Morgunblaðið - 14.07.2002, Qupperneq 30

SKOÐUN
30 SUNNUDAGUR 14. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
HUGLEIÐINGAR
þær, sem hér birtast,
voru teknar saman um
það leyti sem fyrir-
spurnarþing sjávarút-
vegsráðuneytis og ráð-
herra, Árna M.
Mathiesen, um íslenska
þorskstofninn og ráð-
gjöf Hafrannsókna-
stofnunarinnar, var
haldið í Fjölbrauta-
skóla Garðabæjar 26.–
29. septmber 2001. Í
umræðu efnis á vor- og
sumardögum 2002 skal
nú fylgja málinu eftir ef
vera má til umhugsun-
ar og almenns fróð-
leiks. Um er að ræða í mjög stórum
og tiltölulega einföldum dráttum lýs-
ingu á haffræðilegu stoðkerfi þorsks
í sjónum á Norður-Atlantshafi,
þ.e.a.s. þeim umhverfisaðstæðum í
hafinu sem fiskurinn hefur aðlagast
og nýtt sér til viðgangs og vaxtar.
Ástand þorskstofnsins hér við land
er síðan rætt með viðmiðun til um-
hverfisaðstæðna og veiðiálags.
Fyrst er að nefna ylríkan og nær-
ingarríkan hlýsjóinn eða Atlantssjó-
inn að sunnan, annars vegar með
rangsælis straumakerfum – lægðum
og „uppstreymi“ – á opnu hafi, og
hins vegar landgrunns-
hlíðar og landgrunn á
hægri hönd straum-
anna – „uppstreymi“ í
landgrunnshlíð. Þessi
straumakerfi bera
næringuna ásamt dýra-
svifi úr djúpum hafsins
í yfirborðslög og inn á
landgrunnið í birtu og
yl til þörunga og þaðan
áfram til átu og fisk-
seiða. Þetta er grund-
vallaratriði. Síðan bera
þessir sömu straumar
seiðin áfram eftir atvik-
um lengri eða skemmri
vegalengdir frá hrygn-
ingarslóð á uppvaxtar-
og fæðuslóðir (1. mynd). Við Ísland
nefnist þessi straumur Irminger-
straumur, sunnan og vestan við land-
ið, sem ásamt strandstraumi færir
björg í bú inn á norðurmið. Fersk-
vetnisblandaður strandstraumurinn
leikur hér oft mikið hlutverk við að
flytja þorskseiði frá hrygningarslóð
fyrir Suðurlandi vestur með landi og
áfram norður fyrir land, þar sem
þau, þegar átuskilyrði eru góð, skila
sér áfram í nýliðun þorsks (3ja ára
fiskar). Strandstraumurinn og fersk-
vatnsmagn hans eru aftur háð
ríkjandi vindátt og úrkomu. Þannig
rekur hvað annað í flóknu samspili
atburðarásarinnar. Lífgjafinn að
sunnan, ylríkur Irminger-straumur-
inn, greinist svo í tvær kvíslar í
Grænlandssundi, önnur inn á norð-
urmið, hin til Austur- og Vestur-
Grænlands og getur hún borið með
sér seiði frá Íslandsmiðum og þannig
bætt við þorskstofninn vestur þar.
Beinna áhrifa þessa mikla strauma-
kerfis gætir einnig við Grænland
með öðrum staðbundnum áhrifum
sínum á hrygningarslóð þar vestra.
Áfram gætir svo þessa straumakerf-
is vestur að Labrador og á Ný-
fundnalandsmið og jafnvel suður
með austurströnd Bandaríkjanna.
Ítrekað skal að þetta straumakerfi
ásamt landgrunninu er einn bak-
hjarlinn að frjósemi allra þessara
miða. Skilin við köldu straumana að
norðan örva svo skilyrðin með iðu-
blöndun jafnframt því sem þeir eiga
þátt í að draga hlýsjóinn norður á
bóginn til vægis við suðurstreymi
kalda sjávarins.
Það getur brugðið út af gengi
straumanna, það skiptast á „hlý“ og
„köld“ ár og tímabil. Það er alkunna
að hlýviðrisskeið ríkti til lofts og
lagar á norðanverðu Norður-Atl-
antshafi frá um 1920 til 1960, en þá
ríkti hlýr Atlantssjórinn á norður-
miðum nær óslitið. Síðan fór að halla
undan fæti. Snögg breyting varð hér
við land á hafísárunum svonefndu
1965–1971, þegar kaldur pólsjór
lagðist upp að landinu norðan- og að
hluta til austanverðu (2. og 3. mynd).
Skilin milli köldu og heitu haf-
straumanna færðust síðan almennt
sunnar, allt frá Barentshafi til Ný-
fundnalandsmiða. Hiti og selta hlý-
sjávar að sunnan fór einnig lækkandi
og hélst svo næstu áratugina þar til
undir lok 20. aldar. Á sama tíma urðu
einnig sviptingar á hafstraumunum
og skilunum milli ára og tímabila
meiri en áður. Þetta var einnig raun-
in í veðurfarinu. Hvort breyting til
batnaðar eða fyrra horfs í lok ald-
arinnar eða við þúsaldarmót skili sér
áfram verður ekki fullyrt.
Á sama tíma og heiti sjórinn lét
undan síga á miðunum fyrir kalda
sjónum að norðan hnignaði þorsk-
stofnum eftir 1965–1971 (4. mynd).
Búsvæði þorsks minnkaði væntan-
lega eða varð fyrir þrengingum.
Hvort minnkandi þorskstofnar stöf-
uðu af svonefndri ofveiði eða breyt-
ingum á vistkerfi sjávar er stóra
spurningin, en erfitt hefur verið að
skilja þar á milli með óyggjandi
hætti. Víst þykir að gæta skal vel að
veiðiálagi og versnandi umhverfis-
skilyrðum, um það eru til fjöldi
dæma. Varðandi aflamöguleika þýð-
ir vart að vísa til fyrri tíma þegar
veiðiálagið var margfalt minna en nú
gerist. Reynsla seinni tíma sýnir að
saman fara hnignandi fiskistofnar í
miklu veiðiálagi við versnandi um-
hverfisskilyrði. Tekist er á um hvort
má sín meira, oft þannig að mætast
stálin stinn, eða þá jafnvel hvað best
hentar hverju sinni, m.a. í „pólitísk-
um“ skilningi þegar t.d. útlendingum
er kennt um vandann. Einnig togast
e.t.v. á tölfræðilegar úttektir annars
vegar og eðlislægar og líffræðilegar
skýringar hins vegar. Að ná saman
endum hefur þá reynst erfitt, sam-
band lífheimsins og eðlisheimsins er
flókið og alls ekki línulegt né í ein-
hverju ákveðnu hlutfalli eða ferli. Þó
skal eftir leita og er þá skilningur á
eðli mála væntanleg forsenda árang-
urs. Eins og að ofan segir þá er til
fjöldi dæma um augljós sambönd
umhverfis og lífríkis þótt oft sé erfitt
beinlínis að „sanna“ þau tölfræðilega
í öllum fjölbreytileikanum í tíma og
rúmi.
Í stuttu máli, eðlislægar rann-
sóknir hafa sýnt að miklar umhverf-
isbreytingar (til hins verra) urðu í
hafinu á búsvæði þorsks á norðan-
verðu Norður-Atlantshafi á seinni
áratugum 20. aldar. Því er vart rétt
að bera þetta tímabil að jöfnu við það
sem áður var á öldinni (1920–1960).
Burðargeta hafsvæðanna breyttist,
þ.e. minnkaði síðari hluta aldarinnar
frá því sem áður var. Veiðiálagið
flýtti svo ef að líkum lætur fyrir
hnignun fiskistofnanna. Nýfundna-
landsmið og Grænlandsmið urðu
verst úti enda handan meginskilanna
í sjónum á útjaðri veikburða hlýsjáv-
ar. Hrygningarslóð þorsks sunnan-
lands á Íslandsmiðum er aftur „rétt-
um“ megin við skilin þótt afföll geti
orðið á t.d. uppvaxtar- og fæðuslóð á
norðurmiðum. Útibú okkar við
Grænland varð að þrotabúi og miðin
fyrir Norðurlandi urðu einnig fyrir
áhrifum veðurfarsbreytinga. Samt
verður umhverfisáhrifum einum vart
um kennt um ástand þorskstofnsins
við Ísland né heldur fiskifræðilegum
vísindum, heldur berast böndin einn-
ig að hinum mannlega þætti veiði-
álagsins, samofnum af mörgum þátt-
um. Hvað annað í hafinu gæti valdið?
Hver hlutur hinna ýmsu þátta veiði-
GENGI ÞORSKS
Á MIÐUNUM
Svend-Aage
Malmberg
Hvað er til ráða? spyr
Svend-Aage Malmberg.
Er ræktun það sem
koma skal í stað veiða?
1. mynd. Búsvæði þorsks og helstu hafstraumar á Norður- Atlantshafi.
Hrygningarslóðir þorsks eru auðkenndar með svörtum deplum, út-
breiðslusvæði stofnanna með skástirkuðum reitum og meginhafstraum-
ar með örvum. (ICES 1991, CM/G: 78)
2. mynd. Hita- og seltudreifing á 50 m dýpi á landgrunninu út af Siglunesi að vori 1952-2000. Myndin er dæmi-
gerð fyrir þær miklu breytingar sem urðu í sjónum fyrir Norðurlandi á fæðu- og uppvaxtarslóð íslenska þorsk-
stofnsins, og reyndar víðar við skil köldu og heitu straumanna (pólfronturinn) á sjöunda og áttunda áratug tutt-
ugustu aldar. Síðan urðu miklar sviptingar eða breytingar milli ára, á tókust hlýr Atlantssjór og kaldur pólsjór,
og gengi hlýsjávarins frá fyrri tíð eða fyrir hafísárin svonefndu 1965-1971 lét á sér standa út tuttugustu öldina.
(Svend-Aage Malmberg og Héðinn Valdimarsson, 2002)
3. mynd. Hámarksselta að vori í sjónum á landgrunninu út af Siglunesi í
efstu 300 metrunum 1952-2000 ásamt 5-ára keðjumeðaltali. Myndin sýn-
ir greinilega þverrandi gengi hlýsjávarins að sunnan á sjöunda áratug
tuttugustu aldar og sviptingarnar síðan. Það er seltan 35 sem greinir
þar á milli um styrk hlýsjávarins að sunnan. (Svend-Aage Malmberg og
Héðinn Valdimarsson, 2002).