Morgunblaðið - 13.02.2002, Síða 30

UMRÆÐAN
30 MIÐVIKUDAGUR 13. FEBRÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
K
ollegi minn hafði það
á orði á þessum
vettvangi í síðustu
viku, að íslensk
tunga væri til-
verugrundvöllur okkar, og að
hennar vegna værum við Íslend-
ingar. Og mikið var ég sammála
honum um að tími væri kominn til
að berjast gegn samsæri móð-
urmálsmorðingjans. Það sem
hann nefndi um enskuskotið mál-
far blaðamanna var líka rétt, og á
sjálfsagt við um mun fleiri starfs-
stéttir. Þó verð ég að viðurkenna,
að ég hef aldrei beinlínis óttast er-
lendar slettur í íslenskri tungu.
Þær eru
þarna – þeim
bregður fyrir í
máli manna og
í fjölmiðlum.
Við þekkjum
þær um leið
og við heyrum þær. En einhvern
veginn eru sletturnar eins og
ónýtu perurnar á jólaseríunni –
við tökum strax eftir þeim, og vit-
um að það er hægt að skipta um
peru, þótt við nennum því kannski
ekki fyrr en á morgun.
Það sem ég hef miklu meiri
áhyggjur af eru annars konar
áhrif enskrar tungu. Hún hefur
nefnilega tekið upp á því að lauma
sér inn í almennt málfar og er far-
in að láta á sér bera – ekki bara í
slettum – heldur líka í því hvernig
við notum málið. Fyrir vikið verð-
ur íslenskan mun fátæklegri en
ella þyrfti að vera. Íslensk sagn-
orð virðast eiga mjög undir högg
að sækja. Enska sögnin „to do“ er
farin að gera sig gildandi í ís-
lensku máli; ekki sem sletta, held-
ur á þann hátt að í stað þess að
nota íslensk sagnorð notum við
sögnina að gera, og slengjum svo
viðeigandi nafnorði aftanvið. Það
er undantekning að heyra íþrótta-
fréttamenn nota sögnina að skora.
Íþróttamenn gera mörk. Sögnin
að skora er hreinlega í útrýming-
arhættu. Sálartetur mitt er svo
einkennilega samansett, að þetta
minnir mig alltaf á það að í eina tíð
þóttu sagnorð sem lýstu þeim
verknaði er börn þurftu að hægja
sér svo klúr og dónaleg, að til þess
að komast hjá því að nota þau
sagði fólk að krakkinn hefði gert í
buxurnar eða gert stórt. Nú þykir
engum tiltökumál að nota viðeig-
andi sagnorð um þetta, en sögnin
að skora virðist enn vera viðsjálli
en svo að íþróttafréttamenn þori
að taka sér hana í munn. Eldra
dæmi um þessa enskulegu sagna-
notkun er það að gera hreint. Það
þykir ekki tiltökumál lengur að
segja að maður ætli heim að gera
hreint; – hvað þá ef maður ætlar
að gera hreint fyrir sínum dyrum.
Sagnirnar að hreinsa og þrífa
víkja fyrir þessu orðalagi. Ég held
að smám saman seytli þessi notk-
un sagnorða og nafnorða inn í ís-
lenskuna og þyki á endanum eðli-
leg. Það er synd. Það er ekki bara
sögnin að gera sem sækir á, held-
ur virðist almennt hugmyndaleysi
í notkun sagnorða á undanhaldi.
Skáld af öllu tagi, ljóðskáld, tón-
skáld og leikskáld, eru æ oftar
farin að skrifa verk sín. Jú, sögnin
lýsir vitaskuld þeim verknaði sem
lýtur að framkvæmdinni sjálfri.
En tilhugsunin um að Mozart hafi
skrifað Sálumessu sína er ótrú-
lega óspennandi og orðinu fylgir
engan veginn sama andagift og
orðunum að semja, yrkja, kveða
og skálda.
Nafnorðatískan sem fylgir
þessari þróun er líka hvimleið.
Um hana ætla ég að nefna dæmi,
sem mér þótti svo stórfenglegt að
ég mátti til með að deila því með
fleirum.
Í saumaklúbbnum mínum er
ekki mikið saumað, en þeim mun
meira skrafað um menn og mál-
efni. Þegar talið barst að gömlum
kunningja sem átti í vandræðum
spurði vinkona mín í stétt uppeld-
ismenntaðra hvort hann væri ekki
bara með andstöðuþrjósku-
röskun. Um leið og hún sleppti
orðinu og andlit okkar hinna
þögnuðu í forundran gaus upp úr
henni óstöðvandi hlátur. Hún hló
ekki bara að tómum andlitum
okkar hinna, ég held að henni hafi
bara þótt það svo fyndið að taka
sér þetta orð í munn. Það kom
sem sé á daginn að andstöðu-
þrjóskuröskun er eitt þeirra svo-
kölluðu íðorða, sem notuð eru í
hennar fagi til að lýsa ákveðinni
hegðun fólks. Þetta orð var yf-
irgengilega knúsað, og til þess
eins að hlæja að því. Þá komu
raskanirnar hver af annarri, geð-
röskun, kvíðaröskun, átröskun,
hegðunarröskun, sértækar
þroskaraskanir og gagntækar
þroskaraskanir að ógleymdri mót-
þróaþrjóskuröskun, sem í dag er
víst búið að stytta í mótþróa-
röskun – guði sé lof. Við nánari at-
hugun fann ég ekki orðið röskun í
orðabókinni minni, hvað þá rask-
anir í fleirtölu. Nafnorðið er dreg-
ið af sögninni að raska einhverju.
Andstöðuþrjóskuröskun er heldur
ekki til, og hvernig sem ég reyni
að skilja orðið get ég það ekki. Ég
veit hvað andstaða er og hvað
þrjóska er, og veit líka hvað rösk-
un er, þótt orðið hafi ekki hlotið
náð orðabókarsmiðsins. And-
stöðuþrjóska er eitthvað sem
maður ímyndar sér um mann-
eskju sem þrjóskast við að vera í
andstöðu við allt og alla. En hvað
svo gerist þegar þeirri hegðun er
raskað finnst mér að hljóti að vera
eitthvað til bóta. En andstöðu-
þrjóskuröskun þýðir svo reyndar
eitthvað allt annað og flóknara, en
orðið, sem er þýðing á því sem
heitir á ensku pervasive develop-
ment disorder, er ekki gegnsærra
en svo, að hverjum manni hlýtur
að vera ómögulegt að skilja það.
Það er ekki allt fengið með því að
þýða ensk orð yfir á íslensku. Mál-
ið skánar ekki við það eitt. Þá eru
ónýtu perurnar skárri. Það er
ekki nóg að fagfólkið setjist niður
með orðabækur sínar; það þarf
fólk með hugarflug og næmi fyrir
íslenskri tungu til að smíða ný orð.
En vel á minnst, oft eru bjargirn-
ar nærri. Þegar ég var að leita að
röskun í orðabókinni rakst ég á
skemmtilegt orð, sem gæti komið
uppeldisfólki að gagni við að
greina hegðurnarvandamál. Hef-
ur einhver heyrt talað um rösólf?
Ji, ertu með
andstöðu-
þrjóskuröskun!
Tilhugsunin um að Mozart hafi skrifað
Sálumessu sína er ótrúlega óspennandi
og orðinu fylgir engan veginn sama
andagift og orðunum að semja, yrkja,
kveða og skálda.
VIÐHORF
Eftir Bergþóru
Jónsdóttur
begga@mbl.is
Í GREIN nú nýverið
í Morgunblaðinu hefur
útvarpsstjóri RÚV
Markús Örn Antonsson
reynt að skýra út fyrir
þjóðinni, að stofnunin
þurfi meiri peninga til
rekstursins. Öll er
þessi varnarræða held-
ur vandræðaleg, enda
hefur stofnunin úr
miklum fjármunum að
spila. Heildartekjur
RÚV eru ekki tíundað-
ar í þessari grein og
skýrt fyrir fólki, hvers
vegna svo mikilar
tekjur duga ekki til
rekstursins. Svarið er
nefnilega bruðl og stjórnleysi, of-
mönnun og allt of margar matarhol-
ur fyrir vildarvini RÚV eða öllu held-
ur hina raunverulegu eigendur, þá
sem krækja sér í feita bita hjá stofn-
uninni. Það er ekki afsökun, hvað
varðar HM í knattspyrnu, að keppn-
in sé of dýr, þetta er aðeins spurning
um áherslur, skipulag, stjórnun og
áætlunargerð í fjármálum.
Í umræddri grein útvarpsstjóra
segir m.a.: ,,Við viljum standa vörð
um þá meginreglu, að
allir Íslendingar eigi
tilkall til þess að geta
fylgst með slíkum stór-
viðburðum í opinni
dagskrá og án þess að
borga sérstaklega fyrir
það.“ Er þetta ekki
stórkostlegt, án þess að
borga sérstaklega fyrir
það. Hvað erum við
sjónvarpseigendur
neyddir til að greiða
fyrir til RÚV ár eftir
ár, án þess að hafa neitt
um þetta að segja? Við
erum búnir að greiða
fyrir HM í fótbolta og
líka Ólympíuleikana í
Salt Lake City. Setning leikanna í
Salt Lake City aðfaranótt laugar-
dagsins voru stórkostlegasti menn-
ingaratburður ársins. Undir kjör-
orðinu ,,Tendrum innri eld okkar“,
fór fram sýning, sem var í allt í senn
ógleymanleg, söguleg, fáguð, tilfinn-
ingarík og hrífandi. Og ekki má
gleyma inngöngu íþróttafólks okkar
Íslendinga með fánann okkar hjart-
kæra. Þetta var fjölskylduskemmtun
á heimsmælikvarða og fyrir alla ald-
urshópa, söngur, tónlist, dans og
skrautsýning, sem svo sannarlega á
fullt erindi til allra heimila. Þá þarf
ekki að fara neinum orðum um það
að þær keppnisgreinar, sem hingað
til hafa farið fram eru stórkostlegar
og RÚV til háborinnar skammar og
hneisu að sýna ekki beint frá leik-
unum. Ekki hafa farið neinar sögur
af keppni RÚV og Stöðvar tvö um
þessa leika. Að lokum skora ég á
nafna minn hjá Norðurljósum, að
sýna okkur frá opunninni á Sýn eða
Stöð tvö. Því ekki á ég von að þeir hjá
RÚV taki við sér. Þeir eru bara að
barma sér.
RÚV og Ólympíuleikarnir
Hreggviður
Jónsson
Ljósvakamiðlar
Við erum búnir að greiða
fyrir HM í fótbolta, segir
Hreggviður Jónsson, og
líka Ólympíuleikana í
Salt Lake City.
Höfundur er fv. þingmaður
Sjálfstæðisflokksins.
FRÉTT undir þess-
ari fyrirsögn í Mbl. 28.
desember sl. vakti
áhuga minn, en þar er
vitnað í samtal við for-
stjóra KGRP, Þórstein
Ragnarsson, vegna fyr-
irhugaðs duftreits í
Leynimýri í sunnan-
verðri Öskjuhlíð.
Þetta svæði sem
skipulags og bygging-
arnefnd Reykjavíkur
hefur samþykkt að
auglýsa nýtt deiliskipu-
lag á fæst vonandi sam-
þykkt þar sem það
kemur til með að henta
mjög vel af ýmsum
ástæðum.
Gamli duftreiturinn sunnan Foss-
vogskirkju er óðum að fyllast og
væri mjög æskilegt að útbúa og
hanna nýjan duftgarð á ofangreindu
svæði, sem er í næsta nágrenni við
Fossvogskirkju.
Með áframhaldi á aukningu á
kistubrennslu eða líkbrennslu, hvort
sem menn óska að kalla það, líður
ekki mjög langur tími áður en þörf á
nýjum duftgarði verði orðin knýj-
andi.
Möguleikar eru margir, þegar
skipulagður er nýr grafreitur fyrir
duftker. Ég vona að þeir möguleikar
sem verða á þessu fagra svæði í
Öskjuhlíðinni til skipulagningar á
nýjum grafreit verði nýttir vel.
Í heimsóknum mínum til Bret-
lands og víðar fyrir rúmum áratug
skoðaði ég marga kirkjugarða þar
sem hefðbundin greftrun var jafn-
hliða sérstökum reitum fyrir duft-
ker.
Mér er sérstaklega minnisstæður
slíkur duftgarður í Brighton, þar
sem búið hafði verið til landslag með
fallegum steinhæðum og blóm-
skrúði, aðallega fjölærum plöntum.
Það jók mjög á fegurðina að útbú-
inn hafði verið lækur, sem hlykkj-
aðist um svæðið og lítil vinaleg tjörn
með vatnaliljum og sefgrasi. Nokkr-
ir bekkir voru þarna fyrir gesti til að
tylla sér niður og njóta fagurs um-
hverfis og láta hugann reika.
Ég sé fyrir mér að þessi væntan-
legi duftreitur sunnan Öskjuhlíðar-
innar geti orðið hvorutveggja í senn,
fagur lystigarður og friðsæll legstað-
ur komandi kynslóða. Ég treysti full-
komlega því ágæta fagfólki sem
Kirkjugarðar Reykjavíkur hafa á að
skipa til að hanna nýjan og aðlaðandi
duftgarð, sem væntanlega dygði til
næstu aldamóta eða lengur.
Kirkjumálaráðherra
hefur fyrir nokkru lagt
fram á alþingi frum-
varp til laga um kirkju-
garða, greftrun og lík-
brennslu. Í frum-
varpinu, sem vonast er
til að verði að lögum á
yfirstandandi þingi,
eru nokkrar breytingar
frá gildandi lögum nr.
36 frá 4. maí 1993.
Ég fagna því að lagt
skuli til að heimilað
verði að dreifa ösku, en
samkvæmt núgildandi
lögum er dreifing á
ösku látinna ekki heim-
iluð. Í greinargerð með
frumvarpinu er réttilega sagt að all-
margar fyrirspurnir berist árlega
þar að lútandi og að talsverður
þrýstingur sé á að slíkt verði leyft.
Víða í hinum vestræna heimi er
þróunin í þá átt að leyfa dreifingu á
ösku, en þó með vissum skilyrðum.
Sums staðar er þess krafist að fyrir
liggi skrifleg beiðni eða samþykki
hins látna, en annars staðar nægir að
nánustu ættingjar staðfesti vilja hins
látna, að öskunni verði dreift. Í frum-
varpinu er lagt til að ráðherra geti
heimilað að ösku sé dreift og sett
reglur þar um. Almennt er gert ráð
fyrir að engin fyrirstaða verði á því
að heimila dreifingu ösku yfir opið
haf, firði, flóa, stærri vötn og
óbyggðir. Til að fyrirbyggja hugsan-
legan vafa þarf að setja leiðbeining-
arreglur og hanna eyðublöð einkum
hvað varðar staðarval. Eftir á þarf að
leggja fram skriflega staðfestingu á
að dreifing hafi átt sér stað í sam-
ræmi við reglur og síðan að senda
upplýsingar til legstaðaskrár, þar
sem tilgreint er hvar öskunni var
dreift. Engin smithætta er talin
stafa af öskunni, þar sem hitinn í
brennsluofninum er mjög hár.
Ástæða þess að ég fagna nýjum
lögum, sem leyfa dreifingu ösku, þó
háð verði einhverjum skilyrðum er
m.a. sú að ég vonast til að aukið
frjálsræði ýti undir aukna lík-
brennslu, sem ég tel brýnt að auka
sem mest. Íslendingar eru eftirbátar
flestra annarra Evrópuþjóða hvað
líkbrennslu varðar. Brennsla fer þó
jafnt og þétt vaxandi og skv. nýleg-
um upplýsingum, var svo komið árið
2000 að 12,5% látinna hlutu brennslu
á landsvísu, en á höfuðborgarsvæð-
inu einu var hlutfallið komið í allt að
20%. Þessi mikli munur skýrist af
þeirri staðreynd að brennsla fer að-
eins fram í Reykjavík, nánar tiltekið
í bálstofu Kirkjugarða Reykjavíkur í
Fossvogskirkju.
Æskilegt væri að koma upp að-
stöðu víðar t.d. á Akureyri, en vegna
mikils kostnaðar við kaup og upp-
setningu nauðsynlegs búnaðar, er
ekki fyrirsjáanlegt að ráðist verði í
slíka framkvæmd á næstu árum.
Vegna stóraukinna krafna yfirvalda
til að fyrirbyggja umhverfismengun
hafa reglur verið mjög hertar og
aukið mjög stofnkostnað slíkra fyr-
irtækja. Enda þótt brennsluofnar
bálstofunnar í Fossvogi gegni enn
sínu hlutverki er svo komið að þeir
starfa á undanþágu og endurnýjunar
krafist innan fárra ára.
Það var 1948 sem fyrsta lík-
brennslan fór fram í Fossvogskap-
ellu, en Bálfarafélagið, sem stofnað
var af hópi áhugamanna árið 1934
undir ötulli forystu dr. Gunnlaugs
Claessen læknis, hafði veg og vanda
af því að reisa bálstofuna. Með dr.
Claessen stóðu ýmsir frammámenn í
þjóðfélaginu að Bálfarafélaginu og
þeir unnu þrekvirki við öflun fjár til
kaupa og uppsetningar á tveim
brennsluofnum, sem dugað hafa í
meira en hálfa öld. Þeir létu ekki for-
dóma þess tíma aftra því að innleiða
nýjan sið í útfaramálum hér á landi.
Það ber að harma að Bálfarafélagið
var lagt niður á sínum tíma. Full
ástæða er til að endurreisa félagið og
heiðra með því minningu þess mæta
fólks, sem á sínum tíma hafði for-
göngu um stofnun Bálfarafélagsins.
Næg verkefni eru framundan í þess-
um málum. Allt frá upphafi hefur
þróunin verið hér sem annars staðar
að þeim fer fjölgandi hlutfallslega
sem aðhyllast líkbrennslu og er það
vel.
Auðvelt er að færa rök fyrir kost-
um brennslu, en ég sleppi því að
sinni. Hins vegar vil ég benda þeim
sem áhuga hafa á að kynna sér þessi
mál frekar, að hægt er að nálgast
ágætt rit um bálfarir á skrifstofu
Kirkjugarða Reykjavíkurprófasts-
dæma í Fossvogi.
Nýr duftgarður –
dreifing ösku
Ásbjörn
Björnsson
Bálför
Ég fagna því, segir
Ásbjörn Björnsson,
að heimilað verði að
dreifa ösku.
Höfundur er fv. forstjóri.