Morgunblaðið - 18.12.2001, Blaðsíða 52

UMRÆÐAN
52 ÞRIÐJUDAGUR 18. DESEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Höfundur
byggir sö
guna m.a.
á dagbók
um
skipbrots
mannann
a og legg
ur sig fra
m
um að seg
ja ógleym
anlega sög
u og skap
a
einstæðar
persónur.
Þetta er fy
rst og frem
st
glæs i leg
t sköpu
narverk
höfunda
r,
sem lætur
mann san
narlega ek
ki ósnortin
n.
Áhrifam
ikil saga
skipbrot
smanna
Örlygur
Steinn Si
gurjónsso
n
FÖSTUD
AGUR 14
. DESEMB
ER 2001MOR
GUNB
LAÐI
Ð
Í Ísherranum er það Vilhjálmur Stefánsson
sem er skúrkurinn og er fátt tínt honum
til varnar. Ef marka má bókina var hann
athyglissjúkur og með mikilmennsku-
brjálæði. Hann yfirgaf leiðangurinn
fljótlega ásamt þeim sem hann þurfti
á að halda en setti hina á guð og gaddinn.
Feigðarför
DVMÁNUDAGUR 10. DESEMBER 2001
Guðmundur J. Guðmundsson
Íslensk þýðing
Rúnar Helgi Vignisson rithöfundur.
ÍSHERRANN
Þessi kynngimagnaða
mannraunasaga
lætur engan ósnortinn.
Hver urðu örlög
mannanna sem fylgdu
Vilhjálmi Stefánssyni
landkönnuði
norður í Íshaf
árið 1913 ?
Á undanförnum
misserum hafa verið
uppi miklar umræður
um auðlindina, sam-
eign okkar allra, og
nýtingu hennar. Það
telst því að bera í
bakkafullan lækinn að
leggja þar orð í belg.
Ástæða þess að und-
irritaður hefur fylgst
með þessum málum af
nokkrum áhuga er
sennilega sú, að ég
stundaði dálítið sjó-
sókn á mínum yngri
árum og hafa þau
tengsl aldrei rofnað.
Þó ég hafi þar engra
hagsmuna að gæta að öðru leyti.
Hugleiðingar þessar eru afrakstur
af því að hafa fylgst með þessum
málum í fjölmiðlum á nokkuð hlut-
lausan hátt að ég tel. Í þessum um-
ræðum hefur mér oft fundist bera
meira á tilfinningum, en á hvern
hátt sé hagkvæmast fyrir þjóð-
arbúið að nýta auðlindina.
Veiðitæki og aðferðir
Ég heyrði fyrir nokkru af trillu-
karli vestur á Bolungarvík, sem
veitt hefði á níunda hundrað tonn á
trilluna sína á síðasta fiskveiðiári.
Þó þetta sé ekki algengt má vel
hugsa sér að 6 landróðrabátar geti
dregið sama afla að landi eins og 1
frystitogari. Togarinn kostar svona
1-1,5 milljarð. Vextir af þeirri upp-
hæð (miðað við 10% vexti) væru þá
100-150 milljónir á ári í gjaldeyri,
sem myndu renna út úr landinu
(þ.e. hent út um gluggann), því skip
þetta væri væntanlega smíðað í
Chile eða Kína. Landróðrabátarnir
6 væru væntanlega smíðaðir hér
heima og myndu varla kosta meira
en einn tíunda af verði togarans og
skapa talsverða vinnu, þekkingu og
reynslu og skilja vextina eftir í
landinu.
Frystitogarinn er talinn nýta um
40% af hráefninu en 60% fær hafið
aftur ásamt öllu brottkastinu al-
þekkta. Afli landróðrabátanna
(sem í land kemur) er allur nýttur
og í sumum tilfellum allt að 40%
verðmeiri en afli togarans, þ.e.
þegar hann er sendur ferskur út og
kemst ferskur á borð neytenda.
Frystitogarinn skapar um 30
störf, en bátarnir 6
mun fleiri í kringum
sjávarvinnuna og síð-
an öll störfin við að
vinna úr aflanum í
landi. Togarinn með
sitt víðáttumikla troll,
sem getur þakið heil-
an fótboltavöll, jafnar
út hverja örðu og
hvert þarablað á leið
sinni eftir sjávarbotn-
inum, svo þar er ekki
skjól eða felustaður
lengur fyrir ungviði.
Ef frumskógi, sem er
fullur af lífi, er eytt
verður skógarbotninn
eyðimörk. Þar finnst
ekkert líf nema pöddur kannski.
Náttúran virðist sjá ungviðinu fyrir
nægum felustöðum til að vernda
það fyrir stærri rándýrum. Þetta
samspil rífur botntrollið algerlega.
Kyrrstæðu veiðarfæri strandveiði-
flotans rjúfa aftur á móti á engan
hátt þetta lífríki. Skyldi ekki vera
að þarna sé að finna skýringuna að
hluta á týndu árgöngunum hjá Haf-
rannsóknastofnun?
Það er talið að olíueyðsla sé
þrisvar sinnum meiri á hvert kg af
fiski hjá ísfisktogara og fimm sinn-
um meira á kg hjá frystitogara, en
hjá strandveiðibátunum. Hræddur
er ég um að manninum með staur-
fótinn og leppinn myndi ganga illa
að réttlæta þennan mismun fyrir
þjóðinni. Einhvern tímann heyrði
maður að við Íslendingar værum að
komast nærri toppnum í loftlags-
mengun og víst er að útgerðar-
menn togarans muni verða að gróð-
ursetja mun fleiri trjáplöntur en
útgerðarmenn bátanna 6, ef þeir
ætla að jafna mismuninn.
Stórútgerðarmenn halda því
fram að því stærri sem einingar
séu verði hægt að ná fram meiri
hagkvæmni. Þetta getur verið rétt,
að í höndum góðra stjórnenda
reynist stærðin vel. En þetta hefur
líka sínar skuggahliðar. Ef stórfyr-
irtæki kemst í greiðsluþrot mynd-
ast stórt skarð í atvinnulífi viðkom-
andi héraðs, jafnvel heilar
peningastofnanir skjálfa. Nærtæk-
asta dæmið er fyrirtækið Goði sl.
sumar, þar sem bændur sáu fram á
það á tímabili að verða að slátra fé
sínu heima og að sjálfsögðu að
grafa það, því kjöt af heimaslátr-
uðu kvað vera eitrað. Einnig má
minna á Sambandið sáluga, o.m.fl.
En ef trillukarl fer á hausinn verð-
ur þess varla nokkur var.
Útgerðarmenn segast hafa náð
fram mikilli hagkvæmni að undan-
förnu. Þó aukast skuldir útgerðar
um tugi milljarða árlega. Slík hag-
fræði er ofar mínum skilningi. Út-
gerðarmenn segjast ekki geta
borgað eigendum auðlindarinnar
neina leigu fyrir afnot af henni, en
þeir virðast geta borgað hver öðr-
um okurverð fyrir óveiddan fiskinn
í sjónum. Svona hagfræði skil ég
heldur ekki.
Niðurstaða þessara hugleiðinga
er þá þessi. Það er að flestu leyti
hagkvæmara þjóðhagslega séð að
stunda strandveiðar meira, með
kyrrstæðum veiðarfærum. Banna
ætti allar togveiðar á hrygningar-
stöðvum og uppeldisstöðvum fiska,
kannski allt að 25 mílur frá landi.
Botntroll skal nota aðeins á úthafs-
miðum, því stórvirk veiðarfæri
gera áreiðanlega mikinn usla hjá
upprennandi kynslóð nytjafiska,
samanber frétt nýlega um að mikið
af ýsuseiðum hafi komið í snurpu-
nót. Gætu t.d. ekki laxaseiði ein-
mitt lent í slíkum hremmingum og
það skýrði minnkandi laxagengd í
ár landsins?
Að lokum
Þar sem 2 hópar deila harkalega,
t.d. trúarbragðahópar, er vænleg-
asta leiðin til friðar, að mynda
landamerkjalínu á milli þeirra og
láta hvorn hóp stjórna eftir sínum
skoðunum. Ef lína væri dregin milli
mismunandi skoðana hvernig hag-
kvæmast væri að nýta auðlindina
(t.d. 25 mílur) ætti að skapast frið-
ur um málefnið og í ljós kæmi hvor
aðferðin væri þjóðhagkvæmari og
þar með skapast friður um málið.
Auðlindin
Ólafur
Þorláksson
Kvótinn
Útgerðarmenn, segir
Ólafur Þorláksson,
virðast geta borgað
hver öðrum okur-
verð fyrir óveiddan
fiskinn í sjónum.
Höfundur er bóndi á Hrauni í Ölfusi.
HEKLA er þekkt-
asta eldfjall Íslands
bæði heima og heiman.
Heklu er fyrst getið í
ritum frá 13. öld, hinum
fornu annálum Lög-
manns-, Konungs-,
Flateyjar- og Gott-
skálks. Í þessum annál-
um er getið hinnar
fyrstu eldsuppkomu í
Heklu eftir að áar okkar
numu land. Hekla hafði
ekki gosið í tæp 200 ár
þegar gos hófst í henni
1104. Afleiðingar eld-
gossins voru miklar fyr-
ir íslenskt mannlíf og
lögðu marga bæi í
Þjórsárdal og á heiðum í auðn. Fréttir
til Evrópu bárust frá munknum
Benedeit er orti kvæði um Heklu í
kringum 1120 er hann var við hirð
Maud drottningar á Englandi. Hann
mun hafa verið fyrstur til að tengja
Heklu og hreinsunareldinn saman.
Hróður Heklu fór hratt um alla Evr-
ópu og komust fræðimenn fljótt að
þeirri niðurstöðu að Hekla myndi
vera annar af tveim megininngöngum
til hins neðra, en hinn væri Etna á
Sikiley. Herbert, kapellán í Clairvaux
og seinna erkibiskup á Sikiley, jók
enn frægð Heklu er hann bar saman
Etnu og Heklu. „Hinn nafnfrægi eld-
ketill á Sikiley, sem kallaður er
strompur vítis, er að því að menn full-
yrða, eins og smáofn í samjöfnuði við
þetta gífurlega víti.“
Það er ekki að því að spyrja að þeg-
ar slíkar fréttir fóru að berast af
seinni innganginum í hreinsunareld-
inn komust fræðimenn í Evrópu að
því að vistin í Heklu væri mun verri
en sú er beið manna í Etnu. Má segja
að hróðri Heklu hafi ekki verið skák-
að eftir þetta.
Fyrstu eldfjallafræðilegar athug-
anir sem gerðar voru við Heklu 1341
eru færðar í Flateyjarannál: „Menn
fóru til fjallsins þar sem uppvarpið
var og heyrðist þeim sem bjargi stóru
væri kastað innan um fjallið. Þeim
sýndust fuglar fljúga í eldinum, bæði
smáir og stórir með ýmsum látum.
Hugðu menn vera sálir.“ En hér eru
menn að sjálfsögðu að lýsa því hvern-
ig aska og gjall hendist upp úr gos-
gígnum með tilheyrandi sprengidrun-
um og notast við viðmið sem þeim
voru tömust.
Fyrir nágranna Heklu hefur það
aldrei þótt gott er sú gamla tekur upp
á að hrista úr sér. Hraun hafa tekið af
bæi og beitarland svo ekki verður aft-
ur endurheimt sem og búpeningur
spillst fyrir sakir flúoreitrunar. Síðan
1104 hefur Hekla gosið 17 sinnum
smáum og stórum gosum. Öll eiga
eldgosin það sammerkt að hefjast
með miklu sprengigosi, en breytast
síðan yfir í hraungos. Hekla hefur því
hlaðist upp úr ösku, gjalli og hraun-
um, sem þekja hlíðar hennar og
næsta nágrenni. Samtímis nýrri
virkjanasögu þjóðarinnar og virkjun
Búrfells hóf Hekla nýtt tímabil í gos-
sögu sinni og hefur síðan þá gosið á
um 10 ára fresti. Sjálfsagt til þess að
minna okkur mennina á að þrátt fyrir
getu okkar og kunnáttu megum við
okkar lítils fyrir mætti hennar,
ókrýndrar drottningar íslenskra eld-
fjalla.
En saga Heklu nær lengra aftur en
nemur söguöld okkar Íslendinga,
þannig finnast í nágrenni hennar
menjar eldgosa frá jökultíma sem og
íslausum tíma fram til sögualdar. Þrjú
eldgos skera sig þar úr og hafa verið
nefnd af Sigurði heitnum Þórarinssyni
prófessor H3 (2.900), H4
(4.800) og H5 (7.000). Öll
þessi gos voru mikil
sprengigos sem lögðu
ösku yfir allt landið sem
teppi væri. Raunar
lögðu rannsóknir Sig-
urðar heitsins á gjósku-
lögum frá Heklu grunn-
inn að nýrri fræðigrein
innan eldfjallafræðinnar
er nefnd hefur verið
öskulagafræði. Með
öskulagafræði geta
menn síðan byggt upp
gjóskulagatímatal fyrir
áhrifasvæði eldfjalla,
sem nýtist fleiri fræði-
greinum en eldfjalla-
fræðinni. Nýlegar rannsóknir á norð-
anverðum Bretlandseyjum, studdar af
gjóskutímatali Heklu, sýna að Hekla
hafði með gosinu H3 gríðarleg áhrif á
heiðarbyggð eyjanna.
Hekla er einstök á meðal jafningja.
Hún telst til megineldstöðva og líkist
meira erlendum eldkeilum, hvað eld-
virkni og kvikuframleiðslu snertir, en
hinum hefðbundnu íslensku eldfjöll-
um. En þrátt fyrir að líkjast í háttum
erlendum systrum sínum er hún þeim
frábrugðin að lögun og eina „eldkeil-
an“ í heiminum sem er hryggjarlaga.
Það skýrist af því að fjallið gýs ávalt
um NE-SV lagaða sprungu er liggur
eftir því endilöngu en ekki hringlaga
toppgíg. Því er Hekla séð úr norðri
eða suðri eins og bátur á hvolfi en úr
austri og vestri hefur hún hið full-
komna lag eldkeilu.
Land í kringum Heklu er í stöðugri
mótun. Ný hraun renna og brenna
land svo illt er yfirferðar nema fugl-
inum fljúgandi. Frost og þíða vinna
síðan á úfnum hraununum og aska
seinni tíma gosa fellur yfir þau og fyll-
ir gjótur. Þannig verða hraunin smátt
og smátt fær öðrum en fuglum him-
ins. Er hraunin hafa kólnað nemur í
þeim land gróður, hið fyrsta gamb-
urmosi en síðan blómplöntur og æðri
gróður, er jarðvegur hefur í þeim
myndast.
Hekla er því ekki aðeins eins og
risavaxin kennslubók í eldfjallafræð-
um heldur og í fræðum lífsins og
hvernig það nemur nýtt land.
Um Heklu og hennar nánasta um-
hverfi liggur fjöldinn allur af vísinda-
legum greinargerðum, bókum, ljóð-
um og öðrum almennum ritum. Hekla
hefur verið frá öndverðri 13. öld
ástæða þess að menn hafa stungið
niður penna til að skrá sögu hennar
eða athafnir. Með upplýsingaröldinni
jókst til muna fjöldi fræðigreina um
eðli hennar og uppruna og er ekkert
lát þar á enn í dag. Fróðleiksfúsum vil
ég benda sérstaklega á bók Ferða-
félags Íslands frá árinu 1995, en þar
fer Árni Hjartarson jarðfræðingur ít-
arlega yfir náttúrufar og sögu Heklu.
Af þessum stutta inngangi má ljóst
vera að Hekla er meira en verðug
þess að verða gerð að þjóðgarði okkar
Íslendinga. Og hvað væri meira við-
eigandi en að opnun þess þjóðgarðs
yrði á því herrans ári 2004, á 900 ára
afmæli „elds uppkomu hinnar fyrstu í
Heklufelli“, eins og segir í Konungs-
annál og á þeim drottins degi 20. júní
en þann dag gengu þeir Eggert Ólafs-
son og Bjarni Pálsson fyrstir manna á
Heklutind árið 1750.
Hekluþjóðgarður yrði sjötti þjóð-
garður okkar Íslendinga, eftir stofn-
un Vatnajökulsþjóðgarðs. Þar með
væru ríflega 20% Íslands friðuð eða
nýtu verndar með sérlögum. Við Ís-
lendingar höfum staðið á tímamótum
í uppbyggingu þjóðgarða að undan-
förnu. Undir forystu framsóknar-
manna var brotið blað í sögu um-
hverfismála á Íslandi, en eftir nær 28
ára hlé frá stofnun þjógarðsins í Jök-
ulsárgljúfrum opnaði Siv Friðleifs-
dóttir umhverfisráðherra þjóðgarð-
inn Snæfellsjökul í júní sl. Með
stofnun Hekluþjóðgarðs yrði áfram
haldið á braut sóknar í náttúruvernd-
armálum á Íslandi.
Stofnun Heklu-
þjóðgarðs
Ármann
Höskuldsson
Þjóðgarðar
Hekla er meira en verð-
ug þess, segir Ármann
Höskuldsson, að verða
gerð að þjóðgarði okkar
Íslendinga.
Höfundur er varaþingmaður
Framsóknarflokksins.