Morgunblaðið - 01.06.2001, Síða 34

ORÐSNILLD Halldórs Laxness
verður seint í efa dregin. Varla
þarf að leita lengi til að finna gull-
korn í textum hans. Ella hefðu rit
hans ekki vakið slíka athygli sem
raun bar vitni. En hvað er annars
gullkorn? Fleyg ummæli? Orð sem
samtíminn gerir að sínum? Setn-
ingar sem kynslóðirnar munu
geyma í minni? Alltént er átt við
gagnorð ummæli, ekki lengri en
svo að hver sem er geti munað og
haft eftir fyrirhafnarlaust líkt og
hver önnur spakmæli. Þess háttar
setningar eru hvergi vandfundnar
í ritum Nóbelsskáldsins. En til-
vitnanir þær, sem safnað hefur
verið saman og birtar eru í bók
þessari, eru alla jafnan lengri,
sumar allt að ein blaðsíða. Þarna
er því fátt um gullkorn í þeim
skilningi. Hitt er svo annað mál að
sá, sem vill kynna sér menningar-
og þjóðfélagsgagnrýni skáldsins,
fær þarna á einum stað þverskurð
af skoðunum hans gegnum tíðina.
Og Laxness hafði svo sannarlega
skoðanir á mönnum og málefnum.
En hann sagði sjaldnast hug sinn
allan, var alltaf dálítið fjarlægur,
nálgaðist efnið gjarnan vafninga-
laust með sláandi og oftar en ekki
beinskeyttum staðhæfingum í víg-
orðastíl. Barnaleg einlægni er
vandfundin í ritum hans. Veigur
orða hans fólst ekki í málstaðnum
heldur í framsetningunni. Fáir
gerðu sér ljósari grein fyrir áhrif-
um þversagnarinnar. Fortölur
bera vitni um veikleika. Þversögn-
in slær vopn úr hendi andmæland-
ans. Hann verður að svara á sömu
lund. Og það er ekki á færi hvers
sem er!
Laxness skrifaði og sendi frá sér
bækur í sextíu ár og gott betur.
Hann þurfti því oft að
skipta um skoðun. Al-
þýðubókin, sem kom
út 1929, var í raun
fyrsta greinasafn
hans. Átta árum síðar
kom Dagleið á fjöll-
um. Og á fimmta og
sjötta áratugnum rak
hver bókin aðra.
Flestallar höfðu
greinar hans birst áð-
ur – í Rauðum penn-
um, Tímariti Máls og
menningar og Þjóð-
viljanum. Tímarits-
greinar hans voru alla
jafna lengri, blaða-
greinarnar miklum mun styttri.
Þau gífurlegu áhrif, sem skrif hans
höfðu jafnan, og deilur þær, sem
af þeim spunnust, skiljast engan
veginn nú orðið nema horft sé til
tíðarandans snemma á fyrri öld.
Halldór Laxness hlaut kornungur
viðurkenning sem svo er kallað.
En eftir útkomu Sjálfstæðs fólks
skiptist þjóðin gagngert í tvennt –
með honum og móti. Síðartaldi
hópurinn var miklu fjölmennari.
En fyrrtaldi hópurinn var bæði
harðsnúinn og áhrifamikill.
Flokkapólitíkin og þar með afstað-
an til Sovétríkjanna hafði sín áhrif
og þau hvergi smá. Niðrandi orð
um André Gide, sem tekin eru upp
í bók þessari, skiljast ekki, svo
dæmi sé tekið, nema forsendurnar
séu hafðar með í dæminu. Gide
hafði ferðast um ríki Stalíns þar
sem honum var tekið með kostum
og kynjum. Vonbrigðum sínum
lýsti hann fyrst eftir að heim kom.
Tvær síður í bók þessari eru
lagðar undir Stalín. Fyrsta tilvitn-
unin er tekin upp úr Gerska æv-
intýrinu, þrjár upp úr Skáldatíma
og ein upp úr Íslendíngaspjalli.
Fyrst talda bókin, Gerska ævin-
týrið, kom út 1938 en þar segir
Laxness frá annarri heimsókn
sinni til Sovétríkjanna og lýsir
meðal annars hinum miklu fram-
förum sem hann taldi að þar hefðu
orðið frá fyrri heimsókninni.
Gerska ævintýrið er merkileg bók
því hún lýsir svo vel vonum þeim
sem rithöfundar og
menntamenn á vest-
urlöndum bundu við
þessa frumraun sós-
íalismans. Bókin er
dálítið langorð og því
fátt um »gullkorn«.
En í eftirfarandi setn-
ingum lýsir skáldið
væntingum þeim sem
hann og fleiri bundu
við þetta undraland
framtíðarinnar:
»Áhrifamesta aðferð-
in,« segir þar, »til að
útbreiða sósíalismann
í heiminum verður
það eflaust þegar ráð-
stjórninni tekst, innan fárra ára,
að framkvæma til fulls léttiðnaðar-
áætlanir sínar, birgja upp allt
landið þvert og endilangt af dag-
legum allsnægtum, láta sem flesta
ráðstjórnarverkamenn búa við am-
erískar kröfur, troðfylla allar búð-
ir af þarfri vöru og óþarfri við hé-
gómlega vægu verði, eins og á
þeim löndum vestrænum þar sem
iðnaður og verslun er talið í sæmi-
legu lagi.« Skáldatími kom út
haustið 1963. Þá var liðinn ald-
arfjórðungur frá því er Halldór
skrifaði þessi orð. En draumurinn
um allsnægtaþjóðfélagið hafði ekki
ræst. Skáldið lét sig ekki muna um
að fara háðulegum orðum um Stal-
ín sem nú var dauður. Halldór
Laxness var ósjálfrátt tekinn að
feta í spor André Gide og fleiri
slíkra.
Lesendur gátu svo sem horft
fram hjá því sem Laxness skrifaði
um kommúnismann og Sovétríkin.
Öðru máli gegndi um það sem
hann sagði um íslenskan landbún-
að. Sjálfur var hann bóndasonur,
alinn upp í sveit eins og langflestir
samtíðarmenn hans. Hann gerðist
þó fljótlega heimsborgari og horfði
sem slíkur niður til þessa alda-
gamla bjargræðisvegar. Sveitalífið
var enn svo sterkur dráttur í
sjálfsmynd Íslendinga að fáir vog-
uðu sér að draga í efa ágæti þess.
Minni ágreiningi ollu skrif hans
um bækur og höfunda, allt eins
þótt hann færi – almennt talað –
Gagnlegur leiðarvísir
BÆKUR
Í s l e n s k f r æ ð i
Símon Jón Jóhannsson tók saman.
376 bls. Vaka-Helgafell. Prentun:
Oddi hf. Reykjavík, 2001.
GULLKORN Í GREINUM
LAXNESS
Halldór Laxness
neikvæðum orðum um borgaraleg-
ar bókmenntir. Hann hélt góðum
friði við íslenska rithöfunda, einnig
þá sem voru á öndverðum meiði í
stjórnmálum. Minnisstæð eru t.d.
skrif hans um Davíð Stefánsson og
Tómas Guðmundsson. Jóhanni
Jónssyni bjargaði hann frá
gleymsku. Samband þeirra Gunn-
ars Gunnarssonar var náið og var-
anlegt allt frá því er þeir þýddu
hvor annars bækur. Þar var þó
sannarlega pólitískt vík á milli
vina.
Hinn vestræni menningarheim-
ur, sem Halldór Laxness kynntist
á æskuárum og kynnti þjóð sinni
með eftirminnilegum hætti, var þá
svo framandi þorra Íslendinga sem
mest mátti verða. Taka má dæmi
af eftirfarandi, sem hann skrifaði
tuttugu og fimm ára gamall 1927,
en sýnist fremur hitta í mark nú –
við upphaf tuttugustu og fyrstu
aldarinnar: »Únga fólkið tekur við-
burðaríka sögu, leikna á kvik-
mynd, lángt framyfir frásagnir af
hinum fáskrúðugu ævintýrum
gamla fólksins.«
Umgengnis- og híbýlahættir
landans fór líka fyrir brjóstið á
þessum forframaða heimsborgara.
Sex síður eru hér undir fyrirsögn-
inni Áfengi & drykkjuskapur.
Annar kafli ber yfirskriftina Útlit.
Þar er að finna þessar athuga-
semdir við lífið í erfiðisþjóðfélag-
inu: »Strit, háskar, hríðar, kuldi,
barningur, þreingsli, myrkur, fýla,
fáfræði, vonleysi, uppgjöf: Þetta
eru lexíurnar sem ég les aftur og
aftur í andliti manns eftir mann;
þær standa skrifaðar í andlits-
dráttunum, augnaráðinu, lima-
burðinum, vaxtarlaginu, málrómin-
um.« Þessi ádrepa var í letur færð
1927.
Vissulega fyrirfinnast gullkorn í
bók þessari en einnig saltkorn sem
undan sveið og akarn margt sem
ýmsan hitti. En þeim, sem vilja
kynna sér breytilegar skoðanir
Nóbelsskáldsins á löngum ferli í
hverfulum heimi, berst hér í hend-
ur góður og gagnlegur leiðarvísir.
Erlendur Jónsson
LISTIR
34 FÖSTUDAGUR 1. JÚNÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
VÍKINGUR Heiðar Ólafsson, sem
útskrifaðist frá Tónlistarskóla
Reykjavíkur í vor, hlaut í gær
500.000 króna styrk úr „Minn-
ingarsjóði um Birgi Einarson
apótekara“. Víkingur er 17 ára
og spilaði við athöfn á heimili
Ingibjargar Ástu Hafstein Wald-
stein-sónötu Beethovens.
Minningarsjóður um Birgi Ein-
arson var stofnaður hinn 8. maí
1995 en hann lézt 30. nóvember
1994. Stofnandi sjóðsins var eig-
inkona hans, Anna heitin Egils-
dóttir Einarson, sem valdi stjórn-
armenn en samkvæmt
skipulagsskrá hans er tilgangur
sjóðsins að styrkja unga efnilega
píanóleikara til framhaldsnáms.
Formaður sjóðsstjórnar er dóttir
Birgis, Ingibjörg Ásta, en auk
hennar sitja í stjórn píanóleik-
ararnir Halldór Haraldsson,
Anna Þorgrímsdóttir og Snorri
Sigfús Birgisson og Magnús B.
Einarson læknir. Gísli Magn-
ússon píanóleikari átti einnig
sæti í stjórn en hann lézt í
Reykjavík síðastliðinn mánudag
og minntist Ingibjörg Ásta hans
við upphaf afhendingarinnar
með þökk og virðingu.
Ingibjörg Ásta Hafstein gat
þess að að þessu sinni hafi ekki
verið auglýst eftir umsóknum um
styrkhafa en dómnefnd hafi ver-
ið einhuga um að veita Víkingi
Heiðari Ólafssyni styrkinn. Hann
er sonur Ólafs Axelssonar arki-
tekts og Svönu Víkingsdóttur
píanókennara.
Í samtali við Morgunblaðið
sagði Víkingur Heiðar að hann
hafi byrjað að læra á píanó
þriggja ára undir leiðsögn móður
sinnar Svönu. 5 ára hóf hann síð-
an nám í Tónlistarskóla Reykja-
víkur og var til 11 ára aldurs
nemandi Erlu Stefánsdóttur og
síðar hjá Tékkanum Peter Máté.
Einleikaraprófi lauk hann í marz
og lék á tónleikum með Sinfóníu-
hljómsveitinni í febrúarmánuði.
Um framtíðaráform sín sagði
Víkingur Heiðar að hann stefndi
á nám erlendis í haust eða eftir
jól. Hann sagðist fara í nám í
Aspen í Bandaríkjunum þar sem
hann hygðist fyrst sitja námskeið
hjá píanókennaranum Ann
Schein og vonaðist hann til að
hún gæti bent sér á hvað hentaði
honum bezt í framtíðinni.
Morgunblaðið/Sigurður Jökull
Ingibjörg Ásta Hafstein afhendir Víkingi Heiðari Ólafssyni styrkinn.
17 ára píanóleikari hlaut
styrk til framhaldsnáms
Tónlistarand-
akt dagsins á
Kirkjulistahátíð
verður helguð
minningu Gísla
Magnússonar
píanóleikara
sem lést á
mánudaginn
var. Hörður
Áskelsson org-
anisti leikur tvo
þekkta sálmfor-
leiki eftir Jo-
hann Sebastian
Bach,
Schmücke dich,
o liebe Seele og
Erbarm dich
mein, o Herre
Gott, og einnig
hina kunnu
fantasíu í g-
moll. Enn
fremur mun
Bænin úr Gotnesku svítunni eftir
Boëllmann hljóma. Milli verkanna
verður lesið úr ritningunni. At-
höfnin hefst kl. 12 á hádegi og tek-
ur rúman hálftíma. Aðgangur er
ókeypis.
Nordic Voices
með tónleika
Sönghópurinn Nordic Voices frá
Ósló heldur tónleika á Kirkju-
listahátíð kl. 21.00 í kvöld. „Þessir
sex ungu söngvarar hafa á fáum
árum getið sér gott orð fyrir
ferskan og vandaðan söng. Íslend-
ingar sem hafa verið viðstaddir
tónleika með hópnum á erlendri
grundu hafa hrifist mjög af söng
hans og það er því sérstakt gleði-
efni að sexmenningarnir skuli vera
á leið til landsins.
Efnisskrár hópsins eru í senn
úthugsaðar og nýstárlegar. Á tón-
leikunum í Hallgrímskirkju verður
farið yfir víðan völl í tíma og rúmi
og tónlist eftir m.a. Purcell,
Schütz, Reger og Messiaen mun
hljóma,“ segir Halldór Hauksson
kynningarfulltrúi Kirkjulistahátíð-
ar.
Minningarandakt
og söngtónleikar
Sönghópurinn Nordic Voices frá Ósló.
TRÍÓ Ólafs Gauks leikur á fyrstu tón-
leikum tónleikaraðarinnar Sumar-
djass á Jómfrúnni sem hefur nú
göngu sína í sjötta
sinn á Jómfrúnni
við Lækjargötu.
Tónleikarnir
verða á morgun,
laugardag, kl. 16
og leikur tríóið
djassstandarda.
Með Ólafi leika
Gunnar Hrafns-
son á kontrabassa
og Guðmundur
Steingrímsson á trommur. Leikið er
utandyra á Jómfrúrtorginu ef veður
leyfir, en annars inni á Jómfrúnni.
Aðgangur er ókeypis. Sumardjass
verður svo í boði á Jómfrúnni alla
laugardaga í júní, júlí og ágúst á sama
tíma.
Tríó Ólafs Gauks
á Jómfrúnni
Ólafur Gaukur
FINNSKI hljómsveitarstjórinn
Osmo Vänskä, sem var aðalstjórn-
andi Sinfóníuhljómsveitar Íslands á
árunum 1993–96,
hefur nú verið
ráðinn sem
stjórnandi sinfón-
íuhljómsveitar
Minnesota-borg-
ar í Bandaríkjun-
um.
Vänskä tekur
við stöðunni árið
2003, sama ár og
sinfóníuhljómsveitir fagnar aldaraf-
mæli sínu. Hann fetar þar í fótspor
Japanans Eiji Oue sem farið hefur
fyrir þessari 95 manna hljómsveit sl.
10 ár. „Vänskä er þekktur sem
sterkur og hugrakkur stjórnandi
sem velur skapandi og áhugaverða
efnisskrá,“ sagði Douglas W. Leath-
erdale, talsmaður sveitarinnar, um
ráðninguna.
Vänskä, sem lauk prófi í hljóm-
sveitarstjórnun frá Síbelíusar-aka-
demíunni 1979, hefur undanfarna
áratugi stjórnað hljómsveitum víða
um heim, m.a. í Japan, Ástralíu sem
og í Bandaríkjunum og á Íslandi.
Vänskä til
Minnesota
Osmo Vänskä
♦ ♦ ♦