Morgunblaðið - 14.07.2002, Blaðsíða 31

álagsins er skal ósagt látið, eins og
stór floti með allri sinni tæknilegu
þróun, fækkun hrygningarárganga á
kostnað þeirra „gömlu“, ótímabært
álag á ungan fisk hvort sem er kyn-
þroska eða ókynþroska, brottkast og
annað val á aflasamsetningu, breyt-
ingar á vistgerð eða búsvæði af völd-
um veiðarfæra, stöðugt öflugri sókn
á öllum árstímum og margföldun
heildarafla á öðrum fisktegundum
(5. mynd) og þá almennt lífríki sjáv-
arfangs, og hvað eina annað eins og
afrán hvala. Löngum má reyndar
kenna öðru um, það eru mannleg við-
brögð við eigin syndum. Breytt at-
ferli og gerð þorskstofnsins hafa
einnig verið nefnd sem afleiðing
veiðiálags.
Að lokum skal vitnað í fréttabréf
Alþjóðahafrannsóknaráðsins 2001
(No. 37), en þar er þá sorglegu sögu
að finna samkvæmt áliti sögumanns
„að flestir fiskistofnar Norður-Atl-
antshafs eða á rannsóknasvæði ráðs-
ins eru ofveiddir og sumir gernýttir
(depleted)“. Þetta hefur gerst þrátt
fyrir að um er að ræða eitt mest
rannsakaða hafsvæði heimshafanna
og þvert á alla viðleitni til stýringar
fyrir sjálfbæra nýtingu. Tekist er á
innan Alþjóðahafrannsóknaráðsins
og einnig Evrópusambandsins um
leiðir til úrlausnar. Hvað er til ráða?
Er ræktun það sem koma skal í stað
veiða?
Helstu heimildir og ítarefni
Anon. 2001. Nytjastofnar sjávar 2000/
2001. Aflahorfur fiskveiðiárið 2001/2000.
Hafrannsóknastofnunin, Fjölrit nr. 80.
Anon. 2001. Sjávarútvegurinn í tölum.
Sjávarútvegsráðuneytið.
Poul Degnbol 2001. Exciting new app-
roach to fish stock assessment. ICES-
CIEM Newsletter 37.
Svend-Aage Malmberg og Johan Blind-
heim 1994. Climate, cod, and capelin in
northern waters. ICES mar. Sci. Symp.,
198, 297–310.
Svend-Aage Malmberg og Héðinn Valdi-
marsson. 2002. Hydrographic conditions
in Icelandic waters, 1990–1999. ICES
Journal of Marine Science (samþykkt til
birtingar).
Gavin A. Begg og Guðrún Marteinsdóttir
2002. Tvær magnaðar ritgerðir um um-
hverfi og íslenska þorskinn. Marine Eco-
logy Progress Series, 229, 245–277. (Á
ensku).
Hjálmar Vilhjálmsson 1977. Tvær fróð-
legar ritgerðir um veðurfar og vistkerfi
einkum með tilliti til þorsks, síldar og
loðnu á norðanverðu Norður-Atlantshafi.
Rit Fiskideildar, 15, 63 bls. (á ensku).
Jakob Jakobsson 1992. Recent variability
in the fisheries of the North Atlantic.
ICES mar. Sci. Symp. 195, 291–315.
Jón Ólafsson 1985. Recruitment of Ice-
landic haddock and cod in relation to the
physical environment. ICES CM 1985/
G:59.
Ólafur S. Ástþórsson, Ástþór Gíslason og
Ásta Guðmundsdóttir 1994. Distribution,
abundance and length of pelagic juvenile
cod in Icelandic waters in relation to envi-
ronmental conditions. ICES mar. Sci.
Symp. 198, 529541.
Sigfús A. Schopka, 1994. Fluctuations in
the cod stock off Iceland during the twen-
tieth century in relation to changes in the
fisheries and environment. ICES mar.
Sci. Symp. 194, 175–193.
… og margar aðrar greinar starfs-
félaga á Hafrannsóknastofnuninni. Ber
að þakka þeim öllum fyrir veitta fræðslu.
Höfundur er haffræðingur.
5. mynd. Heildarafli á Íslandsmiðum 1905-2000 (Fiskifélag Íslands).
Stöðug aukning sjávarfangs á nýjum og nýjum tegundum (t.d. loðnu)
vekur spurningu um stöðugleika vistkerfisins og fæðuskilyrði eða
fæðuframboð í hafinu.
4. mynd. Nýliðun - 3 ára árgangur í milljónum fiska -, hrygningarstofn,
veiðistofn og afli þorsks á Íslandsmiðum í þúsundum tonna 1955-2000
(Hafrannsóknastofnunin). Nýliðunin skilar sér nokkrum árum síðar í
veiðistofni, hrygningarstofni og afla. Tiltölulega góð nýliðun 1983 og
1984 skilaði sér í hámarki afla fyrr en áður, eða áður en fiskurinn varð
kynþroska. Á þessum tíma fór aflinn einnig fram úr hrygningarstofni
allt til um 1993 þegar hrygningarstofninn jókst aftur til 1997-1998
(áhrif sóknarstýringar?), en hann minnkaði svo aftur 1999-2000. Í heild
er ljóst að stöðugt hefur sigið á þorskstofninn frá um 1955 til 2000 (frá
400-500 þús. tonna ársafla til 170-250 þús. tonna ársafla). Hámörkin
jafnt sem lágmörkin fóru stöðugt niður á við. Sveiflurnar i þorskstofn-
inum má að hluta tengja við umhverfisaðstæður á fæðu- og uppvaxt-
arslóð á norðurmiðum. Þannig hallar nær oftast undan fæti um nýliðun
við niðursveiflu í umhverfisaðstæðum og stofninn fer í lágmark vegna
lélegrar endurnýjunar, en svo rætist aftur úr einkum við uppsveiflu í
umhverfisaðstæðum eftir eða þrátt fyrir lágmark í stofni (og þá ekki
vegna þess eins og hefur verið að látið). Þannig getur lítill stofn í lok
niðursveiflu gefið góða nýliðun við uppsveiflu. Heildarfall þorskstofns-
ins 1955-2000 verður þó ekki skýrt með breytilegum umhverfisskil-
yrðum einum saman þótt vissulega hafi þrengt að á sjöunda áratug tutt-
ugustu aldar frá því sem áður var. Böndin berast að veiðiálaginu í allri
sinni mynd. Því má e.t.v. til sanns vegar færa að ofveiði á þorski hér við
land miðað við ástand umhverfis og fisks hafi átt sér stað síðan þá eins
og reyndar hefur verið haft eftir forstjóra Hafrannsóknastofnunar-
innar, Jóhanni Sigurjónssyni, í blaðaviðtali.
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 14. JÚLÍ 2002 31
ÍSLENDINGAR
hafa löngum státað af
því að búa við heilbrigð-
iskerfi í fremstu röð.
Það byggist ekki síst á
vel menntuðu starfs-
fólki og í því tilliti má
meðal annars nefna að
margir læknar hafa
stundað framhaldsnám
við bestu menntastofn-
anir erlendis. Smæð
samfélagsins, menntun-
arstig, öflugt almanna-
tryggingakerfi og sjálf-
stæð starfsemi lækna
utan sjúkrahúsa eiga
líklega einnig hlut að
máli.
Vart hefur farið fram hjá neinum
að geysilegur vandi steðjar nú að
Landspítala – háskólasjúkrahúsi
(LSH). Stofnunin sem er flaggskip ís-
lensks heilbrigðiskerfis getur ekki
sinnt hlutverki sínu sómasamlega
vegna skorts á rekstrarfé. Þetta er
sorgleg staða í ljósi þess að fyrir
tveimur árum var blásið til sóknar í
nafni hins sameinaða háskólasjúkra-
húss sem átti að færa akademíska
læknisfræði og þjónustu við hina
sjúku fram til jafns við það sem best
gerist meðal nágrannaþjóða.
Hlutverk háskólasjúkrahúss
Hlutverk og væntingar til háskóla-
spítala eru talsvert meiri en til þeirra
sjúkrahúsa sem ekki bera slíkan titil.
Gjarnan er talað um þrískipt hlutverk
sem samanstendur af framúrskar-
andi klínískri þjónustu, kennslu og
vísindastarfi. Á slíkum stofnunum
ríkir jafnan stolt meðal starfsmanna
og virðing er borin fyrir því starfi sem
þar fer fram. Því miður skortir mikið
á að LSH geti staðið undir nafni sem
háskólaspítali og stendur það sam-
bærilegum stofnunum í nágranna-
löndum talsvert að baki. Þetta má að
nokkru leyti rekja til þess að þróun og
uppbygging á sjúkrahúsunum í
Reykjavík hefur verið hægfara á und-
anförnum áratugum.
Margþættur vandi Landspítala
– háskólasjúkrahúss
Þrátt fyrir víðtækt hlutverk er
þjónusta við sjúklinga veigamesti
þátturinn í starfsemi LSH. Stærsti
hluti þjónustunnar er bráðaþjónusta
þar sem sinnt er einstaklingum sem
orðið hafa fyrir slysum eða skyndi-
legum og oft ófyrirséðum veikindum.
Sjúkrahúsinu reynist nú æ erfiðara
að standa undir þessu hlutverki.
Miklum erfiðleikum er nú bundið að
manna störf aðstoðar- og deildar-
lækna, m.a. vegna óánægju þess hóps
með kjör og úrelta vinnutímalöggjöf.
Sérfræðilæknar hafa í vaxandi mæli
þurft að grípa inn í störf yngri lækna
og bitnar það að sjálfsögðu á sérhæfð-
um verkefnum sem sinna þarf á
sjúkrahúsinu. Samtímis hafa starfs-
hlutföll flestra sérfræðilækna verið
minnkuð í samræmi við nýgerðan
kjarasamning. Enn fremur er veru-
legur skortur á legurými, einkum á
Lyflækningasviðum, sem leiðir af sér
endurteknar innlagnir sjúklinga á
ganga sjúkrahússins. Þessi háttur er í
raun brot á lögbundnum réttindum
sjúklinga. Þá búa bráðamóttökur og
legudeildir sjúkrahússins við stöðuga
undirmönnun hjúkrunarfræðinga og
sjúkraliða sem leitt hefur til mikils
vinnuálags hjá þessum stéttum. Loks
hafa langvarandi lokanir á deildum í
sparnaðarskyni, bann á nýráðningum
og niðurfelling á greiðslum fyrir unna
yfirvinnu íþyngt starfsfólki. Verkefni
á sjúkrahúsinu hafa hins vegar stöð-
ugt farið vaxandi enda illmögulegt að
draga úr þjónustu þegar bráð veik-
indi eiga í hlut. Starfsandi á stofnun-
inni hefur versnað og er svo komið að
nýútskrifuðum læknum og hjúkrun-
arfræðingum þykir það lítið spenn-
andi kostur að koma til starfa á
háskólaspítalanum. Ólíklegt er að
hægt verði að snúa þessari óheilla-
vænlegu þróun við á næstunni nema
unnin verði veruleg bót á málefnum
sjúkrahússins.
Kennsla og vísindarannsóknir eiga
einnig á brattann að sækja á LSH
sökum aðstöðuleysis sem einkum má
rekja til fjárskorts og skorts á hús-
næði. Það starf sem unnið hefur verið
á undanförnum árum hefur að miklu
leyti verið unnið af áhugasömum
starfsmönnum, gjarnan utan hefð-
bundins vinnutíma. Umbun eða við-
urkenning fyrir það er hins vegar lítil.
Reyndar er launaleg umbun fyrir
slíka starfsemi oft takmörkuð þar
sem ekki er alltaf auðvelt að meta
hana með þeim hætti. Á erlendum há-
skólasjúkrahúsum er þó gjarnan veitt
starfsaðstaða og helgaður tími fyrir
þá sem stunda akademísk störf. Ef
slíkt er til staðar getur spítalinn á
móti gert kröfur um árangur og að
viðkomandi færi sjúkrahúsinu vissar
tekjur, t.d. í formi rannsóknastyrkja.
Aukið fjármagn er nauðsynleg for-
senda þess að unnt verði að efla þenn-
an þátt starfseminnar.
Fjármögnun Landspítala –
háskólasjúkrahúss
Að undanförnu hefur mikið verið
fjallað um vanda LSH við að halda sér
innan ramma fjárlaga og vanskil við
birgja sjúkrahússins. Hins vegar hef-
ur lítið sem ekkert verið reynt að
leggja mat á hvort upphæð sú sem
veitt er til reksturs sjúkrahússins á
ári hverju sé við hæfi miðað við þær
kröfur sem til þess eru gerðar. Við
teljum að þar skorti talsvert á. Rekst-
ur sjúkrahússins hefur verið fjár-
magnaður með föstum fjárveitingum
úr ríkissjóði sem undantekningar-
laust hafa verið langt frá því að mæta
þörfum sjúkrahússins. Í sumum til-
vikum hafa sérstakar aukafjárveit-
ingar fylgt einstökum þjónustuliðum
og hafa þá oftar en ekki verið van-
áætlaðar. Má nefna kostnað vegna
svokallaðra S-merktra lyfja sem
dæmi.
Það hefur endurtekið sýnt sig á
undanförnum árum að stjórnendur
sjúkrahússins hafa takmarkaða
möguleika til að mæta hallarekstri
með niðurskurði á þjónustu þar sem
sjúkrahúsið sinnir fyrst og fremst
bráðaþjónustu og getur ekki vikið sér
undan slíkum verkefnum. Í raun
skýtur skökku við sú stefna að sjúkra-
húsið hafi mestan hag af því að gera
sem allra minnst. Mun skynsamlegri
leið væri að ákvarða rekstrarfé með
hliðsjón af þeim verkefnum sem ætl-
ast er til að sjúkrahúsið sinni. Það fæli
m.a. í sér að kostnaðargreina og
greiða fyrir öll verk sem unnin eru á
sjúkrahúsinu.
Við sameininguna var víða þörf á
endurskipulagningu á starfseiningum
sjúkrahússins og hagræðingu í
rekstri. Sú vinna sem fram hefur farið
á þeim vettvangi hefur hins vegar
engan veginn dugað til að mæta þeim
kostnaði sem fylgir sameiningu svo
stórra stofnana sem Landspítalans og
Sjúkrahúss Reykjavíkur.
Launakostnaður er stærsti út-
gjaldaliður sjúkrahússins sem er
kannski ekki undarlegt þegar tekið er
tillit til þess að við stofnunina starfa
um 5000 manns. Það vekur þó óneit-
anlega athygli þegar því er haldið
fram að launakostnaður sé að sliga
stofnunina þar sem laun starfsmanna
LSH eru fremur slök í samanburði
við það sem þekkist hjá heilbrigðis-
starfsfólki nágrannaþjóða.
Enn fremur vekur athygli þegar lé-
leg afkoma stofnunarinnar er skoðuð
að ýmsum mikilvægum þáttum í
starfi háskólasjúkrahúsa hefur lítið
sem ekkert verið sinnt. Íslendingar
þurfa til að mynda ekki að standa
straum af kostnaði við framhaldsnám
lækna nema að mjög takmörkuðu
leyti en framhaldsmenntun lækna fer
fram í flestum tilfellum við erlend
sjúkrahús, íslenska ríkinu algerlega
að kostnaðarlausu. Loks er tiltölulega
litlu fé veitt til vísindarannsókna.
Hvert stefnir Landspítali
– háskólasjúkrahús?
Sameining Sjúkrahúss Reykjavík-
ur og Landspítalans er að okkar mati
aðeins á frumstigi. Stuðla þarf að
frekari þróun sjúkrahússins með því
að koma allri starfsemi þess fyrir á
einni lóð hið fyrsta og huga þarf að
frekari uppbyggingu kennsluaðstöðu
og aðstöðu til vísindarannsókna.
Þjónustu við sjúklinga þarf að bæta
með því að tryggja fullnægjandi
fjölda starfsmanna á bráðamóttökum
og legudeildum auk þess sem tryggja
verður nægilegt legurými svo unnt
verði að leggja af innlagnir á ganga.
Jafnframt þarf að bæta starfsum-
hverfi og hlúa þannig að starfsfólki að
aftur verði eftirsóknarvert að starfa á
LSH. Þetta verður ekki gert með sí-
felldum sparnaði og niðurskurði.
Til að þessi markmið náist er nauð-
synlegt að stjórnvöld bregðist tafar-
laust við fjárhagsvanda LSH. Marka
þarf skýra stefnu um hlutverk og
væntingar til sjúkrahússins. Huga
þarf að breyttu rekstrarfyrirkomu-
lagi og taka upp fjármögnunarkerfi
sem byggir m.a. á þeim verkefnum
sem stofnuninni er ætlað að sinna. Ef
til vill er einnig tímabært að leita ann-
ara fjármögnunarleiða. Greinarhöf-
undar telja nauðsynlegt að fram fari
opin umræða um framtíð sjúkrahúss-
ins vegna hins mikilvæga hlutverks
þess í íslensku samfélagi.
Niðurlag
Þrátt fyrir þann vanda sem nú
steðjar að LSH teljum við að stofn-
unin geti átt bjarta framtíð ef tekst að
snúa við þeirri óheillaþróun sem átt
hefur sér stað. Stjórnvöld verða að
gera upp við sig hvort þjóðin eigi að
setja markið hátt og búa yfir fyrsta
flokks háskólaspítala eða sætta sig
við sjúkrahús sem stendur að baki því
sem önnur vestræn samfélög gera
kröfu um. Það er alveg ljóst að frekari
niðurskurður mun aðeins leiða til
annars flokks þjónustu. Það er
styttra í að það verði að raunveruleika
en margur heldur. Er það vilji ís-
lensku þjóðarinnar?
HÁSKÓLASJÚKRA-
HÚS Í VANDA
Davíð O. Arnar
Sjúkrahúsið hefur tak-
markaða möguleika á að
mæta hallarekstri með
niðurskurði á þjónustu,
segja Davíð O. Arnar og
Runólfur Pálsson, þar
sem það sinnir fyrst og
fremst bráðaþjónustu.
Davíð O. Arnar er sérfræðingur í lyf-
lækningum og hjartasjúkdómum.
Runólfur Pálsson er sérfræðingur í
lyflækningum og nýrnasjúkdómum.
Báðir eru læknar á Landspítala –
háskólasjúkrahúsi.
Runólfur Pálsson