Lesbók Morgunblaðsins - 24.12.1986, Síða 36

mikilvægt að hafa í huga, þegar myndir
hans eru skoðaðar.
Sjálfur var Hammershöi í lífí sínu sláandi
samkvæmur myndum sínum svo sem allir
miklir meistarar. Að eðlisfari var hann ein-
rænn og einangraði sig æ meir frá um-
heiminum, eftir því sem tímar liðu, hann
átti enga eiginlega vini og var dulur og
fámæltur í framkomu við flesta. Orðræður
hans voru hvorki fijóar né sjálfsprottnar.
Hér þurfti sáralítið til að magna þessa eigin-
leika, og tómlætið í upphafí ferils hans hefur
sennilega haft sín áhrif, en það átti eftir
að fylgja honum allt lífið á heimaslóðum —
þannig var hann ein af afdráttarlausum
vanrækslusyndum Ríkislistasafnsins í Kaup-
mannahöfn, sem keypti einungis tvær
mynda hans, meðan hann lifði og hafnaði
lykilverki hans (Fimm mannsmyndir), sem
Thieiska safnið í Stokkhólmi festi sér. Sú
mynd sló einmitt eftirminnilega í gegn á
sýningunni „Scandinavia today".
Sá kuldi, er hann mætti, varð gagnkvæm-
ur og það var með ólíkindum, hve fátt hann
lét sér fínnast um mat umheimsins á mynd-
um sínum. Hann nennti varla að vera með
í árlegum samsýningum og lét iðulega aðra
fínna út úr því, hvað ætti að vera með.
Því fer þó fjarri, að einangrun hans væri
af þeim toga, sem sumir vilja skilja hugtak-
ið, því að hann ferðaðist allmikið og utan-
landsferðir hans urðu ekki færri en ellefu
og sums staðar dvaldi hann langdvölum.
Þá elskaði hann tónlist og fór gjaman á
hljómleika, hafði gaman af fögrum hlutum
og sóttist eftir að hafa slíka í kringum sig,
enda þótt hann hefði ekki ávallt efni á þeim,
fágætar bækur, húsgögn og jafnvel málverk
eftir þá ágætu listamenn Köbke, Lundbye
og Kyhn.
Hammershöi giftist 27 ára gamall hinni
fögru og bláeygu Idu Ilsted, sem var systir
málarans Peter Ilsted, og hann hafði þá
verið trúlofaður í tvö ár. Hjónabandið var
bamlaust og það er líklegt að Hammershöi
hafí ekki kært sig um að eignast böm, þótt
sjálfur væri hann mjög hændur að bömum.
Menn hefðu í öllu falli átt erfítt með að
hugsa sér hinn taugaveiklaða ofumæma og
Fyrirsœta, 1909—10.
Innimynd með púnsskál, 1907.
fáláta mann sem miðdepil blómlegs fjöl-
skyldulífs. Menn giska ekki á það, hvemig
konu hans hafí liðið, en menn grunar gjald-
ið, sem hún hefur greitt fyrir sambúðina,
er þeir bera saman æskumyndir þær sem
Hammershöi málaði af henni og hið rúnum
rista andlit sem birtist í þeim í myndinni
af henni með kaffibolla, er hann málaði
löngu seinna.
Sagan af málaranum Vilhelm Hammers-
höi er þannig hvorki stormasöm og stórbrot-
in, svo sem af jafnaldra hans Edvard
Munch, en hér var þó hvergi nein lognmolla
á ferð heldur hin hljóðlátu og djúpu verð-
mæti lífsins.
í upphafi ferils Hammershöi mætti honum
svipaður mótbyr og Munch, og eftir að ár-
leg Charlottenborgarsýning hafði í tvígang
hafnað myndum hans, gerðu hann og nokkr-
ir fleiri uppreisn, m.a. Willumsen og Johan
Rhode, og stofnuðu sýningarsamtökin „den
Frie“. Ástæðan var öðru fremur málverk
Hammarshöi „Ung stúlka við sauma" sem
var hafnað, en þegar myndin var svo sýnd
á fyrstu sýningu „den Frie“ 1891 ásamt 6
öðrum verkum hans, gaf franski listsagn-
fræðingurinn Théodore Duret sig fram sem
áhugasamur kaupandi. Menn höfðu sjaldan
orðið vitni að því, að danskur málari slægi
jafn fljótt í gegn og einnig í útlandinu.
Og líkt og gerðist með Munch slógu
myndir Hammarshöi fyrst verulega í gegn
í Berlín, en þó 12 árum síðar (1904). Gerð-
ist það á stórri sýningu, er seinna var flutt
til Hamborgar. Frá þeim tíma voru bestu
myndir Hammershöi svo til á stöðugum
faraldsfæti milli stórborga Evrópu og jafn-
vel Ameríku og hlutu hvarvetna lofsamlega
dóma. Á sýningu í Róm 1911, sem yfír 3.000
málarar tóku þátt í, var Hammarshöi meðal
þeirra 5 er fengu sérstök verðlaun og var
jafnframt hvattur til að senda sjálfsmynd
til Uffizi-safnsins (hún var send þangað
árið 1920). Hammarshöi var orðið þekkt
nafn í Evrópu og þýsk blöð líkja honum við
heimsþekkta, Dani svo sem Thorvaldsen,
0rsted og Niels Finsen auk þess sem hinn
nafnkunni Paul Casirer fær áhuga á honum
og kaupir verk eftir hann. Píanóleikarinn
Leonard Borowick leitar hann uppi eftir að
hafa fyrir tilviljun rekist á eftirprentun á
mynd eftir hann og verður vinur hans og
áróðursmaður á enska markaðinum. En fyrri
heimsstyijöldin kom og rauf þessa þróun
en þá var hann einmitt á leið til meiri viður-
kenningar en flestir samtíðarmenn hans.
Sjálfur dó hann úr krabbameini 13. febrúar
1916 sem hafði grafíð undan heilsu hans
síðustu árin. Þá var hann einungis 51 árs
að aldri.
Frægðin í útlandinu kom Hammershöi
ekki til góða, fyrr en menn urðu hennar
áþreifanlega varir í formi verðlaunapeninga
og klingjandi gjaldmiðils. Hún náði lengst
í formi hinnar miklu minningarsýningar um
hann árið 1916 svo og útgáfu hins gagn-
merka verks um list hans tveim árum seinna
eftir þá Bramsen og Michaélis. En fáum
árum seinna var hann flestum gleymdur,
og þögnin varaði allt fram til sýningar
Kunstforeningen á list Hammershöi árið
1955, en í millitíðinni hafði það gefíð Haa-
vard Rostrup tilefni til að hefja ritgerð sína
um list hans á orðunum „Er Vilhelm Hamm-
ershöi öllum gleymdur?" (Kunst og Kultur
26. árangur, Osló 1940.)
En eftir sýninguna í Kunstforeningen
hefur fleirum verið stærð þessa málara ljós
— miklu fleirum eftir sýninguna í Ordrup-
gárd 1981 og stórum fleirum eftir að
alþjóðleg frægð hans var endurreist með
sýningunni „Scandinavia today“.
Þannig þróaðist ferill, lífshlaup og frami
mannsins, sem fékk stórskáldið Rainer
Marie Rilke til að segja í París árið 1904,
að hann hyggðist halda til Kaupmannahafn-
ar „Vor allem aber, um Wilhelm Hammers-
höi zu bezuchen, wiederzusehen, sprechen
un dschweigen zu hören“. Framar öllu öðru
til þess að heimsækja Vilhelm Hammers-
höi, sjá aftur, tala við og hlusta á hann
þegja ...
Helstu heimildir:
Sýningarskrá yfirlitssýningar á verkum Vilhelm
Hammershöi, Ordrupgárd, Kubenhavn 1981. Inn-
gangsord og formálar eftir Hamre Finsen,
Thorskild Hansen og Harald Olsen.
HöfundurinnÆr listmálari og myndlistargagnrýn-
andi Morgunblaösins.
SVEINBJÖRN
BEINTEINSSON
Á DRAGHÁLSI
TÓK SAMAN
Þegar minnst er á séra
Hallgrím koma mönnum
fyrst í hug Passíusálmar
hans og er það eðlilegt.
Margt orti þó Hallgrímur
annað, mörg trúarljóð og
sögukvæði, rímur og
nokkur gamankvæði.
Nokkrar lausavísur eru Hallgrími eignaðar.
Menn hafa undrazt, að ekki skuli vera til
neitt, sem Hallgrímur hafí ort um konu sína
og böm, að undanskildum eftirmælum hans
um Steinunni dóttur hans, en þau eru með
því merkasta, sem hann orti.
Til er þó eitt kvæði, þar sem Hallgrímur
minnist á böm sín þijú og konu sína, þó
hann nefni ekki nafn hennar. Vitað er, að
þau Hallgrímur og kona hans, Guðríður
Símonardóttir, áttu þijú böm; Eyjólf, fædd-
an 1637, Guðmund og Steinunni.
Hallgrímur varð prestur í Hvalsnesi 1644.
í Hvalsnesi hafa þau dáið Guðmundur og
Steinunn ekki síðar en 1649.
Hér Er Komin Grýla
Á þessum tíma var það mikill siður að
yrkja um Grýlu og Leppalúða og böm þeirra.
Eitthvað er til af eldri kveðskap um það
fólk, allt frá því á Sturlungaöld. En á tímum
Hallgríms kemur þessi kveðskapur fram í
nýrri mynd, í löngum kvæðum. Þessi Grýlu-
kveðskapur var síðan aukinn og stundaður
allt fram á okkar daga.
Guðmundur Erlendsson prestur á Felli í
Sléttuhlíð orti Grýlukvæði, sem vinsælt varð.
Það hefst þannig:
Hér er komin Grýla
og gægist um hól.
Hún mun vilja hvíla sig
hér um öll jól.
Margt var síðan ort í þessum stíl og und-
ir þessu lagi um Grýlulið, af því er kunnast
kvæði Stefáns Ólafssonar.
Þeir hafa verið kunnugir prestamir Hall-
grímur og Guðmundur. Líklega hefur
Guðmundur sent Hallgrími kvæði sitt eða
það hefur á einhvern hátt borist suður að
Hvalsnesi. Hallgrímur hefur þá ort kvæði
um Leppalúða og er þar vísað til kvæðis
Guðmundar.
Eins og ætla má voru þessi kvæði öll
kveðin til að hræða böm og em sum heldur
ljót á köflum, en þó gamansöm öðmm þræði.
Kvæði Hallgríms hefur geymst illa, hann
hefur líklega ekki haldið því til haga síðar
meir. Líklega hefur hann sent Guðmundi á
Felli kvæðið. Svo er að sjá af handritum,
sem kvæðið hafi verið skrifað eftir minni,
sumt gleymt og annað úr skorðum fært.
Flest handrit eigna Guðmundi Bergþórssyni
kvæðið, en eitt handrit eignar Hallgrími það
og eftir Hallgrím hlýtur það að vera, þó
ekki sé það núna eins og skáldið hefur geng-
ið frá því. Leppalúðakvæði er prentað í riti
Ólafs Davíðssonar: Þulur og þjóðkvæði.
Útgáfan er ekki góð og þau handrit, sem
ég hef séð, bæta lítið úr. Það hefst svo:
Þegið þið börn mín
og hafið ekki hátt,
héma er hann Lcppalúði
heima í nátt.
Kvæðið segir frá því, að Leppalúði er
kominn til að ná sér í böm, því Grýla er
ekki rólfær eftir viðureign sína við „séra
Gvönd“. Leppalúði heimtar nú börn hjá
skáldinu, en fær þau svör, að hann geti
étið kútmaga og slóg og harða hausa. Ekki
vildi Grýlubóndi það.
Þ& grenjaði hann Lúði
og svarið gaf sitt:
Sjálfur máttu sleikja í þig
sjófangið þitt.
Sjálfur máttu sleikja í þig
hrognin þín hrá.
Karlæga kerlingu
heima ég á.
Karlæga kerlingu
kannastu við,
hún heitir Grýla
með gráloðinn kvið.
Fýsti mig á fund þinn
að fala mér barn.
Mér er sagt þú sért nógu
gustukagjarn.
Mér er sagt þú fæðir
gangandi gest.
I leiðindabörnin
langar mig mest.
5