Morgunblaðið - 04.03.2001, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 4. MARS 2001 33
f
t
i
-
-
-
ð
ð
-
-
g
i
a
-
s
-
-
-
s
r
-
-
-
a
-
a
t
-
a
-
r
-
-
-
-
a
ð
a
-
-
l
-
g
-
i
r
ð
ð
g
n
t
-
g
r
-
a
m
-
n
m
i
-
-
-
g
-
-
r
-
-
ð
i
r
-
réttindasamtaka sem hafa ekki haldið efnahags-
legum og félagslegum réttindum á lofti. Í mál-
flutningi Amnesty International er t.d. öll
áherzlan á hin klassísku réttindi, eins og ljóst má
vera t.d. af lestri ársskýrslu samtakanna. Þegar
vefsíður annarra áhrifamikilla mannréttinda-
samtaka, Human Rights Watch, eru skoðaðar, má
sjá sambærilegar áherzlur. Samtökin segja að
staðlarnir, sem þau miði við, séu „algild borgara-
leg og stjórnmálaleg réttindi eins og kveðið er á
um í alþjóðalögum og sáttmálum“ en nefna hvergi
aðra tegund réttinda.
Mannréttindafrömuðurinn Aryeh Neier, sem
var um 12 ára skeið framkvæmdastjóri Human
Rights Watch, var fyrir nokkrum árum fenginn til
að fjalla um mannréttindahugtakið í yfirlitsriti
Oxford-útgáfunnar um alþjóðastjórnmál (Oxford
Companion to Politics of the World). Neier segir
að á sínum tíma hafi Sovétblokkin haldið fram
efnahags- og félagslegum réttindum þegar Vest-
urlönd gagnrýndu kommúnistaríkin fyrir brot á
pólitískum og borgaralegum réttindum. Jafn-
framt hafi ýmsir baráttumenn fyrir mannréttind-
um í þriðja heiminum haldið fram jafngildi efna-
hagslegu og félagslegu réttindanna og hinna
klassísku mannréttinda. „Röksemdir þeirra hafa
ekki fengið hljómgrunn á Vesturlöndum og engin
af fremstu óháðu alþjóðasamtökunum á sviði
mannréttinda hafa tekið upp baráttu fyrir efna-
hags- og félagslegum réttindum,“ segir Neier.
Alþjóðleg mannréttindasamtök átta sig auðvit-
að á því að ef þau tækju upp baráttu fyrir rétt-
indum, sem auðvelt er að túlka að vild valdhafa og
eru í raun undir efnahagslegri getu ríkisvaldsins
komin, yrði mun erfiðara að gera kröfu um að rík-
isstjórnir virði hin klassísku frelsisréttindi, sem
allir menn eiga. Þá fyrst væri orðið til „hlaðborð
mannréttinda“ sem valdhafar víða um heim gætu
valið af eftir eigin geðþótta. Það að tala yfirleitt
um að mannréttindi séu á „þróunarstigi“ býr ekki
til sterka vígstöðu við vörn þeirra.
Ágreiningur
um leiðir, ekki
markmið
VÍKJUM þá að þeirri
skoðun að þeir, sem
ekki telja öll réttindin
jafngild, séu með ein-
hverjum hætti á móti
því að fólk njóti viðun-
andi lífsskilyrða, menntunar, heilbrigðisþjónustu,
húsnæðis og alls annars, sem félags- og efnahags-
legu réttindin taka til. Því fer auðvitað fjarri. Um
afstöðu Morgunblaðsins til t.d. menntamála, heil-
brigðismála og velferðarkerfisins almennt ætti
ekki að þurfa að fjölyrða. Blaðið hefur alla tíð ver-
ið talsmaður samhjálpar og velferðarkerfis sem
tryggi að allir hafi í sig og á, heilbrigðiskerfis sem
veiti öllum góða þjónustu og menntakerfis sem
sjái öllum fyrir góðri menntun.
Um þessi markmið er raunar enginn ágrein-
ingur á Íslandi fremur en í öðrum vestrænum
ríkjum. Hitt er allt annað mál hvort menn vilja
stjórnarskrárbinda réttinn til þessara gæða og
setja þannig í hendur dómstóla að túlka hvernig
eigi að uppfylla hann. Það hvort afurðir velferð-
arkerfisins, t.d. menntun, fjárhagsaðstoð við fatl-
aða og sjúka, heilbrigðisþjónusta eða félagslegt
húsnæði, séu fullnægjandi og svari þörfum fólks
er eilíft skilgreiningaratriði enda vilja þarfirnar
stundum vaxa í takt við viðleitnina til að fullnægja
þeim. Um leiðirnar til að fullnægja þessum þörf-
um ríkir ágreiningur og hann er fyrst og fremst
pólitísks eðlis. Til þessa hefur ríkt nokkuð al-
mennt samkomulag á Vesturlöndum um að það sé
hlutverk stjórnmálanna, löggjafans, að skilgreina
með hvaða hætti þessum gæðum sé úthlutað. Það
er a.m.k. alvarlegt umhugsunarefni, hvort ástæða
er til að draga dómstólana inn í þá umræðu.
Stjórnmála-
frelsi og efna-
hagsþróun
Í RÆÐU sinni á fundi
Samfylkingarinnar,
sem áður var vitnað til,
nefndi Þórunn Svein-
bjarnardóttir ind-
verska hagfræðinginn
og Nóbelsverðlaunahafann Amartya Kumar Sen
til sögunnar í umfjöllun sinni um samhengið milli
félagslegra aðstæðna einstaklinga – t.d. að þeir
kunni að lesa og hafi húsaskjól – og að þeir fái not-
ið frelsisréttinda sinna, s.s. tjáningarfrelsis og
friðhelgi einkalífs. Það er athyglisvert að Þórunn
nefni Sen í þessu samhengi og bendir raunar til að
styttra kunni að vera á milli sjónarmiða hennar og
Morgunblaðsins í þessum efnum en kann að virð-
ast við fyrstu sýn.
Sen, sem m.a. lýsti skoðunum sínum í ýtarlegu
viðtali í Morgunblaðinu fyrir tæpum tveimur ár-
um, skömmu eftir að hann hlaut Nóbelsverðlaun-
in, hefur lagt áherzlu á að gefinn sé gaumur að
þeim fátækustu í fátækum samfélögum og leitazt
við að auka menntun þeirra og heilbrigði. Meðal
annars þannig megi stuðla að efnahagslegri og
stjórnmálalegri framþróun. Undir það getur
Morgunblaðið tekið heils hugar. Á það ber þó að
líta að slík viðleitni hlýtur ævinlega að verða háð
efnahagsástæðum og er varla spurning um rétt-
indi, enda eru réttindi innantóm ef ekki er hægt
að uppfylla þau. Sen hefur líka í gegnum tíðina
lagt ríkari áherzlu á hin borgaralegu og stjórn-
málalegu réttindi en hin efnahagslegu og félags-
legu.
Í grein sem Sen ritaði í Journal of Democracy
1999 segir hann að eigi að tryggja efnahagsþróun
verði að sjá fólki fyrir efnahagslegu og félagslegu
öryggi. „Í því samhengi verðum við að líta á sam-
bandið milli stjórnmálalegra og borgaralegra
réttinda annars vegar og hvernig koma má í veg
fyrir meiri háttar efnahagsáföll hins vegar,“ segir
Sen. „Stjórnmála- og félagsleg réttindi gefa fólki
kost á að draga athyglina kröftuglega að almenn-
um þörfum og heimta viðeigandi aðgerðir af hálfu
hins opinbera. Viðbrögð ríkisstjórnar við bráðri
neyð þegna sinna fara oft eftir þeim þrýstingi sem
er settur á hana. Að nýta sér pólitísk réttindi (t.d.
með því að kjósa, gagnrýna, mótmæla og því um
líkt) getur haft mikið að segja um hina pólitísku
hvata, sem hafa áhrif á ríkisstjórn.“
Sen hefur margoft bent á þá merkilegu stað-
reynd, að hungursneyð hefur aldrei orðið í frjálsu
lýðræðisríki þar sem fjölmiðlar njóta frelsis. Hins
vegar hafi fólk dáið úr skorti í ríkjum, þar sem
engir frjálsir fjölmiðlar og engin stjórnar-
andstaða var til að benda á handónýta efnahags-
stefnu stjórnvalda. Þannig gegni pólitísk og borg-
araleg réttindi því jákvæða hlutverki að koma í
veg fyrir efnahagsleg áföll. Hann gagnrýnir því
þá sem leggja megináherzlu á hagvöxt og mark-
aðskerfi en gefi lítinn gaum að pólitískum hvötum
efnahagsþróunar.
„Til þess að koma í orð – jafnvel til að skilja –
hvað séu „þarfir“, þar með taldar „efnahagslegar
þarfir“, getum við þurft á því að halda að fólk nýti
sér stjórnmálaleg og borgaraleg réttindi,“ segir
Sen. „Fullnægjandi skilningur á því hvað efna-
hagslegar þarfir eru – hvert er innihald þeirra og
mikilvægi – kann að krefjast umræðu og sam-
skipta. Stjórnmála- og borgaraleg réttindi, eink-
um þau sem tengjast opnum umræðum, rökræð-
um, gagnrýni og andófi, skipta höfuðmáli í því
ferli að tefla fram upplýstum og vel ígrunduðum
valkostum ... Þegar við erum að mynda okkur
skilning á því hvað sé framkvæmanlegt (einkum
og sér í lagi félagslega framkvæmanlegt) skipta
opinberar umræður höfuðmáli. Pólitísk réttindi,
þar með talið frelsi til umræðna og tjáningar,
gegna ekki aðeins lykilhlutverki við að hvetja til
viðbragða samfélagsins við efnahagslegum þörf-
um, þau skipta jafnframt öllu máli þegar við erum
að átta okkur á hinum efnahagslegu þörfum.“
Hér kemur Sen að kjarna málsins: Stjórnmála-
og borgaralegt frelsi er forsenda þess að þær um-
ræður geti farið fram í þjóðfélaginu, sem leiða í
ljós hvaða efnahagslegu og félagslegu þarfir þarf
að uppfylla. Leiðin að því að uppfylla hinar efna-
hagslegu og félagslegu þarfir liggur í gegnum
stjórnmál lýðræðisríkisins fremur en dómskerfið;
sú ríkisstjórn sem að mati kjósenda sinnir ekki
þörfum umbjóðenda sinna sem skyldi fær reisu-
passann í kosningum.
Þær umræður, sem nú fara fram um mannrétt-
indi og stjórnarskrá, eru afar nauðsynlegar og
gagnlegar og það er ánægjulegt að stjórnmála-
menn taki nú virkan þátt í þeim en láti ekki lög-
fræðingum umræðurnar að mestu eftir eins og
gerðist við stjórnarskrárbreytinguna 1995. Davíð
Oddsson forsætisráðherra lýsti því yfir á Alþingi
fyrir nokkrum dögum að ástæða sé til að endur-
skoða ýmis ákvæði stjórnarskrárinnar á næstu
árum. Þá gefst stjórnmálaflokkunum væntanlega
kostur á að taka skýrar til máls um afstöðu sína til
þessara grundvallaratriða.
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Strokkur sýnir sig á fallegum vetrardegi.
„Stjórnmála- og
borgaralegt frelsi er
forsenda þess að
þær umræður geti
farið fram í þjóð-
félaginu, sem leiða í
ljós hvaða efnahags-
legu og félagslegu
þarfir þarf að upp-
fylla. Leiðin að því
að uppfylla hinar
efnahagslegu og
félagslegu þarfir
liggur í gegnum
stjórnmál lýðræðis-
ríkisins fremur en
dómskerfið; sú ríkis-
stjórn sem að mati
kjósenda sinnir ekki
þörfum umbjóðenda
sinna sem skyldi fær
reisupassann í
kosningum.“
Laugardagur 3. marz