Morgunblaðið - 14.03.2001, Blaðsíða 66

FÓLK Í FRÉTTUM
66 MIÐVIKUDAGUR 14. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
LYALL Watson, höfundur bók-
arinnar Jacobson’s Organ, er líf-
fræðingur að mennt. Hann er bú-
settur á Írlandi og fer þaðan í
rannsóknarleiðangra um ýmsa af-
kima heimsins og hefur skrifað
margar bækur um hin ólíkustu
náttúrufyrirbæri. Bækur hans eru
þó ekki hrein vísindarit, þær eru
meira í ætt við bækur Desmonds
Morris, sem m.a. skrifaði bókina
Nakti apinn. Í þessari bók, sem nú
skal um fjallað, tekur hann fyrir
lyktarskynið, eða sjötta skilning-
arvitið, eins og hann kallar það.
Það er ekki auðvelt að fjalla um
lykt, segir hann, enda eru tungu-
málin flest þeim annmörkum háð
að orð yfir lykt eru fá og það er
mjög erfitt að lýsa og skilgreina
lykt. Hitt er þó ljóst að lykt getur
fest sig rækilega í minni okkar,
svo rækilega að þegar við finnum
hana aftur jafnvel að löngum tíma
liðnum ekki einungis þekkjum við
þessa ákveðnu lykt aftur, heldur
munum við jafnvel heilu at-
burðina, sem áttu sér stað, þegar
hún barst að nefi okkar. Lykt
skiptist þó ekki eingöngu í ilm eða
ólykt, hún getur líka verið laus við
alla angan. Til þess að skynja þá
lykt þarf ákveðið líffæri að koma
til og um það fjallar þessi bók
Lyalls Watsons.
Rannsóknir Jacobsons
Maður er nefndur Ludwig Levin
Jacobson. Hann var danskur að
uppruna, fæddur árið 1783 í Kaup-
mannahöfn. Hann var settur til
náms og lærði til skurðlæknis. Ár-
ið 1804 hélt Jacobson til Parísar til
framhaldsnáms hjá Baron Georges
Cuvier sem var líffærafræðingur.
Þar kynntist hann verkum Freder-
icks nokkurs Ruysch frá árinu
1703. Ruysch þessi hafði það að at-
vinnu að stoppa upp dýr. Í skrifum
sínum hafði Ruysch lýst líffærum
og byggingu margra dýra og þar
lýsti hann m.a. sérkennilegum hol-
um sem hann hafði séð í gómi á
slöngu sem hann var að stoppa
upp. Þessar upplýsingar ráku Jac-
obson af stað til að rannsaka hol-
urnar og finna út hvert hlutverk
þeirra væri. Árið 1811 gaf hann út
niðurstöður rannsókna sinna þar
sem hann skýrði frá því að þessar
holur væru tengdar ákveðnu líf-
færi sem hann lýsti og nefnt hefur
verið á ensku Jacobson’s organ,
honum til heiðurs. Hlutverk þessa
líffæris var á huldu allt þar til
seint á 19. öld. Þá kom til sög-
unnar skoskur læknir að nafni Ro-
bert Broom. Hann hafði mikinn
áhuga á þróunarsögunni og fór að
rannsaka forsögulegar beina-
grindur suður í Afríku. Hann hafði
sérstakan áhuga á líffæri Jacob-
sons og taldi að með því að skoða
það eitt og sér gæti hann ákvarðað
hvaða dýrategund líffærið til-
heyrði.
Flest dýr hafa tvenns konar
lyktarskynfæri, annars vegar hin
hefðbundnu, sem hjá okkur mönn-
unum eru efst í nefgöngunum, og
hins vegar líffæri Jacobsons en
tvær örmjóar rásir liggja frá því
og niður í nasirnar eða harða
góminn.
Fengitíminn og ferómónin
Það er eðlilegur gangur lífsins
að lífverurnar reyna að fjölga sér.
Aðferðirnar eru margar og mis-
munandi og það er ekki alltaf
heiglum hent að ná sér í maka.
Hvernig skyldi t.d. standa á því að
þegar tík er lóða leita hundar
hana uppi og leggja jafnvel á sig
langa og stranga ferð til að finna
hina tilkippilegu tík. Svarið fannst
árið 1959 þegar þýskur lífefna-
fræðingur, Adolph Butenandt, sem
hafði verið að rannsaka mölfiðrildi
og þá aðallega kynhegðun þeirra,
komst að því að kvenfiðrildið er
tilbúið til mökunar gefur það frá
sér vökva sem hefur þau áhrif að
karlfiðrildin laðast að því. Á sama
tíma voru tveir lífefnafræðingar
að rannsaka hormóna sem inn-
kirtlarnir gefa frá sér og áhrif
þeirra. Þeir aðgreindu þá horm-
óna sem eingöngu hafa áhrif innan
líkamans og þá hormóna eða efni
sem líkaminn sleppir frá sér út í
umhverfið og berast oft langar
leiðir yfir til einstaklinga af sömu
tegund. Þessi efni eru kölluð feró-
món. Þá skulum við víkja aftur að
lóðatíkinni. Hún sendir frá sér í
erg og gríð þessi ferómón sem
bera með sér skilaboð til
hundanna í kring að koma í heim-
sókn. Líffæri Jacobsons tekur við
skilaboðunum og kemur þeim
áleiðis og hundarnir leggja af stað
og renna á lyktina og náttúran
hefur sinn gang.
Maðurinn er dýr og hann sendir
frá sér lyktarskilaboð í allar áttir.
Allir hafa sína sérstöku líkams-
lykt, sem er reyndar misgóð og
misgeðfelld, en um aldir hefur
mannkynið lagt mikið á sig til að
deyfa hana. Við þvoum okkur með
sápuefnum, sprautum yfir okkur
ilmvatni og við eyðum bæði tíma
og peningum í þetta. Jósefína, eig-
inkona Napóleons, var ein þeirra
sem notaði óspart alls kyns ilm-
efni. Sagt var að ilmurinn hefði
stundum verið svo megn að sumt
af þjónustufólki hennar hefði jafn-
vel hnigið í ómegin vegna hans.
Sagan hermir að Napóleon hafi
eitt sinn þegar hann var í burtu að
stríða skrifað sinni ástkæru Jós-
efínu bréf sem hljóðaði svo: „Ég
kem til Parísar annað kvöld, ekki
þvo þér.“ Hann hefur sem sagt
langað til að njóta spúsu sinnar
ilmandi af eigin lykt og angandi af
ferómónum.
Allt hefur sinn tilgang, stendur
einhvers staðar skrifað, og ein-
hver tilgangur er nú með þessu líf-
færi.
Það getur oft verið erfitt að átta
sig á hegðun mannsins, einkum og
sér í lagi samanborið við þær
dýrategundir sem ekki hafa eins
háþróað taugakerfi og maðurinn
og hegðun þeirra byggist ein-
göngu á því sem við köllum eðl-
ishvöt. Því er þó ekki hægt að
neita að við hegðum okkur oft og
bregðumst við út frá eðlishvöt
einni saman, algjörlega ómeðvitað.
Setningar eins og þessar: ,,Ég hef
það á tilfinningunni að...“, ,,það er
ólykt af þessu... “, ,,ég hef illan bif-
ur á henni... “ og fleiri í þessum
dúr benda til þess að við höfum
orðið einhvers vísari sem við get-
um þó ekki fest fingur á. Þennan
vara, sem við höfum stundum á
okkur, má að öllum líkindum rekja
til þess að við höfum verið, ómeð-
vitað, vöruð við af lyktarskynjun
okkar. Hin anganlausa lykt, fe-
rómónin, hefur borist að nefi okk-
ar og til líffærisins, sem kennt er
við Jacobson, og þaðan koma þessi
skilaboð um varúð.
Draugagangur
Það er ekki nóg með það að
lyktarskynið hafi áhrif á val okkar
á vinum og mökum. Lyall Watson
telur að það valdi því að við finn-
um fyrir og jafnvel sjáum fram-
liðna. Eins og allir vita skilja allar
lifandi verur eftir sig slóð af lykt-
arberandi efni, eins og t.d. dauðar
húðfrumur, hár og fleira, sem af
þeim fellur í dagsins önn og
amstri. Þessir líkamspartar liggja
alls staðar eftir þar sem eigandi
hefur verið og eru þar til staðar
jafnvel löngu eftir andlát hans.
Allt getur þetta gefið frá sér lykt,
sem við skynjum algjörlega ómeð-
vitað. Watson heldur því fram að
þetta skýri það sem á íslensku er
kallað að vera skyggn. Hinn
skyggni skynjar þessa lykt og set-
ur hana saman í einstakling sem
hann ,,sér“. Þeir sem hafa misst
einhvern náinn fjölskyldumeðlim
tala oft um að þeim finnist hann
vera hjá þeim löngu eftir að sú
persóna kvaddi þennan heim. Því
er sjálfsagt að svara játandi, segir
höfundur, því auðvitað er hann/
hún ennþá hér, það eru allavega
hár og húðfrumur úti um allt
þarna heima, sem bera hina per-
sónulegu lykt, og þess vegna
finnst fólki hinn látni vera nálæg-
ur.
Að vita lengra nefi sínu
Heili manna er stór og gefur því
möguleika á mun fjölbreytilegri
úrvinnslu á þeim skilaboðum sem
okkur berast. Þau skynfæri okkar,
sem nema lykt, eru ekki nándar
nærri eins stór og fullkomin og
þau eru í hundum, svo dæmi sé
tekið. En við höfum miklu betri
græjur til úrvinnslunnar heldur en
hundarnir og stöndum því talsvert
vel að vígi. Lyall Watson heldur
því fram að maðurinn eigi að geta
skynjað með aðstoð Jacobsons-
líffærisins:
hvort von
sé á
rign-
ingu,
hvar við
skildum
bíllyklana
eftir,
hvert
börnin
fóru, hverj-
ir vinir
barnanna
okkar eru,
hvað eig-
inkona/maður
okkar borðaði
í hádeginu og
með hverjum
hann/hún borð-
aði og hvort við
þurfum á lög-
fræðingi að
halda.
Lyall Watson
vill að óþörfum
lýtaaðgerðum á
nefi verði hætt því þótt
nefið verði kannski eitthvað lögu-
legra eftir aðgerðina sé mjög hætt
við að líffæri Jacobsons eyðileggist
og þá getum við ekki lengur notið
hinna leynilegu skilaboða sem eru
allt um kring. Við eigum sem sagt
ekki að vera að hafa áhyggjur af
því hvernig nefið er í laginu hvort
það er stórt eða lítið, kartöflu- eða
kónganef, það skiptir engu máli.
Pössum heldur vel upp á nebb-
ann og njótum og nýtum okkur all-
ar þær upplýsingar og skilaboð
sem okkur berast í hvert sinn sem
við drögum að okkur andann.
Jacobsons’s Organ and the re-
markable nature of smell, eftir
Lyall Watson. Gefin út af Penguin
Books árið 2000. Fæst í bókabúð
Máls og menningar.
Pössum upp
á nebbann
Í bókinni Jacobsons’s Organ fjallar Lyall
Watson um lyktarskyn. Þar rifjar hann
upp gamla kenningu danska vísinda-
mannsins Jacobsons sem taldi sig hafa
fundið ákveðið líffæri sem skynjar
ákveðna lykt sem laus er við alla angan.
Ingveldur Róbertsdóttir komst að því að
þetta fáheyrða líffæri er nytsamlegra en
okkur grunar.
MENN segja að það sé einkenni
góðra bóka að erfitt sé að leggja
þær frá sér. Þessari skáldsögu
Bandaríkjamannsins Philips Roths
fleygði ég hins vegar út í horn að
lestri loknum, hundóánægður með
að henni skyldi lokið. The Human
Stain er ein þessara bóka sem
maður vill helst ekki að klárist.
Orsök þess að ég leitaði bók
Roths uppi, sem áður hefur m.a.
hlotið Pulitzer-verðlaunin banda-
rísku fyrir American Pastoral, var
sú að dagblaðið The New York
Times hafði valið hana eina af
bestu bókum ársins 2000. The
Human Stain er sögð frá sjónar-
hóli rithöfundarins Nathans Zuc-
kermans, sem gjarnan kemur fyrir
í sögum Roths, en fjallar þó að
mestu um háskólaprófessorinn
Coleman Silk, fall hans af stalli og
síðar andlát.
Zuckerman segir frá því hvernig
hann kemst í kynni við hinn aldna
skörung skömmu eftir að Silk hef-
ur fundið sig knúinn til að segja sig
frá stöðu sinni. Hafði fræðimað-
urinn mikilsvirti þá verið sakaður
um kynþáttafordóma í kennslustof-
unni, svikinn í tryggðum af skjól-
stæðingum sínum, rúinn mannorði
sínu. Í forgrunni sögunnar er hins
vegar leyndarmál sem Silk fer með
í gröfina, en Zuckerman flettir of-
an af, leyndarmál sem tengist upp-
runa hans og arfleifð. Silk hafði
sjálfur fæðst sem blökkumaður en
ákveðið að lifa lífi sínu sem hvítur
maður – og tekist það sökum þess
hve ljóst skinn hans var.
Í forgrunni The Human Stain er
spurningin um hvaða afleiðingar
það getur haft á líf manns þegar
hann snýr baki við uppruna sínum
– og hvernig örlögin
geta gripið í
taumana á óvænt-
an og oft kald-
hæðnislegan
hátt. Í leiðinni
tekst Roth að
láta falla
nokkrar vel
valdar athuga-
semdir um
samskipti
kynþáttanna
í Amerík-
unni, hræsni
mannskepn-
unnar og
fjötra for-
tíðarinnar
sem ekki
verða um-
flúnir,
hvað svo
sem
menn
reyna.
Rétt
eins og í grískum
bókmenntum sem Silk hefur
helgað líf sitt kemur á daginn að
örlög manns og afdrif geta ráðist
af furðu tilviljanakenndum upp-
ákomum, eins og til dæmis því að
hann endaði með því að kvænast
gyðingastúlkunni Iris en ekki hinni
íslensk-ættuðu Steena Palsson,
sem hann hafði þó unnað hugást-
um.
Það gleður vitaskuld litla Íslend-
ingshjartað að mæta íslenskri val-
kyrju á síðum þessarar skáldsögu
og gerir hana enn ánægjulegri af-
lestrar en ella.
The Human Stain er hins vegar
svo full af innsæi í mannlegt eðli
og heimspekilegum þönkum um líf-
ið og tilveruna að hún hefði endað
úti í horni hvort heldur sem var.
Fallið af
stalli
The Human Stain eftir Philip Roth.
Random House 2000. 361 bls. Kost-
aði 73 þýsk mörk í flughöfninni í
Vín (u.þ.b. 3.000 krónur).
Davíð Logi Sigurðsson
Forvitnilegar bækur
Leyndardómar líffæris Jacobsons