Morgunblaðið - 01.12.2001, Blaðsíða 42

42 LAUGARDAGUR 1. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
FULLVELDISDAGURINN
GEORGE HARRISON
SAMÁBYRGÐ Á FÁTÆKT OG SJÚKDÓMUM
Ífrétt á forsíðu Morgunblaðsins í gær var sagt frá þvíað nær átján milljónir barna lifa við sára fátækt íMið- og Austur-Evrópu og fyrrverandi lýðveldum
Sovétríkjanna. Fátæktin hefur aukist sl. tíu ár frá því
kommúnisminn hrundi en mest er hún í ríkjum fyrrver-
andi Sovétríkjanna. Á þeim slóðum er þriðja hvert barn
vannært og tveir þriðju lifa innan fátæktarmarka.
Eymd og fátækt er víðar að finna. Milljónir götubarna í
Suður-Ameríku eru staðreynd og aðgengi heimsbyggð-
arinnar að hreinu vatni er hratt vaxandi vandamál. En
einn stærsti faraldur sem farið hefur um heimsbyggðina
undanfarna áratugi er útbreiðsla alnæmis. Alnæmisvand-
inn í heiminum er gríðarlegur en talið er að um fjörutíu
milljónir manna séu smitaðar af HIV-vírusnum í heim-
inum. Þar af smituðust fimm milljónir af vírusnum í ár, og
þrjár milljónir létu lífið af völdum hans á þessu ári.
Alnæmisvandinn er langumfangsmestur í Afríku,
sunnan Sahara, þar sem alnæmi er helsta dánarorsök
fólks. Í sumum löndum eins og Botswana er einn af hverj-
um þremur smitaður af alnæmi og í Suður-Afríku einn af
hverjum níu. En alnæmisvandinn breiðist enn út og fer
hratt vaxandi í Asíu, Austur-Evrópu og fyrrverandi lýð-
veldum Sovétríkjanna eins og sjá má á fréttaumfjöllun
Morgunblaðsins í dag sem er tileinkuð alþjóðlegum degi
alnæmis.
Vandamálin sem blasa við heimsbyggðinni og fyrirsjá-
anleg vandamál sem bresta munu á fyrr en síðar eru gríð-
arleg. Engin lausn er í sjónmáli á mörgum þeirra sem að
mestu leyti herja á fátækari þjóðir heimsins. En í því felst
einmitt stór hluti vandans. Þjóðir hins vestræna heims
einblína fremur á að leysa vandamál sem standa þeim nær
en fjarlæg vandamál, sem þó eru í mörgum tilvikum mun
alvarlegri og umfangsmeiri. Fjármögnun rannsókna á
sjúkdómum sem herja einkum á fátækar þjóðir hefur ekki
gengið sem skyldi. Slík verkefni eru vanrækt þar sem þau
eru ekki fremst í forgangsröðun fjármagnsaðila og stór-
fyrirtækja. Lyf halda til dæmis „lífinu í mörgum alnæm-
issjúklingum í ríkum löndum á meðan milljónir manna í
fátækum löndum deyja löngu fyrir aldur fram og skilja
eftir sig eymd, milljónir munaðarleysingja og efnahags-
hrun“, skrifaði Jeffrey Sachs, prófessor í hagfræði við
Harvard-háskóla, í Morgunblaðið fyrr á þessu ári. Samt
sem áður höfum við lifað við alnæmisvandann í um tutt-
ugu ár og fylgst með honum vaxa á þessum fátæku svæð-
um. Átaksaðgerðir hjálparstofnana duga skammt þegar
barist er við svo stóran vanda og betur má ef duga skal,
alþjóðasamfélagið þarf að sýna vilja og láta til sín taka.
Kofi Annan, framkvæmdastjóri Sameinuðu þjóðanna
og Nóbelsverðlaunahafi, benti á það fyrir nokkrum dög-
um að töluvert fé hefði safnast í sjóð til að berjast gegn al-
næmi. Samt sem áður skorti enn verulega á pólitískan
vilja og áhuga heimsins til að taka á þessu vandamáli. „Líf
eftir 11. september hefur fengið okkur til að hugsa meira
og dýpra um hvernig heim við viljum búa börnum okkar.
Það er sami heimur og við vildum hinn 10. september –
heimur þar sem barn deyr ekki úr alnæmi á hverri ein-
ustu mínútu,“ sagði Annan í tilefni alþjóðadags alnæmis í
ár.
Hvort sem það er barn sem deyr úr alnæmi í Botswana,
barn sem deyr úr vatnsskorti í Eþíópíu eða barn sem deyr
úr hungri í fyrrverandi lýðveldum Sovétríkjanna kemur
það öllum við. En til þess að láta okkur þessi mál varða
verðum við að frétta af þeim. Fjölmiðlar bera ríka ábyrgð
á því að gera slíkum málum góð skil. Hvers vegna er jafn
alvarlegu máli og fátækt átján milljóna barna ekki slegið
upp í stórri forsíðufrétt? Hvers vegna er alltaf minnst á
eymdina og fátæktina í fjarska í framhjáhlaupi? Gerir
fólk sér ekki grein fyrir að á bak við tölur um milljónir
sem þjást eru enn fleiri milljónir mannlegra harmleikja
sem uppfullir eru af sorg, grimmd og eymd. Með því að
vekja meiri athygli á slíkum atburðum er líklegra að fleiri
láti sig þá varða og séu tilbúnir að leggja sitt af mörkum
til að hjálpa.
Stjórnmálamenn og aðrir sem hafa fjárveitingarvald
bera einnig ríka ábyrgð og ættu að hafa tekið höndum
saman um lausnir á jafn sorglegum málefnum og alnæm-
isvandanum fyrir löngu. Nelson Mandela, fyrrverandi
forseti Suður-Afríku og Nóbelsverðlaunahafi, sagði í við-
tali við Morgunblaðið í sumar: „Ég dáist ekki að fólki
vegna stöðu þess í samfélaginu eða í ríkisstjórn. Ég dáist
að fólki sem gerir það sem í þeirra valdi stendur til að
bæta stöðu annarra lifandi manna. Fólki sem gerir það
sem það getur til að koma í veg fyrir fátækt, sjúkdóma og
ólæsi.“
Ef valdastéttir heimsins hefðu hugarfar Mandela gæti
verið að þær færu í auknum mæli að takast á við hin raun-
verulegu vandamál nútímans því þau munu ekki hverfa,
heldur vaxa á komandi árum.
Fullveldisdagurinn, 1. desember, er einn merkasti dag-urinn í sögu Íslands. Þennan dag árið 1918 varð Ísland
til sem sjálfstætt ríki, þótt það væri áfram í konungssam-
bandi við Danmörku. Það skref, sem stigið var 1. desember
1918, var að mörgu leyti miklu stærra en það, sem stigið var
17. júní 1944 þegar konungssambandinu var sagt upp og
lýðveldið stofnað. Árið 1918 fengu Íslendingar ríkisvaldið í
sínar hendur og sjálfsforræði allra sinna mála, en lýðveld-
isstofnunin 1944 hafði fremur ríka táknræna merkingu,
enda var þá endanlega sagt skilið við dönsku krúnuna.
Það er því full ástæða til að minnast 1. desember og
halda daginn hátíðlegan, ekki síður en 17. júní. Því miður
hefur 1. desember smátt og smátt vikið til hliðar í huga
þjóðarinnar. Síðari ár hefur hann fyrst og fremst verið há-
tíðisdagur stúdenta, en full ástæða væri til að gera meira úr
þessum degi og nota hann til að ræða inntak og gildi þeirra
verðmæta, sem Íslendingar fengu í sínar hendur 1918.
Það er ekkert sjálfgefið að smáþjóð eigi sitt eigið ríki;
lykil að áhrifum á alþjóðavettvangi og sæti við margvísleg
samningaborð. Það var enn síður sjálfgefið árið 1918. Stað-
reyndin er þó sú að íslenzka þjóðin eignaðist þá eigið full-
valda ríki, nokkuð sem ýmsar margfalt fjölmennari þjóðir,
sem ekki standa Íslendingum á nokkurn hátt að baki í sam-
kennd og þjóðarvitund eða í menningarlegu tilliti, hafa
aldrei eignazt. Ekkert ógnar þeirri mikilvægu staðreynd
um þessar mundir. Hins vegar er ljóst að Íslendingar fengu
fullveldið á grundvelli raka um að hér byggi sérstök og
sjálfstæð þjóð, með eigin tungu og menningararf. Það eru
verðmæti, sem okkur ber að rækta og hlúa að um alla fram-
tíð. Við verðum aftur á móti líka að ræða hvernig við tökum
á móti þeim mikla fjölda nýrra Íslendinga, sem vill búa hér
og taka þátt í þjóðlífinu en á ekki sömu tungu og menning-
ararf og þeir, sem fyrir eru. Hvernig veitum við þeim hlut-
deild í fullveldi okkar og tryggjum hollustu þeirra við ís-
lenzka ríkið?
Við mættum líka gjarnan nota fullveldisdaginn til að
ræða hvernig inntak fullveldisins hefur breytzt – hvernig
það verður í æ ríkara mæli tryggt og eflt með því að deila
því með öðrum þjóðum í alþjóðlegu samstarfi. Viðburðir á
alþjóðlegum vettvangi snerta okkur æ meir – sumir myndu
segja að þeir skertu í ríkari mæli fullveldið, ráðrúm ís-
lenzkra stjórnvalda til að taka sjálfstæðar ákvarðanir í mál-
um er varða hagsmuni landsins. Á móti kemur að tækifær-
um okkar hefur fjölgað til að nýta alþjóðlegt samstarf til að
hafa áhrif á hina alþjóðlegu þróun í þágu hagsmuna okkar.
Tvö nýleg dæmi eru annars vegar góður árangur íslenzkra
samningamanna við að fá sérstöðu landsins viðurkennda í
viðræðum um framkvæmd Kyoto-bókunarinnar og hins
vegar samþykkt Heimsviðskiptastofnunarinnar, sem Ís-
land beitti sér mjög fyrir, um að unnið skuli að afnámi rík-
isstyrkja í sjávarútvegi.
Okkur ber skylda til að halda á lofti mikilvægi þeirra
sögulegu kaflaskipta, sem urðu með því að Ísland fékk full-
veldi, og við eigum líka að ræða hvernig við notum og varð-
veitum fullveldið. Enginn dagur er betur til þess fallinn en
1. desember.
Með George Harrison er genginn merkur tónlist-armaður, sem átti sinn þátt í að gera Bítlana að
því áhrifamikla menningarfyrirbrigði, sem sú hljóm-
sveit varð. George Harrison stóð lengst af í skugganum
af þeim John Lennon og Paul McCartney, sem án efa
fylla hóp merkustu tónlistarmanna okkar samtíma.
George Harrison mótaði ekki síður en félagar hans
sérstakan stíl Bítlanna og hljóm enda skapandi og
framsækinn tónlistarmaður. Beztu lög hans munu lifa
ekki síður en þau sem þeir Lennon og McCartney
sömdu enda tónlist fjórmenninganna frá Liverpool sí-
gild.
Stiglitz er nú prófessor viðColumbia háskólann í NewYork, en var um tíma með-al efnahagsráðgjafa Clint-
ons Bandaríkjaforseta og um nokk-
urra ára skeið aðalhagfræðingur
Alþjóðabankans í Washington. Í
október síðastliðnum var tilkynnt
að hann hlyti Nóbelsverðlaunin í
hagfræði 2001.
Stiglitz skilaði skýrslu sinni til
Seðlabankans í júní og hefur Seðla-
bankinn gefið hana út og hana er
meðal annars að finna á heimasíðu
bankans.
Hér á eftir eru birtir í heild sinni
þeir tveir hlutar af samantekt
Seðlabankans um meginefni
skýrslu Stiglitz sem snúa sérstak-
lega að Íslandi. Að auki er fjallað
um þá tvo hluta sem eru almenns
eðlis.
Algeng líkön að ýmsu leyti
ófullnægjandi
Í fyrsta hluta samantektarinnar
er fjallað um lítil og opin hagkerfi
almennt og þar segir meðal annars
að algeng líkön af litlum og opnum
hagkerfum séu að ýmsu leyti ófull-
nægjandi vísbendingar um æskileg-
ar efnahagsaðgerðir, því þau séu
svo mikið einfölduð að þau séu ónot-
hæf til að lýsa sem skyldi aðstæðum
sem koma upp. Þessi líkön geri ráð
fyrir að hærri vextir auki framboð
erlends fjármagns sem er að öðru
óbreyttu til þess fallið að styrkja
gengi innlenda gjaldmiðilsins. Ef
hærri vextir auki hættu á vanskil-
um, sérstaklega í mjög skuldsettum
löndum, sé ekki sjálfgefið að fram-
boð erlends fjármagns aukist þegar
vextir hækki.
Efnahagsvandi Íslands
Þá segir í samantekt Seðlabank-
ans: „Næst fjallar Stiglitz um þann
efnahagsvanda sem Íslendingar
glíma við um þessar mundir:
1. Íslenska hagkerfið glímir um
þessar mundir við mörg þeirra
vandamála sem hrjá lítil og opin
hagkerfi sem nýlega hafa afnumið
höft á fjármagnshreyfingar. Ísland
hefur fylgt stefnu í peninga- og fjár-
málum sem mætti halda að væri
skynsamleg. Samt sem áður hefur
viðskiptahalli landsins aukist í 7%
af VLF 1998/1999 og fór yfir 10% á
árinu 2000. Það virðist vera ein-
dregin skoðun flestra að þessi halli
sé ekki sjálfbær. Lykilatriðið er
hins vegar ekki hvort viðskiptahall-
inn er sjálfbær, heldur með hvaða
hætti hann leitar jafnvægis. Mun
lækkun viðskiptahallans leiða til
mikillar lækkunar á genginu? Mun
hún leiða til fjármálakreppu? Og
mun þessi kreppa hafa langvarandi
áhrif á hagkerfið? Lykilatriðið,
hvað stefnu stjórnvalda snertir, er
hvernig koma má í veg fyrir fjár-
málakreppu og/eða lágmarka nei-
kvæð áhrif slíkrar kreppu.
2. Hagkerfið hefur á undanförn-
um árum verið að ganga í gegnum
mikla uppsveiflu. Hagvöxtur hefur
verið mikill og atvinnuleysi hefur
nánast horfið. Þetta er í sjálfu sér
jákvætt. Það sem veldur áhyggjum
er hins vegar hugsanleg ofhitnun
hagkerfisins og hættan á því að
ójafnvægið sem myndast við slíka
ofhitnun leiði til kreppu.
3. Besta vísbending um ofhitnun
hagkerfis er verðbólga. Verðbólga
hefur vaxið á Íslandi að undan-
förnu, en samt ekki jafn mikið og
búast mætti við þegar litið er til
uppgangsins í hagkerfinu. Verð-
bólgan ætti hins vegar að lækka á
ný þegar verðhækkanir af völdum
gengissigs eru gengnar yfir. Þegar
verðbólgusaga íslenska hagkerfis-
ins er höfð í huga er ef til vill skilj-
anlegt að mikil áhersla sé lögð á að
ná verðbólgunni niður.
rannsóknir hafa hins vega
skaðsemi hóflegrar verðbó
Verðbólga virðist hafa lítil
in áhrif á hagvöxt, og sv
sem vel útfærðar aðgerðir
að draga úr verðbólgu
mjög kostnaðarsamar, þ.e.
burði við ábata uppgangstí
4. Athygli íslenskra stj
ætti um þessar mundir að
mun meira mæli að viðsk
anum en verðbólgu. Það fer
stæðum hvort viðskipta
vandamál eða ekki. Ef v
hallinn er notaður til þess
magna fjárfestingu einkaa
arðsemi fjárfestinganna
lega nægja til þess að greið
vaxtakostnað þjóðarbúsi
skiptahalli af þessum toga
að hafa nein áhrif að mark
krónunnar. Þegar úr fjá
dregur minnkar einfaldl
skiptahallinn án þess að g
lögun þurfi að koma til.
5. Á undanförnum áru
verið afgangur af fjárlögum
raungengi krónunnar hafi
uppsveiflunni var hækku
minni en á fyrri vaxtarske
miðað er við meðaltöl fy
virðist gengi krónunnar e
verið of hátt skráð á árinu
síðan hefur það lækkað
Viðskiptahallinn sem Íslan
um þessar mundir virðist þ
vera til kominn vegna fjár
né af of háu gengi krónunn
þriðju hlutar af viðskipta
anna 1997-2000 skýrast a
andi sparnaði einkaaðila
þriðji af aukinni fjárfestin
arleg aukning útlána á þe
um bendir til þess að auk
fjármagnsflutningum hafi
legu leyti valdið viðskiptah
anfarinna ára.
6. En er sú staðreynd
skiptahallinn á rætur sínar
til hegðunar einkaaðila t
um það að ríkið þurfi ekke
hafast vegna hallans? N
endilega. Þegar betur er
ríkið nefnilega meiri þá
skiptahallanum en virðist
fyrstu sýn. Að svo miklu
markaðsaðilar telja gen
fast líta þeir á það sem t
sem ýti undir erlendar
Bankakerfið er að hluta
Úttekt Nóbelsverðlaunahafa
Viðskip
helsti
Seðlabanki Ís
fyrra við hagf
um að hann g
kerfi, einkum þ
legan stöðugl
samantekt Se
Bandaríski Nób