Morgunblaðið - 06.01.2001, Blaðsíða 11

FRÉTTIR
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 6. JANÚAR 2001 11
„MÁLLÝSKUR dagsins í dag eru
miklu frekar tengdar mun á starfs-
hópum og stéttum heldur en búsetu,“
segir Kristján Árnason prófessor,
formaður Íslenskrar málstöðvar, að-
spurður um stöðu mállýskunnar í ís-
lenskri nútímatungu.
Kristján segir ljóst að mállýskur
hafi reyndar aldrei verið mjög miklar
á Íslandi, sérstaklega ekki í saman-
burði við Danmörku og Bretland.
Hérlendis hafi mállýskur einkum
verið bundnar við framburð og orða-
lag fólks í einstökum landshlutum en
ekki verið tengdar stétt, aldri eða
stöðu. Talað hefur verið um sunn-
lensku, vestfirsku, norðlensku og
skaftfellsku, hver þeirra með sín sér-
einkenni.
„Þær fáu mállýskur sem hér hafa
verið talaðar eru á undanhaldi enda
er tilhneiging til að framburðarmál-
lýskur leiti saman, verði miðsæknar
og sérkenni eins og harðmæli, radd-
aður framburður og þess háttar
hverfi. Þetta gerist í nútímaþjóð-
félagi þar sem fólk er miklu hreyf-
anlegra og því hefur verið haldið
fram að þeir sem sitja um kyrrt haldi
mállýsku sinni en þeir sem flytjast á
brott breyti tali sínu og taka upp það
málfar sem tíðkast á nýjum heima-
slóðum.“ Flámæli var t.d. útrýmt úr
íslenskri tungu og segir Kristján al-
menningsálitið en ekki kennara eða
stjórnvöld einkum hafa séð til þess.
Flámæli hafi þótt ljótt og framburð-
urinn og fólkið sem notaði hann verið
„brennimerkt.“
Kristján stundaði ásamt Höskuldi
Þráinssyni prófessor rannsóknir á ís-
lenskum mállýskum nútímans og
báru þeir niðurstöður sínar saman
við sambærilegar niðurstöður Björns
Guðfinnssonar frá fimmta áratugn-
um. „Meginstefnan er sú að meiri-
hlutamállýskurnar vinna á og það
verður almenn útjöfnun á málinu.
Hluti af þessari mállýskujöfnun hér á
landi er sú að þjóðin flytur suður og
ef allt stefnir suður er eðlilegt að mál-
lýskurnar stefni í sömu átt.“ Kristján
sagði visst mótvægi reyndar vera að
myndast á norðurlandi þar sem vísir
væri að öðru sterku málsvæði og ef
þessi tilhneiging þar héldi áfram að
vaxa yrðu tvær mállýskur ráðandi á
Íslandi, sú sunnlenska og norðlenska.
Það væri einnig skemmtilegt frá að
segja að Hornfirðingar hefðu sér-
stakan áhuga á að viðhalda sérkenn-
um sínum og sýna mállýskunni rækt.
Annað sem vakið hefur eftirtekt ís-
lenskumanna er hve hratt og óskýrt
þjóðin er farin að tala. Fólk verðisí-
fellt óskýrmæltara og svo mikið liggi
á að heilu atkvæðin falli úr orðum.
„Með þessu virðast menn halda að
þeir virðist gáfaðri og það er talið
gamaldags að tala hægt og skýrt.
Enskan tröllríður hér öllu og útlitið
er svart þegar stærsta flugfélag Ís-
lands heitir ekki lengur íslensku
nafni. Þegar talsmenn flugfélagsins
voru inntir svara um ástæður fyrir
erlendri nafngift var svarið að enskan
þætti heppilegri gunnfáni til að fylkja
sér undir. Þegar menn eru farnir að
hugsa þannig er spurning hvort ís-
lenskan sé orðin óþörf og enskan sá
gunnfáni sem menn vilja almennt
fylkja sér undir, ekki bara einstök
fyrirtæki heldur þjóðin öll.“
Kristján sagðist vona að almenn-
ingur fari að sýna að honum sé
kannski ekki alveg sama um tungu-
málið. „Það verður væntanlega talað
eitthvert tungumál á Íslandi eftir 100
ár, en hvort það verður það tungumál
sem við nú köllum íslensku – það er
önnur saga. Hugsanlega höldum við
þessum þræði, annar möguleiki er að
það þyrfti að þýða Íslendingasögur
yfir á „nútíma íslensku“, þriðji kost-
urinn er svo að við töluðum bjagaða
ensku, sk. pidgin-mál. Ég er ekki í
vafa hvern kostinn af þessum þremur
mér líst best á. Þess ber að lokum að
geta að enginn ætti að láta sér detta í
hug að það sé eitthvað auðveldara að
tala ensku heldur en íslensku.“
Málfræðingar telja að íslenskar mállýskur séu á hröðu undanhaldi
Tengjast fremur
starfshópum en búsetu
skipti sem fyrirtæki eyðir einum bandaríkjadollar
í forvarnir til geðheilbrigðis sparar fyrirtækið sjö
dollara vegna minni veikinda og fjarveru starfs-
manna sinna eða skertra afkasta. Það er mun auð-
veldara að sannfæra fyrirtæki heldur en stjórn-
völd um raunverulegan sparnað vegna
forvarnaraðgerða. Stjórnvöld sjá peningana sem
þau þurfa að eyða núna til að ná árangri en það er
mjög erfitt að átta sig á peningunum sem eiga eftir
að skila sér í sparnaði því það fé skilar sér ekki
fyrr en síðar. Geðvernd er án efa ein ódýrasta að-
ferð stjórnvalda til að fyrirbyggja afleiðingar geð-
sjúkdóma, þar með talin sjálfsvíg. Bætt þjónusta
og auknir fjármunir skila árangri – það er bara
ekki flóknara en svo.“
Spurðir um hverjar helstu orsakir sjálfsvíga séu
er Conwell fyrri til svars. „Þetta er viðkvæmt mál
sem þarf að höndla af varfærni. Stærstur meg-
inhluti þeirra sem tekur líf sitt á við geðræn
vandamál að stríða – rannsóknir hafa sýnt fram á
að um 90% þeirra sem fremja sjálfsmorð hafa ver-
ið greindir með geðræn vandamál. Þunglyndi eða
lyfjamisnotkun eru svo stærstu vandamálin sem
við mætum. Það verður samt að benda á það að
fæstir þeirra sem eru þunglyndir fremja sjálfs-
morð og fæstir þeirra sem misnota lyf fyrirfara
sér. Stærsta spurningin hér er ekki hverjir fremja
sjálfsmorð – heldur hvað greinir á milli þeirra sem
taka eigið líf og þeirra sem gera það ekki. Við höf-
um engin svör við þessu enn og til þess að fá þau
þurfum við að bera saman ólíka hópa fólks sem
fremur sjálfsvíg og þá sem gera sjálfsvígstilraun-
ir. Við þurfum líka að komast að því hvað leiðir
suma lyfjasjúklinga út í ofbeldisaðgerðir, ekki ein-
ungis sjálfsmorð, heldur andfélagslegar gjörðir,
sem geta leitt til sjálfsmorðshugsana. Það er því
allt of mikil einföldun að segja að hér sé einungis
um fólk að ræða, sem á við geðrænan vanda að
stríða. Það má aldrei gleymast að í hverju einasta
tilfelli erum við að fást við einstakling. Manneskju
sem á fjölskyldu og sínar einstöku félagsaðstæður
– við verðum að taka tillit til alls þessa.“
Mikill munur er á fjölda sjálfsvíga á milli þjóða
og ólíkra menningarsamfélaga. Í Bandaríkjunum
fremja 11–12 af hverjum 100 þúsund íbúum sjálfs-
víg og hefur þessi tala haldist óbreytt í um 40 ár.
Sambærilegar tölur sýna að 7 af hverjum 100 þús-
und svipta sig lífi á Írlandi ár hvert en 35 í Ung-
verjalandi. „Það getur jafnvel verið gríðarlegur
munur bara á milli landshluta í sama landi.
Félagsaðstæður spila stórt hlutverk,
þegar efnahagsástandið er slæmt og at-
vinnuleysi mikið, hækkar tíðni sjálfs-
morða,“ segir Caine.
Einstakar aðstæður á Íslandi
til rannsóknarstarfa
„Rannsóknir okkar beinast í æ ríkari
mæli að því að skoða fjölskyldu- og
félagsmynstur og reyna að komast að
hverjir áhættuþættirnir eru. Þessar
upplýsingar þarf að samhæfa svo hægt
sé að finna úrlausn sem hentar hverjum
sjúklingi fyrir sig. Á Íslandi eru einstak-
ar aðstæður og ótal tækifæri til að vinna
svona rannsóknarstarf. Hér er ég ekki
einungis að tala um smæð þjóðarinnar
heldur er almenningur vel upplýstur um
lýðheilsu og þjóðin vel menntuð. Við get-
um auðvitað ekki litið fram hjá kostum
fólksfæðarinnar, hér er hægt að fylgjast
með afdrifum hvers sjúklings eftir sjálfs-
vígstilraun og skrá hvert sjálfsvíg en þetta er
ómögulegt í stærri samfélögum. Þetta skiptir
miklu þar sem tíðni sjálfsvíga meðal einstaklinga,
sem hafa áður reynt sjálfsvíg, er hæst á fyrsta ári
eftir tilraunina og helst há næstu árin á eftir,“ seg-
ir Caine. Conwell tekur undir og segir vísinda-
menn fá tækifæri á Íslandi til að þróa nýjar að-
ferðir í meðferð sjúklinga og bera þær saman við
þær sem nú tíðkast. „Það er líka kostur hversu ís-
lenskir heilbrigðissérfræðingar eru samrýndur
hópur sem á auðvelt með að starfa saman að settu
marki. Þeir eiga auðvelt með að bera saman bæk-
ur sínar og vinna náið með kollegum sínum innan
geðheilbrigðisgeirans. Það er nauðsynlegt að
vinna svona starf í samvinnu við aðrar heilbrigð-
isstéttir, engin ein starfsstétt, hvort heldur geð-
læknar eða sálfræðingar, getur náð heildstæðum
árangri í svona starfi. En saman geta geðlæknar,
sálfræðingar, faraldursfræðingar, félagsfræðing-
ar og aðrir innan heilbrigðisgeirans myndað
sterkan hóp þar sem ólík fagkunnátta getur leyst
fjölþætt vandamál – það er nefnilega engin ein
ástæða fyrir því að fólk fremur sjálfsvíg. Þetta er
flókið vandamál sem þarfnast góðra lausna.“
Spurður um langtímamarkmið samvinnunnar
við íslenska lækna segir Caine: „Virkar forvarnir
verða að byggjast á víðtækum upplýsingum. Á
næstu 10 árum sé ég fyrir mér gagnasafn yfir-
gripsmikilla samhæfðra nálgana og upplýsinga
um forvarnir sjálfsvíga sem eiga eftir að nýtast í
baráttunni við sjálfsvíg um allan hinn vestræna
heim. Svona nokkuð nýtist öllum sem að málinu
koma.“
„Sjálfsvíg eru dauðsföll sem
hægt er að fyrirbyggja“
Eitt markmiða ríkisstjórnar-
innar í heilbrigðismálum er að
fækka sjálfsvígum á Íslandi um
fjórðung á næstu tíu árum. Til
þess að þetta takmark náist þarf
að mati geðlæknanna Eric D.
Caine og Yeates Conwell að efla
forvarnir til muna. Þeir eru nú
staddir á Íslandi til að ræða
samstarf við íslenska lækna.
Þ
ETTA er metnaðarfullt markmið en
alls ekki ómögulegt,“ segir Conwell
spurður um markmið íslenskra
stjórnvalda. Hann og Caine eru pró-
fessorar í geðlækningum við Rochest-
er-háskóla í New York. Báðir hafa þeir starfað við
rannsóknir á sjálfsvígum til fjölda ára og telja Ís-
land geta átt mikilvægan þátt í frekari rannsókn-
um og leiðum til varna.
Conwell segir stjórnvöld smám saman vera að
átta sig á að sjálfsvíg séu alvarlegt heilbrigðis-
vandamál og það þurfi að vinna markvisst að leið-
um til forvarna.
„Það þarf að auka enn frekar almenningsvitund
og fá samstarfsvilja stjórnvalda og heilbrigðis-
kerfisins. Umræðan um sjálfsvíg og sjálfsvígstil-
raunir þarf einnig að vera opnari svo hægt verði að
tala um forvarnir í þeim málum, rétt eins
og talað er um hvernig hægt er að varna
hjartasjúkdómum og öðrum „venjuleg-
um“ sjúkdómum,“ segir Conwell.
Þetta hefur að sögn hans aldrei verið
gert með sjálfsvíg þó tölur sýni að þau
séu afar stór hluti dauðsfalla og snerti
því ótal fjölskyldur á ári hverju. Í Banda-
ríkjunum eru sjálfsvíg næstalgengasta
orsök dauða ungs fólks og áttunda al-
gengasta hjá eldra fólki. „Þessi umræða
er smám saman að vakna, sem er mjög
gott, en það er líka kominn tími til að láta
verkin tala,“ segir Caine og heldur
áfram: „Fjórðungslækkun á sjálfsvígum
er enn sem komið er ógerlegt takmark í
Bandaríkjunum en Íslendingar eru
miklu hæfari þjóðfélagslega til að takast
svona verk á hendur – sé vilji fyrir því.
Þið hafið flesta þá þætti sem eru nauð-
synlegir til að skapa og þróa fjölþættar
forvarnir sem skila lækkaðri tíðni sjálfs-
víga. Íslendingar hafa alla burði til að gera þetta
vel, rétta forystan er hér – spurningin er hvort
fjármagn fæst til verksins.“ Conwell tekur undir
og segir stundum erftitt að koma stjórnvöldum í
skilning um hversu útbreiddur þessi samfélags-
vandi sé og hversu mikið hann kosti. Hann bendir
á að í Bandaríkjunum fremji 30.000 manns sjálfs-
víg árlega – á sama tíma séu framin 22.000 morð.
„Þingmenn okkar hafa miklu meiri áhuga á að
fjalla um morðin heldur en sjálfsvígin og vilja
fremur nota fé til að sporna gegn þeim. Það hefur
þurft að benda þeim á að ef það eru dauðsföll sem
þeim er umhugað um þá séu sjálfsvígin miklu
fleiri. Fólk verður að átta sig á að þetta er sam-
félagslegur vandi sem er þjóðfélaginu afar dýr og
að sama skapi þungar félagslegar byrðar. Mér
skilst að hér sé mikið rætt um leiðir til að fækka
banaslysum í umferðinni, sem er gott og vel, en
það þarf líka að líta til annarra dauðaorsaka sem
valda ekki síður verulegum þjáningum fjölda
fólks.“
Spurðir hvort markmið rannsóknanna sé að
koma í veg fyrir sjálfsvíg svarar Caine: „Við get-
um aldrei upprætt sjálfsvíg algjörlega en við vit-
um að sjálfsvíg eru dauðsföll sem hægt er að fyr-
irbyggja. Það er mjög sérstakt að stjórnvöld og
almenningur virðast sammála um að síst eigi að
eyða fjármunum í heilbrigðiskerfið og allra síst til
geðheilbrigðismála, það virðist í besta falli vera í
lagi að nota fé til skurðaðgerða því það er „end-
anleg“ lækning, vandamálið er fjarlægt og lagfært
og sjúklingnum er batnað. Það sem við vitum um
kostnað vegna bættrar geðheilsu er að í hvert
Eric D. Caine og Yeates Conwell funduðu með íslenskum lækn-
um um leiðir til forvarna sjálfsvíga.
Morgunblaðið/Kristinn
LÖGREGLAN í Hafnarfirði hefur
upplýst íkveikjuna í Garðaskóla í
Garðabæ að morgni nýársdags.
Tveir ósakhæfir piltar hafa játað á
sig verknaðinn. Kveikt var í á nokkr-
um stöðum í smíðastofu skólans og
brotist inn á skrifstofu þar sem brúsi
með eldfimum vökva fannst.
Þá hefur lögreglan upplýst mörg
þau skemmdarverk sem unnin voru
víðar um bæinn um áramótin. Við
Garðatorg var talsvert um að skot-
eldar væru sprengdir við rúður og
þær þannig brotnar. Þá var hrað-
banki við torgið eyðilagður með því að
sprengja skoteld við skjá hans.
Gísli Þorsteinsson, lögreglufulltrúi
við rannsóknardeild lögreglunnar í
Hafnarfirði segir að þetta eina tjón sé
metið á um 300.000 kr. Þá voru rúður
brotnar í Hofstaðaskóla.
Gísli segir skemmdarvargana í
flestum tilfellum vera ósakhæfa pilta.
Foreldrar þeirra verða væntanlega
að taka afstöðu til hvort þeir greiði
bótakröfur frá fyrirtækjum og stofn-
unum. Gísli segir að í sumum tilfellum
sé um verulegar fjárhæðir að ræða.
Lögreglan hefur mál þeirra til með-
ferðar í samráði við félagsmálayfir-
völd.
Lögreglan verður með hefðbund-
inn viðbúnað á þrettándanum.
Íkveikja í
Garðaskóla
upplýst
LÖGREGLAN í Kópavogi stöðvaði í
fyrrinótt 18 ára pilt fyrir ofsaakstur
á Kringlumýrarbraut til móts við
Nesti. Radarmælingar lögreglunnar
sýndu að hann ók fólksbifreið sinni á
140 km hraða en hámarkshraði þar
er 70 km/klst.
Viðurlög við slíku broti er tveggja
mánaða ökuleyfissvipting og 20.000
króna sekt, sé um fyrsta brot að
ræða. Þá fær hinn ungi ökumaður 4
umferðarpunkta.
18 ára öku-
maður á 140
km hraða
♦ ♦ ♦
♦ ♦ ♦
EMBÆTTI dómara við Hæstarétt
Íslands hefur verið auglýst laust til
umsóknar. Umsóknarfrestur er til
25. janúar 2001
Um er að ræða dómaraembætti
sem losnar þar sem Hjörtur Torfa-
son hefur ákveðið að óska eftir lausn
frá embætti. Forseti Íslands hefur
veitt Hirti lausn frá embætti hæsta-
réttardómara frá 1. mars 2001.
Embætti aug-
lýst laust til
umsóknar
Hæstiréttur