Morgunblaðið - 14.07.2002, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 14. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Yfirburðastaða enskunnar
ÞAÐ eru ekki ný sannindi að áhrifa engilsaxnesku gætir víða og
sumir telja af auknum þunga. Í sumum löndum er brugðist við
þessari þróun með þróttmikilli þýðingastarfsemi og nýyrða-
smíði og í Svíþjóð eru komnar fram tillögur um að sett verði í
lög að sænska verði opinbert tungumál þjóðarinnar.
Þessi þróun virðist hafa í för með sér menningarlega eins-
leitni eins og sést þegar skoðað er það sjónvarpsefni sem varp-
að er út hjá Ríkissjónvarpinu íslenska. Í skýrslu Hagstofunnar
frá 1999 er að finna nýjustu tölur um uppruna sjónvarpsefnis.
Að meðaltali var erlent efni í dagskrá Ríkissjónvarpsins 71,4%
af öllu sjónvarpsefni árin 1996–1999. Af erlenda efninu voru
rúm 46% að meðaltali frá enskumælandi löndum, meiripart-
urinn frá Bandaríkjunum. Hlutur norræns efnis var 4,2% en var
á 8. áratugnum allt að 16%. Efni frá Þýskalandi var 2,1% og
hafði minnkað mjög frá því sem var um miðjan 9. áratuginn.
Efni frá Frakklandi var 1,4% en franska er töluð af 70 milljónum
manna og er opinbert tungumál í 25 löndum.
Mörgum þykir líklega fokið í flest skjól þegar fregnir berast af
því að franska eigi undir högg að sækja í Frakklandi, tungumálið
sem franskir hafa í gegnum tíðina nefnt lingua franca, sam-
skiptamál milli þjóða eða fólks sem talar ólík tungumál. Nýlega
bárust fregnir af því að enskan sæki nú fram af ógnarþunga og
að svo virðist sem Frakkar séu að gefast upp við að standa
vörð um sína eigin tungu. Franska vísindaakademían tilkynnti
nýlega að framvegis verði enskunni gert hærra undir höfði í riti
hennar, Comptes Rendus, en frönskunni og tilgangurinn er
sagður sá að ná þannig til fleiri lesenda. Sams konar rök virðast
eiga upp á pallborðið hjá franska dagblaðinu Le Monde og olli
það talsverðu uppnámi þegar blaðið hóf fyrir skömmu að gefa
út vikulega blaðauka með fréttum upp úr The New York Times
á ensku.
ÁHYGGJUR Svía beinasteinkum að ásælni ensk-unnar. Á sumum sviðumháskólanáms hefur ensk-
an bolað sænskunni næstum alveg í
burt og Svíar telja nauðsynlegt að
kveða á um það með lögum að í öll-
um greinum skuli kennt á sænsku
auk enskunnar ef um það er að
ræða.
Íslendingar hafa vissulega einnig
áhyggjur af stöðu móðurmálsins
gagnvart öðrum tungumálum. Hér
hefur umræðan meðal annars snú-
ist um það að gera kröfur um ís-
lenskukunnáttu þeirra sem setjast
að hér á landi. Meirihluti allsherj-
arnefndar Alþingis hefur t.a.m. lagt
fram frumvarp til laga um breyt-
ingar á lögum um íslenskan ríkis-
borgararétt sem felur í sér að þeir
útlendingar, sem veittur er ríkis-
borgararéttur, skuli hafa nægilega
þekkingu á íslensku máli til að
halda uppi almennum samræðum á
íslensku. Það er þó einkum hagur
þeirra sem sækja um ríkisborgara-
rétt sem hafður er að leiðarljósi ef
marka má greinargerð með frum-
varpinu. Þar segir m.a.: „Allsherj-
arnefnd hefur haft frumvarpið til
umfjöllunar og telur hún að slík
kunnátta hljóti að vera forsenda
þess að útlendingar geti tekið virk-
an þátt í íslensku samfélagi.“ Lagt
er til að lögin öðlist gildi 1. janúar
2003.
Svíar hafa reyndar gengið lengra
en margar aðrar þjóðir til að verja
rétt minnihlutahópa í sínu landi til
að iðka sitt móðurmál. Þeir eru að-
ilar að og hafa fullgilt Evrópusátt-
málann um svæðisbundin tungumál
og tungumál minnihlutahópa. Ís-
lendingar hafa skrifað undir samn-
inginn en ekki fullgilt hann. Í Sví-
þjóð eru fimm viðurkennd
tungumál minnihlutahópa, þ.e.
finnska, tornedals-
finnska, samíska, sí-
gaunamálið romaní og
jiddíska. Sterk staða
sænskunnar hefur allt-
af þótt svo sjálfsögð
að ekki hefur þótt þörf
á sérstökum lögum um
hana. Þess vegna má
að vissu marki segja
að staða tungumála
minnihlutahópa í Sví-
þjóð hafi verið sterk-
ari en sænskan. Þessu
vill sænska þingnefnd-
in breyta og leggur til
að sett verði lög til
verndunar sænskri
tungu. Í tillögum nefndarinnar seg-
ir m.a.: Sænskan verði aðaltungu-
málið í Svíþjóð og opinbert tungu-
mál. Að þeir sem framkvæma
verkefni innan stjórnsýslunnar
skuli nota skýra og skiljanlega
sænsku. Nefndin telur að lögin geti
tekið gildi 1. júlí 2003.
Stöðu sænskunnar er ógnað
Åke Gustavsson, þingmaður og
varaformaður menningarmála-
nefndar sænska þingsins, er jafn-
framt formaður þeirrar nefndar
sænska þingsins sem fjallað hefur
um stöðu tungunnar og vaxandi
ásælni enskunnar. Hann segir í
skriflegu svari til Morgunblaðsins
að í tillögum nefndarinnar felist að
staða sænskunnar verði tryggð sem
aðaltungumál þjóðar-
innar. „Bakgrunnur
tillögunnar er sá að
stöðu sænskunnar sem
heildrænu og sam-
félagslegu tungumáli
er ógnað. Sérstaklega
hefur staða enskunnar
styrkst. Við leggjum
einnig áherslu á að
sænskan sé sameigin-
legt tungumál í því
fjölþjóðlega samfélagi
sem Svíþjóð er orðin.“
Gustavsson segir að
staða sænskunnar sé
engu að síður sterk.
Engu að síður hefur
notkun ensku aukist verulega, eink-
um í háskólanámi og háskóla-
kennslu og rannsóknum en jafnvel
einnig í atvinnulífinu grafi enskan
undan sænskunni. „Við höfum
mörg lánsorð úr ensku en áhrifin
eru þó ekki það mikil að hægt sé að
segja að tilverugrundvelli sænskrar
tungu sé ógnað. Í tillögum okkar til
ríkisstjórnarinnar er að finna ýms-
ar aðrar ráðstafanir sem bæði eiga
að styrkja stöðu sænskunnar og
tryggja að hið opinbera tungumál
verði rétt notað og skilvirkt.“
Aðspurður hvort rétt væri að
álykta sem svo að tungumál minni-
hlutahópa í Svíþjóð væru, sem sakir
stæðu, betur varin en sjálf sænskan,
segir Gustavsson: „Tungumál minni-
hlutahópa njóta verndar, m.a. með
lögum. Við hyggjumst enn fremur
leggja fram tillögur sem enn frekar
styrkja stöðu tungumála minnihluta-
hópa í Svíþjóð. Engin ákvæði eru
hins vegar í lögum um að sænskan
sé opinbert tungumál Svíþjóðar.
Segja má að sænskan njóti óbeinnar
verndar, m.a. þegar litið er til þess
að lögin eru skrifuð á sænsku. Einn-
ig er að finna í lögum dæmi um ýmis
fyrirmæli um notkun sænskunnar í
vissu samhengi. Auk þess er sænsk-
an eitt af opinberum tungumálum
Evrópusambandsins.“
Fjöldi innflytjenda er í Svíþjóð
og Gustavsson var spurður hvernig
Svíar tækju á þeim hindrunum sem
risu vegna ólíkra tungumála. „Til-
lögur okkar gera ráð fyrir að allir
eigi rétt til tungumáls; móðurmáls-
ins, sænsku og erlendra tungumála.
Hvað innflytjendur varðar og tæki-
færi þeirra til að tileinka sér
sænsku þá höfum við lagt fram til-
lögur sem snúa jafnt að kennslu í
sænsku og einnig að innflytjendum
verði veitt tækifæri til að þróa sitt
eigið móðurmál. Við leggjum
áherslu á að fjöltyngi er kostur,
bæði fyrir einstaklinginn og sam-
félagið.“
Eins og fyrr segir hafa Svíar
skrifað undir og fullgilt Evrópu-
sáttmálann um svæðisbundin
tungumál og tungumál minnihluta-
hópa.
Sænska verði opinbert
tungumál í Svíþjóð
Athygli vakti þegar fréttir birtust um það þegar
sænsk þingnefnd lagði fram álit um að efla yrði
sænskuna eftir fremsta megni, meðal annars með
setningu sérstakra laga þar að lútandi. Guðjón
Guðmundsson kynnti sér málið út frá fleiri hliðum
og ræddi við sérfræðinga á þessu sviði.
Åke Gustavson
gugu@mbl.is
Teikning/Andrés