ræða. Uppsalir hinna sælu himnafursta eru
í fjarvídd og fletir allir bjagaðir og úr réttu
lagi færðir: í forgrunni sjást englavængir
og ský, María mey og Jóhannes skírari og
að lokum Kristur — sem líkist meir undir-
skrift en mannveru — svo öll þessi sam-
steypa myndar einkennilega þveitu á
myndfletinum, mildar greinilega þann áber-
andi stirðleika, sem einkennir neðri hluta
myndarinnar. Sál hins látna greifa sést sem
gagnsær drenghnokki, borinn af engli; heil-
agur Pétur hallast þama upp að skýi með
lauslega rissuðum mannverum á, og er hann
( sýndur í mikilli yfirstærð með lyklana dingl-
andi í hendi sér.
Frá Hreyfingu Til Hreyf-
INGAR í MYNDUM EL GRECOS
Þessi mynd er uppstilling eins og svo
margar af myndum E1 Grecos. Stærðarhlut-
föllum er breytt eftir hentugleika málarans
sem og samvirkandi punktum fjarvíddarinn-
ar. Myndin tapar nær allri spennu í eftir-
myndum, þar sem hin gagnvirkandi svið í
myndfletinum, mörk himins og jarðar, öðl-
ast þá fyrst rétt gildi, ef maður getur ekki
séð allan myndflötinn í einni sjónhendingu
eins og á hinni fimm sinnum fímm metra
stóru frummynd í Toledo. Augnaráð skoð-
andans verður öllu heldur að reika frá einu
smáatriði myndarinnar til annars, í raun frá
hreyfingu til hreyfingar. Útrétt hönd getur
þá alveg eins talað sínu merkjamáli eins og
óeðlilega stytt engilshöfuð eða hvítbrydduð
dómsdegi" gnæfir heilagur Jóhannes, hulinn
skikkjufellingum, og í algjörri andstæðu við
öll rétt hlutföll líkamans, yfir myndflötinn
endilangan, allt upp í óendanleikann. Sveifl-
ur handleggja hans smækka hinar tíu
mannverumar á myndinni og gera þær að
aukapersónum.
Myndkerfi hans Er Alls
Staðar Fyrir Hendi
Eftirminnilegasta atriði myndarinnar og
ennþá áhrifameira en hið skáhalla andlit
postulans, em hendumar. E1 Greco er hinn
mikli sérfræðingur í að mála hendur, og
löngu síðar var það Picasso, sem tók sama
form upp eftir honum á bláa tímabilinu á
málaraferli sínum.
Hendumar í málverki E1 Grecos gegna
að minnsta kosti raunsæju, leiðbeinandi
hlutverki, þótt myndir hans hafí að öðm
leyti yfirleitt á sér blæ hreinna hugsýna.
Hendumar á myndum hans mega vel kall-
ast andæfandi atriði í myndbyggingunni og
tala sínu máli.
Hvort fíngumir teygjast út eða hvort
þeir fléttast saman, er allt komið undir því
atviki á myndinni, sem málarinn vill að at-
hyglinni sé sérstaklega beint að. Stundum
gerir höndin, með tvo fingur beygða inn í
lófa, tepralega hreyfingu, sem er í fullu
misræmi við alvöruþrungna atburðarásina
á myndinni. Slík örfin smáatriði í list E1
Grecos minna um margt á kvæði spænska
ljóðskáldsins og vinar listmálarans, Luis de
Góngora y Argote, sem frægur er fyrir
hnittilega notkun sína á spænskum spak-
mælum og orðatiltækjum.
Sagt er, að E1 Greco hafi aðallega notað
hendur kvenna sem fyrirmyndir í málverk-
um sínum, vegna þess hve fíngerðar og
beinasmáar þær oft em. Annars geta slíkar
sögusagnir verið álíka trúverðugar og þær,
sem segja, að hann hafí Iátið geðsjúkling
sitja fyrir hjá sér, þegar hann málaði postul-
ana fyrir dómkirkju Toledoborgar.
Það er vissulega alls engin nauðsyn að
fá geðsjúkt fólk sem fyrirmyndir til þess
að mála algleymi í svip andlitanna: Berg-
numið augnaráð byggist eingöngu á
tæknilegum atriðum en ekki á geðrænum
traflunum í svip fyrirmyndarinnar.
Sá sem leggur það á sig að horfa — t.d.
í myndum eins og „Kristur á Olíufjallinu"
eða „Iðrun Magdalenu" — með ýtrastu at-
hygli eftir því hvemig málarinn nær fram
slíku augnaráði, sá hinn sami uppgötvar
aðrar hliðar á hinum öguðu vinnubrögðum
E1 Grecos og hinu sérstaka kerfi, sem bygg-
ist á ljóstækni hns og breyttum fjarvídd-
arlínum. Allt er gert að vel yfirlögðu ráði.
Leyndardómur Hins
StingandiAugnaráðs
í tæknilegum atriðum er það tvennt, sem
gerzt hefur með hin iðranarfulu augu
Magdalenu, sem horfa út í óendanleikann.
Sjáöldrin era látin dragast upp á við, en í
þeirri stöðu bera þau höfuðið, sem er örlítið
stytt og sést neðan frá, algjörlega ofurliði.
Auk þess era svo augasteinamir hafðir að-
eins of litlir, en það gefur augnaráðinu
dálítið stingandi svip. Til þess að árétta
þessi áhrif enn frekar, setur málarinn órök-
rétt ljósblik á augun, sem gerir það að
verkum, að þau virðast barmafull af táram
og bera vott um fráhvarf frá þessa heims
lystisemdum.
Hið nútímalega við málverk E1 Grecos á
fyrst og fremst rætur sínar að rekja til
þess, að hann yfirstígur þar vissar markalín-
ur. Áð mála mynd er mjög svo hlutbundin
iðja og úr henni verður áþreifanleg verzlun-
arvara. Hvemig á þá að vera unnt að sýna
hið yfirskilvitlega í málverki.
Það sem afstrakt málarar reyndu nær
alveg árangurslaust mörgum öldum síðar,
tókst Grikkjanum með óþreytandi einbeitni
og seiglu. Að vísu tókst honum það heldur
ekki við fyrstu tilraun, en hann gafst ekki
upp og lét einskis ófreistað í tilraunum
sínum.
í þessu sambandi ber að skilja starf list-
málarans á þann veg, að honum beri ekki
einvörðungu að samræma og skipuleggja
form og liti heldur verar manna og dýra,
hluti og alla hina listrænu þætti málverksins
á svipaðan hátt og E1 Greco tókst að svið-
setja efnið.
Hann ræður yfir ríki, sem ekki er af þess-
um heimi og sýnir það með mjög svo
jarðneskum hjálpargögnum. Þótt myndir
hans byggist á hugsýnum þá era þær þó
málaðar með olíulitum og með tækni, sem
hann varð fyrst að læra og þróa til þeirrar
fullkomnunar, sem einkennir list hans.
„Iðrun Magdalenu“
lo4x85cm, er máluð 158o.
ljós í skýjunum.
0g hinn teygði líkamsvöxtur? Talandi
hendur, sem draga að sér athyglina? Al-
gleymið í augunum? Það er í engu hallað á
jafn mikilfenglegan listamann og E1 Greco,
þótt athyglinni sé beint að slíkum tækni-
brögðum í málverkum hans. Hann setur
slík tæknileg atriði myndbyggingarinnar
fram á kaldan, yfirvegaðan hátt. Með list-
rænum brögðum af þessu tagi afsannar
málarinn rækilega sögusögn um bijálæðing-
inn í Toledo, sem þjáðist af sjóngalla og
málaði algleymi í einhveiju vímuástandi.
Nokkrar höggmyndir eftir þennan sama
listamann, sem nýlega hafa verið uppgötv-
aðar, era allar í líkamlega réttum hlutföllum,
svo undarlegt sem virðast má.
En þegar öllu er á botninn hvolft, er
þetta fyrirbrigði í list E1 Grecos alls ekki
svo undarlegt: Mannsmyndirnar er teygðar,
til þess að málarinn geti flutt þær út úr
myndfletinum, sem gefinn er, yfir á ímynd-
uð svið síns eigin hugarheims.
Viðfangsefni hans eru ekki eingöngu sög-
ur úr biblíunni: Hin lóðrétta lína er það
engu síður. í myndinni „Fimmta innsiglið á
Portret af skáldi og predikara.
26