Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1986, Blaðsíða 35

Hið træga málverk Hammarshöi, „Fimm mannsmyndir“ frá 1901.
Ljósmynd af
Vilhelm Ham-
mershöi, 1891.
staðið á því, að þeim hafí svo lengi getað
sést yfir jafn góðan málara.
En í raun sást mönnum ekki yfir hann í
Evrópu í lok fyrri aldar, og byrjun þessar-
J9r;,Aen fyrri heimsstyrjöldin batt enda á
vaxandi frama og svo fóíjýað Hammershöi
dó bitur og vonsvikinn árið '1916.
Það voru einkum landar hans sem ekki
voru með á nótunum, og þar voru fremstir
í flokki ýmsir listsápufræðingar og starfs-
bræður hans, svo að þetta minnir allt á
erfiðleika Munchs heima fyrir í Kristinaíu
(Osló). Og því miður sló Hammershöi aldrei
í sama mæli í gegn í útlandinu og Munch,
enda skapgerðin allt önnur og aðstæður
frábrugðnar. Þó er jafnvel Renoir sagður
hafa tekið upp eitt myndefni hans (sjá
mynd) og skáldið Rainer Marie Rilke þekkti
vel tií málverka Hammershöi, og hrifning
hans var svo fölskvalaus, að hann ráðgerði
að skrifa bók um list hans, svo sem fram
kemur í Berlingske Tidfende í desember árið
1904. Því miður varð aldrei meira úr því
en hinn góði ásetningiíf.
Þegar hinn nafntogaði rússneski ballett-
meistari, Serge Diaghilev, heimsótti K.höfn
árið 1897 til að velja myndir á Skandinav-
íska málverkasýningu í St. Pétursborg,
keypti hann strax mynd eftir Hammershöi
og pantaði aðra, og hann sá um, að hinn
danski málari væri vel kynntur á sýningunni.
Það var þessi sami Diaghileff, sem seinna
átti eftir að skapa sinn eigin ballettstíl í
samvinnu við hina miklu frönsku málara
samtíðarinnar, Picasso, Matisle, Brague.
Fram hjá því verður ekki litið, að Vilhelm
Hammershöi var lengi vel eini danski málar-
inn, sem í lifandi lífi náði að verða þekktur
og metinn á meginlandi Evrópu, og það var
enginn hávaði í kringum þá frægð, því að
hún stóð föstum rótum í hefðinni, þó að list
hans væri sérstæð og fersk.
Hinn frægi franski listrýnir, Théodore
Duret, gaf Hammershöi þá einkunn í blað-
inu Köbenhavn, svo snemma sem árið 1890,
að hann væri málari af fyrstu gráðu. Þetta
voru engin innantóm orð, því að þessi veij-
andi og baráttumaður frönsku impressjón-
istanna óskaði sérstaklega eftir mynd eftir
listamanninn í hið fágæta einkasafn sitt og
festi sér eina. Hann fór lofsamlegum orðum
um myndir Hammershöi við listsagnfræð-
inginn Karl Madsen og þá einkum myndim-
ar „Andlitsmynd af ungri stúlku" og „Ung
stúlka við sauma", sagði þær flokki fremri
en allt annað, sem hann hefði séð af danskri
list. Einmitt þessar tvær myndir voru dæmd-
ar óhæfar til í einn stað að verðskulda
Neuhausinsku-verðlaun og í annan stað að
vera teknar á hina árlegu sýningu á Char-
lottenborg, og ber það vott um skarpskyggni
og framsýni hins franska listrýnis, Duret.
Mótlætið og andvaraleysið lét þannig ekki
á sér standa í heimalandi Hammershöi, þrátt
fyrir (og e.t.v. einnig vegna þess) að list
hans hlyti hljómgrunn í útlandinu og við
þetta bættist óvenju lokuð og niðurbæld
skapgerð listamannsins sjálfs, sem jaðraði
við meinlæti.
Hammershöi var þeim óvenjulega eigin-
leika gæddur af listamanni að vera, að hann
var þögull sem gröfín varðandi eigin list og
upplýsingar um hana. Hann hélt engu til
haga, sem birtist um hann sjálfan á prenti,
læddist eiginlega með veggjum, hvað eigin
persónu snerti.
En það var móðir hans, sem með mikilli
kostgæfni og nákvæmni safnaði saman öllu,
sem birtist um hann allt frá fyrstu frum-
raun árið 1885 og til dauða hennar tveim
árum fyrir andlát hans sjálfs. Það eru ein-
mitt þessar upplýsingar frá sýningum hans
um Evrópu, sem varpa sannfærandi Ijósi á
þá hrifningu, sem myndir hans vöktu í út-
landinu. Hér kemur fram, að Hammershöi
var eitthvað alveg sérstakt frá fyrstu tíð.
Friðrikka, móðir hans, klippti ekki ein-
ungis út allt, sem hún komst yfír úr
dagblöðum um son sinn og límdi inn á
bækur, heldur bætti hún við eigin athuga-
semdum og upplýsingum um afköst, sölu
og annað tilheyrandi.
Þetta úrklippusafn móðurinnar var svo
ómetanleg heimild, er menn hófu fyrir al-
vöru að kryfja og rannsaka list hans og líf.
Hammershöi var þannig fullkomin andstæða
við heimsmanninn Edvard Much, sem bar
snilldina utan á sér, hvar sem hann kom
og var ekkert að leyna því. Æviferill þeirra
var einnig jafn ólíkur og framast getur, því
að þegar stormar og stórsjóir léku um líf
og list Munchs, þá var það djúpanna kyrrð,
friður og ró, sem einkenndi list og lífsgöngu
Vilhelms Hammershöi.
Danski rithöfundurinn Thorkild Hansen
kemst vel að orði, er hann ritar í upphafí
formála síns um listamanninn: „Lífíð getur
meðal annars virst óvinnandi. Mikil list ein-
kennist af því að hafa hemil á því, skrifa
niður og þar með afskrifa fjölbreytileikann,
beijast á móti og helst sigra raunveruleik-
ann, takmarka þær aðstæður, sem hvergi
sér út yfir til einfaldrar og nothæfrar reglu,
eitthvað í líkingu við það, er Einstein ein-
faldaði alheiminn í e-pic2'
Hammershöi endaði með hvítum stól upp
að gráum vegg. Og kæmi það fyrir, að
hann staðsetti manneskju á þennan stól,
sneri hún a.m.k. baki að honum. Og sneri
hún ekki baki að honum, var hún undir öll-
um kringumstæðum klædd í svart. Svart á
hvítt á grátt. Það merkilega er, að sá loka-
árangur, sem við okkur blasir, verður að
lítríkri mynd af lífinu. Öllu lífinu. Þetta
heitir að ná dýpt í mannlýsingu. Vilhelm
Hammershöi fæddist í Kaupmannahöfn hinn
15. maí 1864 á horninu á Holmens Kanal
og Ved Stranden. Hann var því einungis
hálfu ári yngri en E. Munch.
Hann hóf snemma að læra teikningu og
var ekki nema 14 ára, er hann fékk tilsögn
í að mála hjá Frederik Rohde, og seinna
Vilhelm Kyhn. Fimmtán ára er hann tekinn
inn í undirbúningsdeild konunglega listahá-
skólans (1879), þar sem hann stundar nám
hjá prófessor Vermehren til ársins 1884.
Arið 1883 stundar hann einnig nám í skóla
hins framúrskarandi málara, Peter Severin
Kröyer, og er vinnudegi hans þá þannig
háttað, að hann er þar frá kl. 8.30 á morgn
ana til 16.00 á daginn, en í listaháskólanum <
frá kl. 17.30—19.30, auk þess sem hann
leggur stund á frönsku.
Kröyer er sagður hafa aldrei verið í vafa
um hæfíleika Hammershöi, sem svo til strax
komu fram með sterkum persónueinkenn-
um, því að fyrsta myndip, sem hann sýnir
aðeins 21 árs að aldri, telst vera ekta Hamm-
ershöi.
Hér var um að ræða hina frægu mynd
af Onnu systur hans „Mynd af ungri stúlku",
sem var sýnd á Vorsýningunni á Charlotten-
borg árið 1885 og seinna á heimssýningunni
í París 1889. Þar á Auguste Renoir að hafa
séð hana, og á hún að vera kveikjan að
mynd hans „Baigneuse", er hann málaði
1891, nema þeir hafi þá báðir fengið hug-
myndina frá Rembrandt.
Það skrítna er, að það var einmitt þessi
mynd, sem þótti ekki verðug til að hljóta
Neuhausísku-verðlaunin, sem var markmið-
ið með gerð hennar. Hér hafa landar
Hammershöi verið seinheppnir, því að fáar
eða engar myndir hafa frekar verðskuldað
þau verðlaun og heiðurinn hefur vafalítið
orðið hinum unga listamanni mikill andlegur
stuðningur og hvatning. í stað þess var
þetta upphafið að mótlæti á heimaslóðum
allt lífíð, sem hefur vafalítið gert þennan
mikla og tilfínningaríka hæfíleikamann bitr-
an og vonsvikinn, þótt lítið léti hann bera
á því. Hann hélt sínu striki og vann ótrauð-
ur áfram, lét enga stíla né stefnur samtím-
ans hafa áhrif á sig né umbylta myndhugsun
sinni. Hér var hann sem fullmótaður í upp-
hafí, hafði fæðst inn í borgaralegt umhverfi
og var því trúr allt lífið. Hann málaði mynd-
ir af borgaralegu umhverfí, og hér var
einfaldleiki hvunndagsins það, sem helst
sótti á hann, þennan einfaldleika gæddi
hann dulúðugu lífí, sem hefur yfir sér svip
eilífðarinnar, hinnar djúpu og mögnuðu
kyrrðar.
Stemmningin í myndum hans getur minnt
á Vermeer, en myndefnið er allt annað og
sótt í nánasta umhverfi, svo sem Vermeer
gerði og einnig til á Norðurlöndum vel að
merkja. Vinnubrögðin eru ekki ólík né hin
mikla natni, sem lögð er í hveija mynd. Og
eins og kunnugt er, þá er líf Vermeers
mönnum ráðgáta, sem ber vott um, að hann
getur hafa haft líkt lundemi og Hammars-
höi. En Vermeer er fjær okkur í tímanum
og var ekki uppi á tímum dagblaða og átti
vísast heldur ekki móður, sem af kostgæfni
hélt öllu saman, smáu og stóru, sem frétt-
nærnt taldist í lífi sonar hennar.
I myndum þeirra beggja ræður tíminn
og eilífðin, tíminn stendur kyrr og skoðand-
inn stendur á fótskör eilífðarinnar, og býr
þó við þau forréttindi að vera ekki horfínn
úr mannheimi. Og eins og Vermeer og
Hammershöi vom í einn stað líkir voru þeir
í annan stað ólíkir, og hér kemur til liturinn
í myndum þeirra. Skýrleiki formanna er
hinn sami og upphafin stemmningin, en lit-
imir í myndum Vermeers eru svo miklu
ríkari og glaðlegri. En hér var Hammershöi
ekki með öllu sjálfrátt, því að hann mun
hafa verið litblindur, en ef til vill var það
þess vegna, sem hann hafði þjálfað með sér
hið mikla næmi fyrir grátónastiganum, sem
fram kemur í myndum hans.
Hammershöi gerði sér Ijóst, að fíngerð-
ustu blæbrigðin geta haft mestu áhrifin
(minna eða meira) og með því að nota eins
lítið af lit og honum var mögulegt náði
hann að draga fram hin sérstöku einkenni'
þeirra. Hann vildi einmitt ná eins miklu úr
hinum sérstöku einkennum litarins og hon-
um var unnt — því sjaldgæfari þeim mun
verðmætari, því sparlegri þeim meira ómiss-
andi.
Aðallitir litaspjalds Hammershöi voru
svart og hvítt svo og grátónaheimurinn þar
á milli, auk þess sem hann notaðist við
smávegis af sepía, ólívu og látúnsgulu,
ásamt örlitlu af fölrauðu í varir fyrirsæt-
anna og bijóstvörtur.
Málarinn Joakim Skovgárd, er sá eitt sinn
iitaspjald Hammershöi, sagði, er hann leit
hinar fjórar skýrt afmörkuðu litaklessur á
því, að þær litu út sem þar lægju fjórar
ostruskeljar og þótti hitta naglann á höftiðið.
Sumar myndir Hammershöi hafa yfír sér
þau litrænu hughrif, að þær leiða hugann
að því, sem Baudelaire átti við með fram-
slætti sínum: „Les grands coloristes savent
faire de la couleur avec un habit noir, une
cracate blanche et un fond gris“. Miklir lita-
snillingar geta náð litum úr svörtum alfatn-
aði og hvítu slifsi á gráum bakgrunni ...
Að sjálfsögðu studdist Hammershöi við
ljósmyndir, en það gerði Munch einnig svo
og Qölmargir samtíðarmálarar þeirra. En
báðir notfærðu þeir sér ljósmyndatæknina
á sinn hátt og það harla ólíkan. Samtíðar-
menn Hammershöi sögðu um myndir hans
á niðrandi vísu, að þær líktust lituðu ljós-
myndum, en það er naumast rétt, því að
þær teljast í rauninni ekki litaðar. Þetta er
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 24. DESEMBER 1986 35~