Lesbók Morgunblaðsins - 20.12.1993, Síða 46

*
Frá Arbæjarsafni
Verksmiðjuþorpið Reykjavík um 1770. Aðalstrætið var orðin mótuð gata þegar um aldarfjórðungi fyrir kaupstaðarstofnun, og
ber þarna hæst hús sem tengjast starfsemi Innréttinganna.
(Árbæjarsafn. Málverk eftir Jón Helgason biskup.)
Duchmaguer Fabrique
huus 1753-1810
egar Skúli Magnússon land-
fógeti gekk um land
Reykjavíkurbóndans árið
1751 til að íhuga hvar setja
ætti niður hús verksmiðj-
anna var ekki risinn kaup-
staður í Reykjavík. Par
hafði verið búskapur um
aldaraðir og tilheyrðu býlinu nokkrar hjáleig-
ur, m.a. Landakot. Austurvöllur var tún bónd-
ans og gatan til sjávar lá um Aðalstræti. Versl-
unarhús voru í Orfirisey en ekki var verslað
í Reykjavík fyrr en kaupstaður var stofnaður
1786.
Reykvikingar höfðu hins vegar gengið eftir
Aðalstræti frá öndverðu og það með réttu
aðalgata Reykjavíkur. Aðalstrætið endurspegl-
Hér er um að ræða
endurgerð Innréttingahúss
úr Aðalstrætinu og fyrsta
timburhúsið í Reykjavík
þegar Reykjavíkurkirkja er
frátalin.
Eftir HREFNU
RÓBERTSDÓTTUR
ar því Reykjavíkursöguna með sérstökum
hætti, bæði upphaf byggðar við landnám og
upphaf þéttbýlis í Reykjavík á 18. öld.
Árbæjarsafn mun standa fyrir endurgerð á
einu af húsum Innréttinganna sem stóð á lóð-
inni Aðalstræti 12. Þarna stóð eitt aðalverk-
smiðjuhús Innréttinganna á árunum 1753-
1810. Bygging þessa húss er hluti af rannsókn-
arverkefni um sögu Aðalstrætis. Markmiðið
er að rannsaka og miðla sögu byggðar og
mannlífs í Aðalstræti, gera sögu Innrétting-
anna og upphafs þéttbýlis í Reykjavík sem og
elstu sögu Reykjavíkur lifandi og áþreifan-
lega. I Aðalstræti gefst kostur á að skoða sög-
una á nýstárlegan hátt, skoða Reykjavíkursög-
una með Aðalstrætisaugum.
Efling Atvinnulífs
Á Þingvöllum árið 1751 afréðu nokkrir af
æðstu embættismönnum þjóðarinnar með
Skúla Magnússyni landfógeta í fararbroddi að
stofna Innréttingamar. Það voru verksmiðjur,
í raun einskonar iðnskóli, sem komið var á fót
sem hlutafélagi. Konungur studdi fyrirtækið
og var því valinn staður í Reykjavík. Innrétt-
ingamar störfuðu á ámnum 1751-1803. Mark-
miðið með stofnun þeirra var að bæta hag
landsins, kenna íslendingum ný vinnubrögð
og efla atvinnulífið.
Hús til starfseminnar voru byggð í Aðal-
stræti og nágrenni þess á ámnum 1752-1754
og er til úttekt á þeim frá 1755. Þá vom húsin
í Reykjavík átta talsins og jafnmörg utan
bæjarins, m.a. við Elliðaáraar. Flest húsin
vom byggð „á landsins vísu“ úr torfi og grjóti,
en einnig vora byggð nokkur timburhús.
Innréttingarnar höfðu margþætta starfsemi
með höndum fyrstu árin, bæði í Reykjavík og
úti um land. Auk ullariðnaðarins, vefnaðar, lit-
unar og dúkagerðar, fólst starf Innréttinganna
í sútun, kaðlagerð, jarðræktartilraunum, út-
gerð og siglingum, brennisteinsnámi og
brennisteinshreinsun. Fljótlega varð ullar-
verkun aðalstarf Innréttinganna og Reykjavík
miðstöð vinnslunnar.
DÚKAGERÐARHÚS
INNRÉTTINGANNA
Húsið, sem var reist á lóðinni Aðalstræti
12 árið 1753, var aðalverksmiðjuhús Innrétt-
inganna og fyrsta timburhúsið sem reist var
í bænum, ef frá er talin Reykjavíkurkirkjan.
Raunar var kaupstaðurinn Reykjavík ekki orð-
inn til þá, heldur átti konungur jörðina og lét
hana undir starfsemi Innréttinganna.
Húsið var innflutt timburhús, rúmlega 15
metra langt og 7 metra breitt, ein hæð og ris.
Þetta var grindarhús, alit timburkiætt og
tjargað. Gluggar hússins vom ekki margir,
aðeins níu í allt með 20 rúðum hver. Einnig
var einn lítill þakgluggi og lúgur á göflunum.
Tveir stórir ofnar hituðu upp húsið. Niðri vom
tvö stór herbergi og uppi á lofti var svefnloft
fyrir starfsfólkið.
Fyrir framan þetta hús var frá upphafi stein-
lögð stétt og vatnspóstuimn skammt undan.
Hann er enn varðveittur. Þegar húsið á Aðal-
stræti 10 var byggt áfast við dúkagerðarhúsið,
var einnig hlaðin stétt fyrir utan það. Aðal-
stræti 12 var notað allan starfstíma Innrétting-
anna.
Margar lýsingar em til af húsinu frá 18. öld
og er það sem að ofan er sagt byggt á lýsingu
hússins frá 1755. í seinni lýsingum kemur
ýmislegt fleira sem gagn er að við að byggja
svona hús upp að nýju. Fram kemur hvers
konar timbur var notað í einstaka hluti húss-
ins, hversu stórir naglarnir vom, hvar og
hvemig skorsteinninn var, hversu margir lásar
og lamir vora í húsinu og hversu mörg þrep
vom í stiganum. Inni í grind hússins var’múrað
með múrsteinum og grásteini og blanda af
kalki og bláleir notuð til að binda steinana
saman.
Fornleifauppgröftur var gerður á lóðinni nú
í haust og mátti þá sjá að enn era að hluta
varðveittar undirstöður hússins á tveimur hlið-
um. Grjóthleðsla er undir gangstéttinni við
Aðalstræti og myndar undirstöður austurhlið-
ar hússins sem byggt verður á. Einnig era
varðveittar leifar suðurgaflsins við Gijótagöt-
una.
Húsið verður byggt upp sem næst þvi sem
það var á 18. öldinni. Það verður sjálft sýning-
argripur þegar það verður fullbyggt. Byggt
verður eftír gömlum aðferðum og verður bygg-
ing þess bæði rannsókn á gömlum aðferðum
og sýning á þeim á meðan á framkvæmdum
stendur. Þannig getur almenningur fengið að
fylgjast með vinnunni og fræðast um fornar
starfsaðferðir.
Starfsemi Verksmiðjanna
Blómaskeið starfsemi Innréttinganna var á
áranum 1759-1764. Fólk kom víða að í læri í
Innréttingamar, en einnig unnu þar fangar
úr tugthúsinu á Arnarhóli.
Árið 1764 var afdrifaríkt í sögu Innnrétting-
anna. Það ár bmnnu þrjú húsanna, þar á
meðal verksmiðjuhús og íbúðarhús starfsfólks.
Húsið við Aðalstræti 12 (dúkagerðarhúsið) og
Aðalstræti 19 (hús bókhaldarans, nú Fógetinn)
sluppu þó við skemmdir. Fregnin um bmnann
barst víða um land og frásagnir af atburðinum
að finna víða í annálum. Grímsstaðaannáll sem
ritaður var á Snæfellsnesi segir svo frá bmna
á húsum Innréttínganna á árinu 1764:
Annan fóstudag í einmánuði brannu upp
til kaldra kola öll fabrikuhúsin í Reykjavík
syðra, þau vom 3. Þar brunnu inni allir
vefstaðir og verkfæri, sem því erfiði þén-
aði, öll þessa árs vinna og öll óunnin ull,
mestallir fjármunir fabriksfólksins. Fólkið
var að tölu yfir 60. Það komst út, margt
lítt klætt, en sumt nær nakið. Bókhaldar-
ans hús brann ekki, því það var nokkuð
frá lengra, þó búið mestalla hans fjármuni
út að bera. Fólkið vai’ sett niður á bæi.
Það sem kemur fram hér en ekki í öðmm
frásögnum er að sagt er frá þvi sérstakiega
að hús bókhaldarans hafi ekki brannið, en það
er húsið sem nú stendur á Aðalstræti 10 og
hýsir veitingahúsið Fógetann. Lýður Bjöms-
son sagnfræðingur hefur áður sýnt fram á að
ólíkiegt sé að það hafi brunnið. Aðalstræti 12,
dúkagerðarhús Innréttinganna, var sambyggt
við þetta hús en hafði verið reist nokkmm
ámm fyrr, eða 1753.
Eftír branann breyttíst rekstur Innrétting-
anna. Hlutafélagið sem átti þær var sameinað
Almenna verslunarfélaginu. Aðaláherslan var
lögð á ullariðnaðinn og starfsfólki fækkaði tölu-
vert. Þegar best lét störfuðu um 100 manns
við verksmiðjurnar. Árið 1773 vora starfsmenn
fyrirtækisins orðnir 26 og hafði fækkað í 15
árið 1801.
Konungsverslunin síðari yfirtók reksturinn
árið 1774 og hafði hana með höndum þar til
1799 er tveir kaupmenn keyptu iðnaðarstofn-
animar og ráku ullarvinnsluna þar til veturinn
1802-3. Þá lagðist starf Innréttinganna alveg
af.
Ymsir þættir hafa verið nefndir til skýring-
ar á því að Innréttíngarnar gengu ekki eins
vel og ætlað var. Skúli Magnússon sjálfur vildi
helst kenna um slæmu veðurfari, fjárkláða,
andstöðu einokunarkaupmanna og því að Is-
lendingar hafi verið áhugalausir um þessa til-
raun til að koma á fót iðnaði. Fræðimenn hafa
líka talað um að fyrirtækið hafi verið of stórt
miðað við þann markað sem fyrir hendi var.
ÁHRIF á ÞÉTTBÝLISMYNDUN
Um 1700 var enginn þéttbýlisstaður á land-
inu með varanlega eða fasta búsetu. Nokkuð
þéttbýli var þó í ýmsum verstöðvum landsins,
en það var árstíðabundið.
Kaupskaparstefnan var ráðandi hugmynda-
fræði í efnahagsmálum á 17. og 18. öld, þar
sem áhersla var lögð á verslun og iðnað, at-
vinnugreinar þéttbýlis. Þá fóm að koma upp
hugmyndir um að reyna að stuðla að þvi að
koma á fót föstum kaupstöðum á íslandi. Árið
1736 vom nokkrir staðir nefndir sem möguleg-
ir kaupstaðir, en Reykjavík var ekki þeirra á
meðal. Reykjavík var samt orðinn nokkuð
öflugur verslunarstaður á þessum tíma, en
verslunin var í Orfirisey.
Fimmtán áram síðar var Innréttingum
Skúla Magnússonar landfógeta valin staður í
Reykjavík. Þær vora stofnaðar af hlutafélagi
með styrk frá konungi. T0 greina kom að stað-
setja þær í Hafnarfirði, en góðir landkostir
og góð landskilyrði, ásamt því að konungur
gat lagt til Reykjavíkurjörðina, höfðu mikið
að segja. Einnig lá Reykjavík betur við sam-
göngum, lá miðja vegu milli Bessastaða og
Viðeyjar. Við Faxaflóann vora góð fiskimið,
en framan af var útgerð einnig á snæram
Innréttinganna. Reykjavík lá einnig vel við
helstu landbúnaðarhémðunum, sem var mikil-
vægt fyrir ullarvinnsluna.
Því hefur löngum verið velt upp hvern þátt
Innréttingamar hafi átt í að í Reykjavík mynd-
aðist stærsta þéttbýlið í landinu og bærinn
varð að höfuðstað. Blómaskeið Innréttinganna
varði ekki lengi, og stóðu þær orðið höllum
fæti þegar stjómvöld sendu út tilskipun um
stofnun sex kaupstaða á íslandi árið 1786. Þar
á meðal var Reykjavík. Þegar þar var komið
sögu hafði verslunin verið flutt til bæjarins
og var hún nokkuð umsvifamikil. Einnig hafði
Tugthúsið verið byggt í landi Amarhóls. Það
var talinn kostur að það yrði í nágrenni við
Innréttingamar, m.a. til þess að fangarnir
gætu unnið þar. Skálholtsskóli var einnig flutt-
ur til Reykjavíkur um þetta ieyti. Má því segja
að þeir þættir sem urðu þess valdandi að Inn-
réttirigunum var valinn staður í Reykjavík,
hafi einnig orðið til að styrkja þéttbýlismynd-
unina almennt. En það, að þegar var kominn
visir að varanlegu þéttbýli, hefur vafalaust
einnig haft áhrif á þær ákvarðanir sem teknar
voru um að flytja ýmsar stofnanir og starfsemi
til Reykjavíkur.
Höfundur er sagnfræðingur og safnvörður mynda-
deildar Árbæjarsafns.
Framhlið Dúkagerðarhússins frá 18. öld. Svona er líklegt að framhlið hússins að
Aðalstræti 12 hafi litið út þegar það var og hét á síðari hluta 18. aldar.
Árbæjarsafn. Teikn.: Nikulás Úlfar Másson, arkitekt, 1993.)