Morgunblaðið - 01.07.2001, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 1. JÚLÍ 2001 MORGUNBLAÐIÐ
S
jálfsvíg ungs fólks hafa að
minnsta kosti þrefaldast í
heiminum undanfarin fimm-
tíu ár og eru orðin einn alvar-
legasti heilbrigðisvandinn hjá
þessum aldurshópi. Hlutfalls-
lega fleiri ungir en aldraðir
svipta sig lífi og sjálfsvíg er
önnur algengasta dánarorsök
í hópi framhaldsskólanema í vestrænum lönd-
um og þriðja algengasta dánarorsök í aldurs-
hópnum 15-24 ára. Því er spáð að þessi vandi
eigi enn eftir að aukast þá ekki síst vegna þess
að neysla áfengis og annarra vímuefna fer vax-
andi hjá þessum aldurshópi en rannsóknir hafa
sýnt sterk tengsl milli sjálfsvíga og ofneyslu
þessara efna.
Þá benda rannsóknir, sem gerðar hafa verið
á síðastliðnum 10-15 árum til þess að kvíði og
þunglyndi sé að aukast. Þessi staðreynd end-
urspeglast hjá ungu fólki hér á landi í því að
töluverð aukning hefur orðið á því að leitað er
til Barna- og unglingageðdeildar Landspítalans
með ungt fólk á aldrinum 10-17 ára vegna sjálf-
skaðandi hegðunar eða þau hafa gert tilraun til
að fyrirfara sér, að sögn Ólafs Ó. Guðmunds-
sonar, yfirlæknis Barna- og unglingageðdeild-
ar, BUGL. Hann segir þó erfiðara að fullyrða
um aukninguna hér á landi vegna þess að ekki
séu til nógu ýtarlegar rannsóknir til að styðjast
við. Svo virðist þó sem tilvísanir til sérfræðinga
og sérhæfðra geðheilbrigðisstofnana eins og
BUGL hafi aukist, sérstaklega á síðustu þrem-
ur árum.
Breyttar þjóðfélagsaðstæður
hafa áhrif á aukninguna
Hjá Miðgarði fjölskylduþjónustu Reykjavík-
urborgar í Grafarvogi, en í því hverfi búa flest
ungmenni og hefur orðið vart aukinna tilfinn-
ingalegra erfiðleika hjá unglingum og vanga-
veltna um sjálfsvíg sem leið út úr vanda eins og
Regína Ásvaldsdóttur, framkvæmdastjóri Mið-
garðs, orðar það. „Okkur finnst veturinn í vetur
hafa verið mjög erfiður að þessu leyti og vitum
að sömu sögu er að segja annars staðar í borg-
inni. Hver skýringin er nákvæmlega vitum við
ekki.“
Sérfræðingar segja orsakir sjálfsvíga og til-
raunir ungs fólks til sjálfsvíga margar og sam-
spil þeirra flókið. Vitað er að flest sjálfsvíg má
tengja geðröskunum, einkum þunglyndi og of-
neyslu áfengis og annarra vímugjafa, líkt og hjá
fullorðnum.
Eins og þegar hefur komið fram hefur þung-
lyndi og kvíði almennt aukist hjá ungu fólki.
Þegar rætt er við Ólaf um skýringu á því segir
hann að ólíklegt sé að erfðarþættir skýri aukn-
inguna heldur megi gera ráð fyrir að það séu
ýmsir félagslegir þættir sem hafi þessi áhrif og
hafi þeir orðið til við breyttar þjóðfélagsað-
stæður. Megi í því sambandi nefna ýmsa álags-
þætti sem taka til þess að staða fjölskyldunnar
hefur veikst, fólk vinnur lengri vinnudag, sam-
heldni og stuðningur stórfjölskyldu kann að
vera takmarkaðri nú á tímum. Þá megi nefna
sálfræðileg áföll innan fjölskyldunnar og í skóla
eins og einelti og misnotkun og ýmis utanað-
komandi áreiti.
Skýringarnar telur hann líka geti verið líf-
fræðilegar. Með bættri tækni lifi fleiri börn af
með heilaskaða. Aukin áhætta sé líka á geð-
röskunum hjá fyrirburum.
Birtingarmynd þunglyndis
hjá unglingum frábrugðin
Meginþættir þunglyndis eru þeir sömu hjá
fullorðnum og unglingum en birtingarmynd
þeirra er töluvert öðruvísi hjá unglingunum og
því erfiðara að greina þá að sögn Ólafs. „Við vit-
um til dæmis að allmargir þeirra sem fá end-
urtekið þunglyndi á fullorðinsárum byrjuðu að
fá þunglyndi á barns- eða unglingsaldri og þá
kannski í annarri mynd en síðar varð. Annað
sem gerir það erfitt að greina þunglyndi hjá
unglingum er hið hraða þroskaferli unglings-
áranna og breytingar á skapgerð samfara því.
Það eru mörg einkenni sem þurfa að stemma
saman til að fá mynd af þunglyndi og til þess að
hægt sé að vita hvort það er eitthvað sjúklegt á
ferðinni. Flest þessara einkenna eru eðlileg fyr-
irbæri út af fyrir sig eins og skapsveiflur, breyt-
ingar á svefnvenjum, tilhneiging til að einangra
sig, hirðuleysi, einbeitingarskortur, áhugaleysi
og það að draga sig í hlé. Þegar allir þessir
þættir koma saman og áhættuþættir eru líka
inn í myndinni eins og fjölskyldusaga um sjálfs-
víg og ofangreint atferli er orðið viðvarandi
mynstur um tíma þá er hægt að fara að skil-
greina ástandið sem sjúklegt og taka á því með
viðeigandi hætti.“
Skiptir máli hvernig einstaklingurinn
hugsar um sjálfan sig
Ólafur var spurður að því hvenær fyrst verði
vart þunglyndis hjá börnum? „Þunglyndi eins
og við skilgreinum það, er sjaldgæfara á barns-
aldri en unglingsaldri. Þunglyndi einkennist af
hugrænum þáttum, hvernig einstaklingurinn
hugsar um sjálfan sig, á atferlinu, hvernig ein-
staklingurinn hagar sér þegar hann er þung-
lyndur og loks á sjálfri líðaninni. Hugrænu
þættirnir, að sjá sjálfan sig í samhengi og meta
stöðu sjálfs sín, eru ekki til staðar hjá börnum
fyrr en þau eru komin á grunnskólaaldur. Fyrr
fær barnið ekki þessar dæmigerðu þunglynd-
ishugsanir og hugmyndir en hegðun og líðan
barnsins getur endurspeglað þunglyndisþætti.
Ólafur bætir því við að það sé til dæmis þekkt
með vanrækt börn að þau verði dauf, framtaks-
laus, hirðulaus, svipbrigðalaus og þeim líður
illa. „En þau myndu ekki segja að þeim liði illa
því þau hafi ekki þá innsýn sem þarf,“ segir
hann. „Að greina þunglyndi á barnsaldri er því
sérfræðiviðfangsefni og sem betur fer er þung-
lyndi barna sjaldgæfara.“
Það kemur fram að enginn kynjamunur er á
tíðni þunglyndis hjá börnum en þegar kemur
fram á unglingsárin verða þunglyndisrasakanir
algengari hjá stúlkum. „Menn hafa ekki fundið
skýringu á þessu en kvenhormón gætu haft
áhrif í þessa veru,“ segir hann.
Ómeðvitað að reyna að
hafa áhrif á umhverfið
Skipta má sjálfsvígum og tilraunum til sjálfs-
víga hjá ungu fólki gróflega niður í tvo meg-
inflokka, að sögn Ólafs. Það sem er algengara
er þegar unglingur lendir í kreppu af ýmsum
ástæðum sem getur átt sér rætur í samskiptum
við nánasta umhverfi, foreldra eða aðra. „Hjá
hvatvísum einstaklingum sem lenda í slíkum
aðstæðum og standa að einhverju leyti höllum
fæti þá grípa þeir til ýmissa óyndisúrræða og
skaða sjálfan sig. Þannig hafa þeir ómeðvitað
áhrif á umhverfi sitt. Þessi hópur þarf ekkert
endilega að hafa undirliggjandi þunglyndi. Það
geta verið til staðar ýmis samverkandi vanda-
mál sem þarf að skoða. Hvatvísir einstaklingar
sem eru með athyglisbrest með ofvirkni og sum
önnur geð- og þroskafrávik eru líklegri til að
bregðast svona við. Félagslegir þættir, það sem
er að gerast í kringum þá, hafa mjög sterk áhrif
á hegðan þeirra. Sjálfsvíg eða tilraun til þess
gerist ekki af tilviljun heldur til dæmis þegar
eitthvað ákveðið hefur gerst í samskiptum við
aðra mikilvæga einstaklinga í lífi þeirra. Lýsir
þetta sér kannski í því að það rennur eins og
augnabliks æði á einstaklinginn og hann tekur
þá þessa afdrifaríku ákvörðun að gera tilraun
til sjálfskaða eða stytta líf sitt.
Á hinn bóginn er um sjálfsvíg að ræða þar
sem þunglyndi eða skyldar raskanir kann að
vera að finna hjá unglingnum. Þá er sjálfsvígið
eða tilraunin til þess minna háð því sem er að
gerast í núinu heldur er það meira undirbúið og
oft framkvæmt með alvarlegri hætti. Þá er
beitt öðrum aðferðum sem eru hættulegri fyrir
einstaklinginn.“
Verður að horfa raunsætt á málin
Margir hafa tilhneigingu til að skýra sjálfs-
víg ungmenna sem ómeðvitaðan, óviljandi,
órökréttan og hvatvísan verknað. Þau eru
skýrð þannig að í raun hafi ungmennin ekki
ætlað að svipta sig lífi, ekki vitað hvað þau væru
að gera eða hafi framkvæmt verknaðinn í
stundaruppnámi. Þetta getur tengst því hversu
erfitt er að horfast í augu við það að ungt fólk, á
blómaskeiði lífs síns, tekur ákvörðun um að
stytta sér aldur. Flestir afneita þeirri stað-
reynd í lengstu lög. Þeir sem fjalla um þessi mál
telja að mikilvægt sé að víkja frá slíkum við-
horfum og horfa raunsætt á sjálfsvíg ung-
menna og ástæður þeirra. Vandamál unglinga í
nútímaþjóðfélagi segja þeir margvísleg og ekki
sé hægt að horfa fram hjá þeim félagslegu og
andlegu aðstæðum sem verða til þess að ung-
lingum finnst sjálfsvíg vera eina lausnin. Í slík-
um skilningi felst jafnframt það jákvæða við-
horf að unnt sé að breyta ástandi sem stuðlar að
sjálfsvígsatferli.
Vandamál unglinga margvísleg
Sem dæmi um þau vandamál sem unglingar
eiga við að etja má benda á niðurstöður könn-
unar geðlæknanna Valgerðar Baldursdóttur og
Tómasar Helgasonar árið 1994 á gögnum úr
sjúkraskrám fyrstu 100 sjúklinganna á BUGL.
Þar kom fram að þau vandamál sem ungling-
arnir áttu við að etja, voru yfirleitt flókin og erf-
itt að skilgreina eina meginástæðu fyrir inn-
lögn. Um helmingur sjúklinganna voru með
alvarlegar hegðunartruflanir, sem komu oftast
fram í ýmiss konar hömluleysi hjá þeim yngri
og vímuefnavanda, útigangi og lausung hjá
þeim eldri. Þunglyndi var algeng orsök inn-
lagnar en fleiri tilfinningatruflanir, svo sem
kvíði, margvíslegir aðlögunarerfiðleikar ásamt
sjálfsvígshegðun voru oft einnig til staðar.
Stúlkur höfðu oftar gert sjálfsvígstilraunir og
hugleitt sjálfsvíg en piltar sýndu oftar ofbeldis-
hegðun. Um 48% unglinganna höfðu búið við
verulegt ósætti eða skilnað foreldra, 41% höfðu
átt í alvarlegum samskiptaörðugleikum við for-
eldra, um 31% unglinganna áttu foreldra sem
höfðu átt við vímuefnavanda að stríða og 28%
áttu foreldra sem þjáðust af einhvers konar
geðtruflunum.
Tæpur helmingur unglinganna stóð sig illa í
námi og slæm tengsl þeirra við jafnaldra og
fullorðna voru áberandi. Tveir þriðju hlutar
unglinganna voru í litlum tengslum við jafn-
aldra sína og meirihluti þeirra sem voru í ein-
hverjum tengslum voru í slæmum félagsskap.
Geðslags- og kvíðatruflanir voru samanlagt
marktækt algengari hjá stúlkum, en persónu-
leika- og hegðunartruflanir algengari hjá pilt-
um.
Meira ráðrúm til að máta
sig við hinar ýmsu aðstæður
Leitað hefur verið skýringa á sjálfsvígum hjá
þjóðum þar sem fjölgun sjálfsvíga hefur orðið
mest eins og á Írlandi. Sjálfsvíg ungra karl-
manna þar í landi hafa aukist jafnhliða aukn-
ingu ólöglegs athæfis eins og glæpa, áfengis-
sýki, atvinnuleysis og fækkunar þeirra sem
ganga í hjónaband.
Aðrir félagslegir þættir sem hafa aukist í
hlutfalli við aukningu sjálfsvíga hjá ungu fólki á
Írlandi eru há skilnaðartíðni, fækkun kjarna-
fjölskyldna, mikið atvinnuleysi, há tíðni morða,
fjölgun kvenna sem vinna úti eða eru í háskóla-
námi og minni kirkjusókn.
Ennfremur er bent á að orðið hafi eftirtekt-
arverð breyting á eðli unglingsáranna.
Unglingar verði fyrr kynþroska en áður.
Spurning sé hvort þeir séu sálrænt og vits-
munalega tilbúnir að takast á við þær auknu
skyldur sem unglingsárunum fylgja. Þetta þýði
að unglingsárin nái í reynd yfir lengra tímabil í
vestrænum þjóðfélögum. Aldurinn sem ungt
fólk þurfi aðskuldbinda sig vegna hjónabands,
barna og starfsferils hafi því lækkað. Einnig sé
meira ráðrúm til ýmiss konar til-
raunastarfsemi, hægt er að máta sig við hinar
ýmsu aðstæður, eins og samkynhneigð, tvíkyn-
Talið er að vaxandi tíðni sjálfsvíga ungs fólks
eigi sér rætur í breyttum þjóðfélagsaðstæðum
þessa aldurshóps. Hildur Einarsdóttir fjallar um þau félagslegu
og andlegu skilyrði sem geta ýtt undir þá hugsun að unglingn-
um finnst sjálfsvíg vera eina lausnin.
Vandann þarf
Sjálfsvíg