Morgunblaðið - 06.07.2002, Side 22

HEILSA
22 LAUGARDAGUR 6. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Getur síþreyta átt sér sálfræðilegar
skýringar og virkar sálfræðileg með-
ferð við síþreytu?
SVAR Síþreyta er eitt afþessum vandamálum
sem erfitt hefur reynst að finna
skýringar á og þar af leiðandi erfitt
að fullyrða um orsakir. Fólk getur
þjást af mikilli þreytu af mörgum
mismunandi orsökum, t.d. getur
verið um einkenni einhvers sjúk-
dóms að ræða. Því er mikilvægt að
gera greinarmun á hvað sé (eðlileg)
þreyta, sem einkenni annars vanda-
máls, og hvað er svokölluð síþreyta.
Það er því mikilvægt, áður en við
greinum að einstaklingur þjáist af
síþreytu, að fyrst séu útilokuð önn-
ur vandamál og sjúkdómar. Ekki er
þetta alltaf svo auðvelt því að þó
svo að nokkurn veginn sé búið að
útiloka sjúkdóma er mjög algengt
að fólk vill og reynir að halda í líf-
fræðilegar skýringar vandamálsins,
þ.e. að um sjúkdóm sé að ræða,
þrátt fyrir að rannsóknir og athug-
anir bendi ekki til þess. Það getur
nefnilega verið auðveldara að sætta
sig við sjúkdómsskýringar heldur
en að sálrænar skýringar séu á
vandamálinu. Margir, sem þjást af
síþreytu, líta svo á að það sé mikil
skömm að sjá þreytuna sem sál-
rænt vandamál. Trúin á að um
sjúkdóm sé að ræða getur nefni-
lega „verndað“
fólk þannig að
það gagnrýni
ekki sjálft sig og
því getur verið
„auðveldara“ og
einfaldara að líta
á vandamálið
sem (líf-
fræðilegan)
sjúkdóm en ekki
sem sprottið af
sálrænum toga.
Þessvegna er
mikilvægt að
fólki sé hjálpað
og styrkt í að
leita sér sál-
fræðilegrar aðstoðar. Einnig er
mikilvægt að fólki sé auk þess
hjálpað að taka ábyrgð á lausn
vandans án þess að það leggi mat á
að vandinn sé því sjálfu að kenna.
Eitt af því sem einkennir stóran
hluta þeirra, sem þjáist af síþreytu,
er ákveðin „fullkomnunarþrá“.
„Fullkomnunarþráin“ einkennist af
(ímyndaðri) kvöð um að ein-
staklingurinn verði alltaf að standa
sig vel og að hann/hún verði alltaf
að vinna verk sín fullkomlega. Það
sé síðan veikleikamerki að sýna
streitueinkenni og neikvæðar til-
finningar. Fólk með einkenni sí-
þreytu hefur oft átt sér sögu um
mikið álag og mikla vinnu um
lengri tíma áður en síþreytan sjálf
kom í ljós, þar sem einstaklingur
leitaði sér ekki aðstoðar né barðist
gegn vinnukröfum í umhverfi sínu.
Það sem einnig einkennir fólk með
síþreytu eru erfiðleikar með að við-
urkenna vandann og setja þess í
stað upp einhvers konar „hugrakka
grímu“ á andlitið um að allt gangi
vel. Síþreytan verður vítahringur
þar sem þreytumerkjum er svarað
með hvíld, dregið er úr margs kon-
ar hegðun, þ.e. farið að ganga hæg-
ar (labba) jafnvel með stuðningi
annarra, o.s.frv. Það má í rauninni
kalla þessa hegðun eins konar ör-
yggishegðun þar sem fólk telur sig
vera að koma í veg fyrir að eitthvað
hræðilegt gerist
(t.d. ofkeyri sig
vegna „sjúkdóms-
ins“) og að hvíld sé
algjörlega nauðsyn-
leg. Þetta kemur
hins vegar í veg
fyrir hið gagn-
stæða, þ.e. að fólk
komist að því að
ekkert slæmt gerist
ef það sleppir ör-
yggishegðuninni,
og að það geti
meira að segja
öðlast aukna orku
með aukinni
hreyfingu og öðrum
athöfnum.
Hugræn atferlisnálgun við sí-
þreytu hefur lagt áherslu á að vé-
fengja bæði þessa trú fólks og að
prófa hið gagnstæða. Það er hins
vegar mikilvægt að framkvæma
þessar aðferðir, hugrænnar atferli-
meðferðar, með aðstoð fagaðila sem
þekkir vel til notkunar á hugrænni
atferlimsmeðferð og getur í sam-
vinnu við einstaklinginn hjálpað
honum, skref fyrir skref, að breyta
hegðun sinni og losa sig undan sí-
þreytunni. Hættan er nefnilega sú
að einstaklingur, sem gerir miklar
kröfur til sín, gerir það líka þegar
hann ætlar að gera þetta sjálfur,
það getur t.d. verið að hann fari allt
of geyst af stað og setur sér allt of
stór markmið. Auk þess er líklegt, í
fyrstu, að hann telji sig hafa reynt
þetta allt saman en ekki tekist það,
þar sem of geyst var farið af stað
og ekki rétt unnið með hugmyndir
um vandamálið og lausnina. Rann-
sóknir síðustu ára hafa sýnt að mun
meiri árangur næst þegar notuð er
hugræn atferlismeðferð við sí-
þreytu en þegar eingöngu er stuðst
við læknisfræðilegar nálganir.
Að lokum má benda á að þótt það
geti verið erfitt fyrir einstaklinginn
að viðurkenna að síþreytan geti átt
sér sálrænar orsakir og að því sé
nauðsynlegt að leita sér sál-
fræðilegrar meðferðar, þá verður
það að segjast að með því að við-
urkenna ekki að vandamálið sé af
sálrænum toga og forðast að skoða
sálfræðilegar skýringar getur hann
verið að koma í veg fyrir að bæta
lífsgæði sín og öðlast betra og já-
kvæðara líf.
Gangi þér vel.
Síþreyta
eftir Björn Harðarson Lesendur
Morg-
unblaðsins
geta komið
spurn-
ingum varð-
andi sálfræði-, félagsleg
og vinnutengd málefni
til sérfræðinga á vegum
persona.is. Senda skal
tölvupóst á persona-
@persona.is og verður
svarið jafnframt birt á
persona.is.
Rannsóknir síðustu
ára hafa sýnt að mun
meiri árangur næst
þegar notuð er hug-
ræn atferlismeðferð
við síþreytu en þegar
eingöngu er stuðst
við læknisfræðilegar
nálganir.
Höfundur er sálfræðingur við Náms-
ráðgjöf HÍ, og með eigin stofu.
TALSMENN alríkislögreglunnar,
FBI, í Bandaríkjunum segja að ekki
séu neinar vísbendingar um að
Egypti sem hóf skothríð við innrit-
unarborð ísraelska El Al-flugfélags-
ins á flugvellinum í Los Angeles á
fimmtudagskvöld hafi tengst hryðju-
verkum. Maðurinn varð tveim
óbreyttum borgurum að bana og sex
að auki særðust, sjálfur féll hann í
átökum við ísraelskan öryggisvörð.
Háttsettur, ísraelskur embættis-
maður, sem ekki vildi láta nafns síns
getið sagðist ekki vera í vafa um að
um hryðjuverk hefði verið að ræða
en líklegra væri að það tengdist al-
Qaeda-samtökunum en palestínsk-
um hópum.
Morðinginn hét Hesham Moham-
ed Hadayet, hann gekk einnig undir
nafninu Ali, var 41 árs gamall
egypskur ríkisborgari en með svo-
nefnt grænt kort eða dvalar- og
starfsleyfi í Bandaríkjunum. Had-
ayet rak eigin límosínu-þjónustufyr-
irtæki. Hann flutti vestur um haf
fyrir tíu árum en eiginkona hans og
tveir synir voru sögð vera í sumar-
leyfi í Egyptalandi.
Sagður hæglætismaður
Nágrannar hans sögðu að hann
hefði verið hæglætismaður en Had-
ayet hefði orðið bálreiður er íbúi á
hæðinni fyrir ofan hann hengdi stór-
an bandarískan fána og fána land-
gönguliðasveita flotans yfir svalir
sínar fyrir ofan útidyrnar eftir
hryðjuverkin 11. september. „Hann
kvartaði við ráðamenn í blokkinni.
Honum fannst að verið væri að ögra
sér,“ sagði Steve Thompson, einn
grannanna.
FBI birti mynd af Hadayet sem
var á sínum tíma tekin þegar hann
fékk byssuleyfi en hann var vel vopn-
aður á flugvellinum, með 45 kalíbra
skammbyssu, aðra níu millimetra
byssu og veiðihníf með 15 sentimetra
löngu blaði. Tókst honum að særa
öryggisvörðinn, Chaim Safir, með
hnífnum áður en Safir skaut hann til
bana. Annar öryggisvörður særðist
einnig í átökunum. Þeir sem féllu
auk morðingjans voru Yaakov Am-
inov, 46 ára gamall skartgripasali og
átta barna faðir sem hafði ekið vini
sínum á flugvöllinn og Victoria Hen,
25 ára gömul kona sem afgreiddi far-
miða.
Ísraelska dagblaðið Haaretz hefur
eftir ónafngreindum heimildarmanni
að öryggislögregla Ísarels, Shin Bet,
telji allt benda til að um hryðjuverk
hafi verið að ræða. Ephraim Sneh,
ráðherra samgöngumála í Ísrael,
sagði í sjónvarpsviðtali að þegar
gerð væri skotárás á farþega El Al á
alþjóðaflugvelli yrðu menn að gera
ráð fyrir því að um hryðjuverk væri
að ræða.
Ekkert bendir til hryðjuverks
Matt McLaughlin, talsmaður FBI,
sagði að enn sem komið væri benti
ekkert til tengsla við hryðjuverka-
samtök. „Við getum ekki útilokað
það en enn sem komið er bendir ekk-
ert til þess að um hryðjuverk hafi
verið að ræða,“ sagði hann og taldi
að frekar mætti flokka morðárásina
undir svonefnda „haturs-glæpi“.
Gerð var rannsókn í íbúð Hadayets í
Orange-sýslu en bækistöð fyrirtækis
hans var einnig í íbúðinni. Mercedes-
bíll hans fannst í stæði við flugstöð-
ina og var svæðið þegar lokað af
vegna sprengjuhættu en ekki fannst
neitt slíkt í bílnum.
Skotárásin á El Al-farþega á flugvellinum í Los Angeles
Ísraelar telja málið
tengjast al-Qaeda
Los Angeles, Jerúsalem. AP, AFP.
FBI-maðurinn Matt McLaughlin
sýnir fréttamönnum mynd af
Hesham Mohamed Hadayet.
..............................................
persona@persona.is
ERLENT