Morgunblaðið - 04.03.2001, Blaðsíða 16

LISTIR
16 SUNNUDAGUR 4. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
ÞEGAR flett er annálum og öðr-
um frásagnarritum fyrri alda hlýtur
tíðni og umfang frásagna af slysför-
um og óhöppum jafnan
að vekja athygli lesand-
ans. Fá ár liðu svo að
ekki létu fleiri eða færri
Íslendingar lífið í slys-
um á landi eða sjó, og
fjölmargir útlendir sjó-
menn fórust við strend-
ur landsins. Í hugum
margra voru mann-
skæð slys nánast óhjá-
kvæmilegur þáttur í
lífsbaráttu þjóðarinnar,
sjómenn sem reru til
fiskjar á litlum og van-
búnum fleytum, ver-
menn og aðrir þeir, er
leið áttu um torfæra
fjallvegi og illfærar ár,
oft í svartasta skammdeginu, voru
ofurseldir duttlungum náttúruafl-
anna. Við slysum var ekkert að gera,
þau gerðu ekki boð á undan sér, og
án þess að hætta lífinu gátu Íslend-
ingar vart vænst þess að komast af í
landinu.
Eitthvað þessu líkt hugsuðu marg-
ir á fyrri tíð, og víst voru aðstæður
hér á landi lengi með þeim hætti að
erfitt var að koma við öflugum slysa-
vörnum, jafnvel löngu eftir að ná-
grannaþjóðirnar voru komnar þó
nokkuð á veg í þessum efnum. Hér
olli þó framtaksleysi og sofandahátt-
ur einnig miklu og má t.d. undrum
sæta, að fyrsti viti á Íslandi var ekki
reistur fyrr en á ofanverðri 19. öld.
Þá voru slík öryggistæki löngu orðin
algeng við flestar helstu siglingaleið-
ir við norðanverða Evrópu, og víða
um lönd voru starfandi félög og sam-
tök er unnu að slysavörnum og
björgun fólks úr lífsháska.
En smám saman tóku Íslendingar
við sér í þessum efnum. Glöggir
menn og hugkvæmir sáu að sitthvað
mátti gera til að draga úr slysahættu
og auka líkur á björgun er slys bar að
höndum, og með vaxandi þéttbýli
bötnuðu aðstæður til myndunar
félaga og samtaka, er lagt gátu góð-
um málum lið. Má þá einnig færa rök
fyrir því, að með vaxandi þéttbýli og
útgerð frá þéttbýlisstöðum hafi
slysahættan orðið sýnilegri en áður,
og slysin að vissu leyti þungbærari,
neyð og sorg þeirra, sem misstu ást-
vini í slysum – ekki síst stórum sjó-
slysum – varð augljósari og snart
fleiri en áður. með auknum frétta-
flutningi bárust fregnir af mann-
sköðum einnig hraðar og þá urðu
áhrifin meiri og sterkari en þegar
sagt var frá atburðum sem gerst
höfðu vikum eða jafnvel mánuðum
áður.
Í sögu Slysavarnafélags Íslands,
sem stofnað var árið 1928, rekur Ein-
ar S. Arnalds aðdragandann að
stofnun félagsins, segir frá fyrstu
umræðum um slysavarnamál í ís-
lenskum blöðum, athöfnum sr. Odds
V. Gíslasonar á Stað í Grindavík, lýs-
ir áhrifum Ingvarsslyssins við Viðey
árið 1906, baráttu Guðmundar
Björnssonar landlæknis, og greinir
frá stofun Björgunarfélags Vest-
mannaeyja og komu björgunarskips-
ins Þórs, sem einnig varð fyrsta eig-
inlega varðskip Íslendinga. Þessu
næst greinir frá stofnun Slysavarna-
félagsins og síðan frá öllu fyrirkomu-
lagi, starfsháttum og starfsemi þau
liðlega sextíu ár, sem félagið starfaði
undir nafninu Slysavarnafélag Ís-
lands.
Frásögnin skiptist í alls tuttugu
kafla og síðan bætast við tveir, þar
sem taldir eru stjórnarmenn og heið-
ursfélagar. Öll frásögn höfundar er
ýtarleg og nákvæm, byggð á traustri
heimildakönnun og ágætlega samin.
Hann lýsir öllum þáttum í víðtæku
og kraftmiklu starfi félagsins á
greinargóðan hátt og hygg ég, að
mörgum, sem ekki þekktu til starf-
semi Slysavarnafélagsins af eigin
raun, muni koma á óvart hve um-
fangsmikið starf þess var, hversu
víða það teygði anga sína. Þá er og
getið að verðleikum fjölda góðra
manna og kvenna, sem lögðu félag-
inu lið og helguðu því sumir starfs-
krafta sína mikinn hluta ævinnar.
Í hugum margra Íslendinga mun
nafn Slysavarnafélags Íslands eink-
um tengt slysavörnum á sjó og björg-
un skipa og manna úr sjávarháska.
Það er eðlilegt þegar
hugað er að tildrögum
félagsstofnunarinnar
og því, að á þessu sviði
var starfsemi félagsins
lengi vel mest. Þegar
fram í sótti jókst hins
vegar þáttur slysa-
varna á láði og í lofti í
starfseminni, og var
undir það síðasta orð-
inn síst minni en það
starf er að sjónum laut.
Er af öllu þessu mikil
saga, sem skýrt kemur
fram á þessari bók.
Fá félög, sem stofn-
uð hafa verið á Íslandi,
hafa unnið giftudrýgra
starf en Slysavarnafélag Íslands og
lengi vel skipaði það sérstakan sess í
hugum landsmanna, ekki síst þeirra
er við sjávarsíðuna bjuggu. Flestir
voru fúsir að leggja félaginu það lið
sem þeir gátu eða styðja það með
öðrum hætti og fólk, sem annars var
frábitið félagsmálum, leit jafnvel á
þau sem einhverja bévítans pólitík,
var ávallt reiðubúið til að vinna
Slysavarnafélaginu allt það gagn,
sem það mátti.
Nú er þetta ágæta félag ekki leng-
ur til sem slíkt, en verka þess sér víða
stað og margir minnast þess með
þakklæti. Bókin, sem hér er til um-
fjöllunar, geymir sögu göfugs félags-
skapar og er að öllu leyti verðugur
minnisvarði. Hún er vel skrifuð, stór-
fróðleg og fallega frá gengin.
Slysavarnasaga
BÆKUR
S a g n f r æ ð i
Saga Slysavarnafélags Íslands.
Einar S. Arnalds skráði.
Mál og mynd, Reykjavík 2001.
492 bls., myndir.
MANNSLÍF Í HÚFI
Jón Þ. Þór
Einar S.
Arnalds
DÝR inni Dýr úti kallar Gabríela
Friðriksdóttir nýjustu einkasýningu
sína hjá Sævari Karli. Ólíkt því sem
hún gerði á fyrri sýningu sinni á
sama stað – fyrir nákvæmlega tveim
árum – fórnar Gabríela geislandi lita-
spilinu og hverfur um leið frá sléttum
og felldum efniviði til hrjúfrar áferð-
ar hör- eða pokastrigans, sem hún
smyr gipsi.
Allt verður höggmyndrænna fyrir
vikið, hrárra og ef til vill nálægara.
Við erum horfin frá eyju Robinson
Crusoe – eða var það ef til vill eyja dr.
Moreau? – aftur til Íslands, þar sem
dýrin koma undan snjóalögunum
eins og vofur úr skafli. Sem fyrr er öll
fánan hin kátbroslegasta, með útlimi
úr birkigreinum svo þeir minna frek-
ar á spírur en eiginlegar lappir.
Í einu horninu liggur hvítt gæru-
skinn og undan því líður þægileg tón-
list – einhvers konar haustsónata –
sem undirstrikar fölleitan og lítið eitt
drungalegan heildarsvipinn. Eða
hvað skal kalla það þegar eitt dýrið
situr eins og hrúgald við borð og
mundar hnífinn, reiðubúið að skera
sig á púls? Á langveggnum er fjöldi
lítilla verka – málverk og lágmyndir
– sem virka hvetjandi á hláturstauga-
rnar vegna skondinnar útfærslu. Á
veggnum andspænis er svo málverk
með þrívíðum, bjúglaga skrokkum
eða líkamspörtum sem minna einna
helst á lífrænan úrgang þann sem
málarinn Wols var að festa á filmu
um miðbik síðustu aldar.
Á endaveggnum hefur Gabríela
komið fyrir safni af hausum sinna
ímynduðu dýra líkt og hróðugur
veiðimaður. Á gólfinu eru fleiri fríst-
andandi höggmyndir, eins konar sí-
amstvíburar sem horfast í augu og
skepna sem stendur á haus. Í þessu
sérkennilega miðsvetrarsláturhúsi
er enginn hörgull á eftirminnanleg-
um tegundum.
Hið hrjúfa og krítarkennda yfir-
bragð hentar Gabríelu ekki síður en
litagleðin suðræna á síðustu sýningu
hennar hjá Sævari Karli. Vegna efni-
viðarins og fölvans verður saman-
burðurinn við Magnús Pálsson og
skondnar gipsfígúrur hans – úr
barnafatnaði – ef til vill nærtækur án
þess þó að nein bein áhrif séu merkj-
anleg.
Segja má hins vegar að skopskyn
þeirra Gabríelu og Magnúsar sé
stundum býsna áþekkt; hressilegt;
fáránleikasækið og næmt fyrir hinu
fíflalega í náttúru manna og dýra. Ef
til vill væri ekki úr vegi fyrir þessa
ágætu og bráðskemmtilegu lista-
menn að leiða saman hesta sína og
búa til eitthvað saman. Það gæti til
dæmis verið ný og fjörleg útgáfa af
Dýrunum í Hálsaskógi, eða Karnivali
dýranna.
Sýning Gabríelu hjá Sævari Karli
sýnir enn og aftur að það væsir ekki
um hefðbundna miðla þegar inn-
blásnir og aðsópsmiklir listamenn
fara um þá höndum. Þessi unga lista-
kona leyfir sér að sítera í gamlar stíl-
tegundir og aðferðir án þess að nokk-
urn tíma votti fyrir fúkka eða ýldu í
verkum hennar. Það sannar að list-
kreppan er ekki fólgin í miðlunum
sjálfum heldur höfði þeirra sem ekki
geta fundið þeim nýjan farveg.
Eitt dýrið húkir eymdarlegt við borð ...
Ljósmynd/Halldór B. Runólfsson
... meðan annað stendur á haus.
Halldór Björn Runólfsson
MYNDLIST
G a l l e r í S æ v a r s K a r l s
Til 8. mars. Opið á verslunartíma.
BLÖNDUÐ TÆKNI
GABRÍELA
FRIÐRIKSDÓTTIR
Sál dýr-
anna
BÓK þessi er skrifuð af sannri
ástríðu og ást á efninu en dálítið
þung; ómæld ættfræði, mannanöfn
afar mörg og fátt sagt af sumum –
nema nafnið eitt. Skilmerkilega er á
hinn bóginn lýst harðræði því sem
margur varð að þola áður en hagur-
inn tók að vænkast með 20. öldinni.
Og aðalsöguhetjunni, Guðrúnu Ólafs-
dóttur sem fæddist 1866, er prýðilega
lýst. En hún hreppti þau örlög að
alast upp sem niðursetningur á hörð-
ustu árum 19. aldar og flækjast síðan
bæ frá bæ í vistum við misjafnt atlæti
þar til hún, miðaldra, eignaðist sitt
varanlega heimili hjá góðu fólki í
Norðfjarðarsveit. Svo sem til að bera
saman tímana tvenna greinir Stef-
anía frá börnum tveim sem tekin
voru í fóstur um sama leyti – það er
að segja á fyrri hluta 20. aldar – og
hlutu bæði hið besta uppeldi.
En það er skáldskapur Guðrúnar
sem Stefanía segir gerst frá; birtir
eftir hana fjölda kviðlinga og er all-
sendis ósmeyk að kalla hana skáld-
konu. Og víst hefur Guðrún verið
skáld. En hagyrðingur hefur hún
ekki verið nema í meðallagi. Ellegar
hún hefur ekki hirt um – vitandi vits –
að fylgja bragreglum þeim sem ljóða-
smiðir, henni samtíða, virtu þó svo
stranglega að þeir fóru heldur á svig
við skynsamlega rökhugsun en fara
skakkt með rímið og ljóðstafina. Að
öðrum kosti áttu þeir á hættu að
verða að athlægi. Og það var hlut-
skipti sem enginn dugandi maður gat
óskað sér. Vafalaust hefur margur
brosað að kveðskapartilburðum Guð-
rúnar. Hinir voru þó til, og þeir voru
hvergi fáir, sem tóku hana eins og
hún var og höfðu gam-
an af. Maður nokkur
kallaði kvæði hennar
ljóðaliljur. Í því fólst
viðurkenning, en ekk-
ert réttnefni. Kveð-
skapur Guðrúnar minn-
ir ekkert á viðkvæm
skrautblóm. Hann var
þvert á móti sprottinn
af biturri lífsreynslu.
Ljóð hennar eru því
fremur í ætt við hrein-
dýramosann og fjall-
drapann; lýsa köldum
ævikjörum, fjarri ljóð-
rænni rómantík.
En eftir á að hyggja:
Á samsetningur hennar
yfirhöfuð skilið að heita skáldskapur?
Slíkt getur einatt talist álitamál. Víst
er þó að Guðrún hefur haft sterka
ástríðu til skáldskapariðkana. Og vel
gat hún komist að orði. Líkingamál
hennar sýnir sig ennfremur að vera
bæði sérstætt og áhrifamikið. Höfð-
ingjarnir í »bænum«, sem einir áttu
ritvél á þessum tíma, tóku líka að sér
að vélrita kvæði hennar – á þunnan
pappír í svo mörgum eintökum sem
ritvélin og kalkipappírinn réð við – og
það hefðu þeir varla lagt á sig ef þeir
hefðu ekki metið nokkurs þetta fram-
lag gömlu konunnar til mannlífsins
og menningarinnar. Eintökin seldi
hún svo til að eiga fyrir kandís handa
börnunum og neftóbaki handa sjálfri
sér. Líklega hittir Sigfinnur Karlsson
naglann á höfuðið þar sem hann seg-
ir: »Gunna var snjöll á vissum svið-
um, en það vantaði í hana.«
Stefanía getur þess að Guðrún hafi
verið trúuð og fastheldin á fornar
dyggðir. Að sama skapi hefur hún
tekið hvers konar nýbreytni með var-
úð eins og eftirfarandi vísa ber með
sér. En tilefnið var þetta: Á bæ henn-
ar var verið að fleygja gömlum bóka-
slitrum jafnframt því að á borði lágu
rit eftir Halldór Kiljan Laxness. Þá
kvað Guðrún:
Það er stríð með stórþjóðum
stjórnleysi í heiminum.
Biblían er á bálið sett
en bókum Laxness upp er flett.
Vísa þessi er ekki beinlínis dæmi-
gert sýnishorn af kveðskap Guðrún-
ar. Af henni má samt draga þá álykt-
un að hún hafi vel getað rímað og
stuðlað þegar hún vildi það við hafa.
Skipulega rökvísi vantar ekki heldur.
Skáldkonan, sem trúir á almættið,
sér þarna fara saman að Biblíunni er
á eld kastað jafnframt því sem ófrið-
ur magnast í heiminum og ókristileg-
ar bókmenntir koma í helgra bóka
stað. En það hefur einmitt verið þessi
hreinskilni og skilningur á daglega
lífinu sem fólk hefur öðru fremur
metið í kveðskap Guðrúnar þótt
bragfræðinni væri víðast hvar ábóta-
vant. Óþarft er að taka fram að sögur
Kiljans voru í hávegum hafðar af
sumum á þessum árum en gróflega
tortryggðar af öðrum og hefur Guð-
rún augljóslega staðið þeim megin.
Saklaust er að giska á hvað orðið
hefði úr Guðrúnu ef hún hefði hlotið
besta uppeldi sem völ var á. Öruggt
má telja að hæfileikar hennar hefðu
þá notið sín betur. Það sem »vantaði í
hana« hefði þá hugsanlega lýst sér
sem persónulegt frjálsræði og áræði
til að standa fyrir sínu. Þegar líkam-
inn er vannærður vill hlaupa kyrp-
ingur í sálarlífið.
Síst er á færi undirritaðs að vega
og meta sannfræði allra þeirra ártala
og ættfærslna sem fyrir koma í bók-
inni. Eigi að síður langar mig að gera
athugasemd við ártal eitt. Stefanía
upplýsir að Sæmundur Þorvaldsson
kaupmaður hafi verið einn þeirra
sem vélrituðu og fjölfölduðu kveð-
skap Guðrúnar. Einnig nefnir Stef-
anía Guðrúnu Kristjánsdóttur sem
verið hafi innanbúðar hjá honum frá
1931 til 1944. Fyrra ártalið kann að
vera rétt, hið síðara ekki. Hið rétta er
að Guðrún starfaði hjá Sæmundi all-
ar götur meðan hann lifði, en hann
lést síðla vetrar 1950. Má ég svo
minna á að orðið hrynjandi er ekki
karlkyns eins og kaupandi og seljandi
heldur kvenkyns. Nafnaskrá hefði
gefið bókinni stóraukið vægi. Útgef-
andinn þurfti ekki að horfa í þann
kostnaðarauka þar sem bæjarsjóður
og stórfyrirtæki staðarins stóðu við
bakið á útgáfunni.
Í Austfjarða-
þokunni
BÆKUR
Þ j ó ð l e g u r f r ó ð l e i k u r
Eftir Stefaníu Gísladóttur. 184 bls.
Bókaútg. Gunna, Norðfirði.
SVEI ÞÉR ÞOKAN GRÁA
Erlendur Jónsson
Guðrún
Ólafsdóttir
Stefanía
Gísladóttir