Morgunblaðið - 14.07.2002, Blaðsíða 28

28 SUNNUDAGUR 14. JÚLÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
14. júlí 1992: „Með nýjum úr-
skurði Kjaradóms um launa-
kjör nokkurs hóps stjórn-
málamanna og embættis-
manna hefur verið leystur sá
alvarlegi vandi sem upp kom
með fyrri úrskurði í lok júní-
mánaðar. Hinn nýi úrskurður
byggir á því, að þeir hópar,
sem úrskurðurinn tekur til,
hækki í launum um 1,7%, eins
og samið var um á hinum al-
menna vinnumarkaði í maí-
mánuði sl. Nú hefur þeirri
hættu verið afstýrt, að þjóð-
arsamstaðan um efnahags-
legan stöðugleika, sem mynd-
ast hefur á undanförnum
misserum, splundrist.“
14. júlí 1982: „Ronald
Reagan, forseti Bandaríkj-
anna, tilkynnti fyrir helgi, að
stjórn sín ætlaði ekki að und-
irrita hafréttarsáttmála Sam-
einuðu þjóðanna í desember
næstkomandi. Sáttmálinn
hefur verið í smíðum á haf-
réttarráðstefnu Sameinuðu
þjóðanna í tæpan áratug. Við
gerð hans var haft að leið-
arljósi, að samkomulag tæk-
ist um sem flest atriði og í
sáttaskyni fyrir ávinning á
einu sviði gæfu ríki eftir á
öðru, svo að ágreiningslaust
yrði unnt að afgreiða hið
viðamikla skjal. Þessi áform
náðu ekki fram. Bandaríkja-
menn hafa að sjálfsögðu tekið
þátt í meðferð sáttmálans og
umræðum um hann. Leit svo
út þegar Jimmy Carter sat í
Hvíta húsinu sem sáttmálinn
yrði saminn í góðu sam-
komulagi við voldugustu rík-
isstjórn veraldar. Eftir að
Reagan settist í forsetastól-
inn breyttist afstaða stjórn-
valda í Washington og nú er
svo komið, að Bandaríkja-
menn ætla ekki að vera í hópi
þeirra sem staðfesta sáttmál-
ann með undirritun sinni en
hann var samþykktur með
miklum meirihluta atkvæða á
síðustu vinnufundum hafrétt-
arráðstefnunnar í New York í
apríl síðastliðnum.“
14. júlí 1972: „Vinstri rík-
isstjórn Ólafs Jóhannessonar
hefur nú setið að völdum í eitt
ár. Stjórnin hóf starfsferil
sinn við hinar ákjósanlegustu
aðstæður. Fyrir ári var mikil
gróska í atvinnulífinu og
efnahagsmálin voru í góðu
horfi. Óhætt er því að full-
yrða, að almenn bjartsýni
hafi verið ríkjandi um fram-
vindu þjóðmálanna. Á árinu
1971 hækkaði framfærslu-
vísitalan aðeins um tvö stig
og kaupmáttur launa jókst
um nærfellt 20 af hundraði.
Þjóðarframleiðslan fór ört
vaxandi og þjóðartekjurnar
hækkuðu um 12 til 13 af
hundraði.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Þ
au fjölmörgu hneykslismál er
komið hafa upp í bandarísku
viðskiptalífi á síðustu mán-
uðum hafa vakið upp ýmsar
spurningar. Hvernig getur
það gerst í þróaðasta hag-
kerfi veraldar að stórfyrir-
tæki komast lengi vel upp
með bellibrögð af því tagi sem þau hafa nú orðið
uppvís að? Hver ber ábyrgð á þessum málum ef
litið er hjá augljósri ábyrgð þeirra er voru við
stjórnvölinn í títtnefndum fyrirtækjum? Eru það
stjórnvöld, sem sinntu ekki eftirlitshlutverki sínu
og gáfu fyrirtækjum of lausan tauminn? Eru það
bankar og fjármálastofnanir sem tóku þátt í
leiknum og höfðu ekki fyrir því að rýna ofan í töl-
urnar á meðan þau höfðu góðar tekjur af við-
skiptum við fyrirtæki á borð við Enron, World-
Com, Global Crossing, Adelphia og Tyco?
Síðast en ekki síst velta menn því fyrir sér
hversu margar svikamyllur til viðbótar kunni að
leynast á markaðnum og hvernig hægt sé að
draga úr líkum á því að sambærileg mál komi
upp í framtíðinni.
Ógna kapítal-
istar kapítalism-
anum?
Hneykslismál þessi
koma upp á mjög
slæmum tíma fyrir
bandarískt efnahags-
líf. Fyrr á þessu ári
voru ýmsar vísbend-
ingar um að bandarískur efnahagur væri að rétta
úr kútnum á nýjan leik eftir samdráttarskeið. Nú
hefur hins vegar dregið það mikið úr tiltrú fjár-
festa að bið verður á því að hlutabréfavísitöl-
urnar bandarísku rjúki upp á nýjan leik. Raunar
virðist ekkert lát á lækkun á gengi hlutabréfa á
mörkuðum.
Þessi mál eru ekki síður áfall fyrir ímynd
Bandaríkjanna og bandarísks efnahagslífs.
Segja má að í augum margra séu Bandaríkin
helsta tákn kapítalismans. Bandaríkin hafa hvatt
önnur ríki til að laga sig að hinu bandaríska kerfi,
taka upp svipaða löggjöf og í Bandaríkjunum á
sviði viðskipta og nota áþekkar aðferðir við
reikningsskil fyrirtækja. Þessar kröfur voru til
að mynda mjög háværar í kjölfar fjármálakrepp-
unnar í Asíu 1997–1998. Vafalaust verður erf-
iðara að finna hljómgrunn fyrir slíku á næstu
misserum, að minnsta kosti þangað til nauðsyn-
legar breytingar hafa verið gerðar á hinu banda-
ríska kerfi.
Í dagblaðinu New York Times birtist í lok júní-
mánaðar grein á forsíðu eins af sunnudagsfylgi-
ritum blaðsins undir fyrirsögninni: Gæti farið
svo að kapítalistarnir gengju af kapítalismanum
dauðum? Í henni veltir greinarhöfundur, Kurt
Eichenwald, því fyrir sér hvort nýjustu hneyksl-
ismálin séu annars eðlis en hneykslismál liðinnar
aldar og hvort hætta sé á að þau veiki helsta
hornstein kapítalismans, nefnilega trú fjárfesta á
fjármálamarkaðnum.
Þetta er ekki í fyrsta skipti sem hriktir í stoð-
um hins bandaríska hagkerfis. Í kjölfar fjármála-
hrunsins árið 1929 voru haldnar yfirheyrslur á
Bandaríkjaþingi, þar sem ýmislegt misfagurt
kom í ljós. Peningamenn höfðu haft áhrif á gengi
hlutabréfa með ýmsum brögðum og margir
hagnast á innherjaviðskiptum. Eftir sátu spari-
fjáreigendur með sárt ennið og fjölmargir misstu
aleiguna er spilaborgin hrundi. Til að koma í veg
fyrir að þetta endurtæki sig voru sett ný við-
skiptalög og var Viðskiptaeftirlitsstofnunin
(SEC) stofnuð á grundvelli þeirra árið 1934.
Engar grundvallarbreytingar voru gerðar á
kerfinu en stjórnvöld tóku að sér ákveðið eft-
irlitshlutverk. Fyrirtæki gátu í raun hagað sér
eins og þau vildu en urðu að veita SEC og fjár-
festum allar nauðsynlegar upplýsingar um rekst-
ur og afkomu. Að auki áttu stjórnarmenn í fyr-
irtækjum að hafa eftirlit með yfirstjórn
fyrirtækja og loks áttu endurskoðunarfyrirtæki
að tryggja að reikningar fyrirtækja stæðust
skoðun.
Eichenwald segir að þrátt fyrir þetta marg-
falda eftirlitskerfi hafi niðurstaðan verið sú að
kerfið grundvallaðist á trausti og heiðarleika
þeirra er sinntu eftirliti. Upp á síðkastið hafa
komið í ljós alvarlegar brotalamir í kerfinu og
ljóst að reglur hafa verið sveigðar til að ná í
skjótfenginn hagnað. Flest þau mál er verið hafa
til umræðu eiga það sameiginlegt að stjórnendur
ýktu tekjur og földu tap til að halda gengi hluta-
bréfa fyrirtækja sinna háu. Þótt einungis sé um
að ræða örfá fyrirtæki er beittu slíkum aðferðum
í verulegum mæli miðað við þær upplýsingar sem
nú liggja fyrir hafa þessi mál áhrif á flest fyr-
irtæki. Þetta hefur orðið til að fjárfestar draga
nú áreiðanleika allra upplýsinga í efa auk þess
sem að traustið á eftirlitsaðilum á borð við end-
urskoðunarskrifstofur hefur dvínað. Fjárfestar
um allan heim eru óöruggir og margir hafa tekið
ákvörðun um að selja hlutabréf sín og festa í
staðinn fé sitt í öruggum ríkisskuldabréfum.
„Gæti þetta skammtíma eiginhagsmunapot
einstakra kapítalista eyðilagt kapítalismann sem
slíkan? Leitt til hundraða gjaldþrota, sett banka
á hausinn, skrúfað fyrir lánveitingar? Tortímt
Bandaríkjunum í þeirri mynd sem við þekkjum
þau?“ spyr Eichenwald.
Niðurstaða hans er sú að það verði nú varla
raunin. Kerfið sjálft grípi inn í þegar misnotk-
unin á því gengur of langt. Ef fjárfestar verða
varir um sig hefur það slæm áhrif á markaðinn
og gerir fyrirtækjum erfiðara um vik að verða
sér úti um fjármagn. Þegar upp er staðið munu
kapítalistarnir tryggja að fjárfestar geti treyst
þeim. Þannig megi nú sjá stóraukinn áhuga á
gamaldags greiningu á rekstri þar sem litið er á
hluti eins og tekjur og gjöld sem lengi vel voru
ekki í tísku.
„Þegar upp er staðið mun kapítalisminn stand-
ast þetta áhlaup kapítalistanna, einfaldlega
vegna þess að flestir hagnast á þeirri útkomu,“
segir Eichenwald. Svo gæti jafnvel farið að fjár-
festar læri sína lexíu og verði tregari til þess í
framtíðinni að veðja á tískufyrirbrigði á mark-
aðnum. Ekki eru þó allir vissir um það og haft er
eftir David Hawkins, prófessor við Harvard Bus-
iness School, að þetta sé ekki í síðasta skipti sem
mál af þessu tagi komi upp. Fólk sé fljótt að
gleyma og þá byrji ballið á nýjan leik.
Nýjar reglur
eða betra
eftirlit?
Umræður um hvað
hafi farið úrskeiðis og
til hvaða aðgerða
verði að grípa hafa
verið fyrirferðarmikl-
ar í Bandaríkjunum
undanfarna daga. Síðastliðinn mánudag var
haldin ráðstefna á vegum Brookings-stofnunar-
innar, þar sem umræðuefnið var hvort herða
bæri reglur um reikningsskil fyrirtækja. Meðal
annars var mikið rætt um hvort breyta þyrfti
bandarískum stöðlum um reikningsskilavenjur
(GAAP) eða jafnvel taka upp hinn svokallaða að-
þjóðlega staðal um reikningsskilavenju (IAS)
sem mótaður er af Alþjóðlega reikningsskila-
ráðinu (IASB) í London. Í þessu sambandi má
geta að reikningsskil á Íslandi hafa lengi vel lotið
íslenskum lögum og reglum en hafa í auknum
mæli tekið mið af stöðlum IAS vegna aðildar
okkar að Evrópska efnahagssvæðinu. Evrópu-
sambandið hefur ákveðið að öll fyrirtæki, skráð á
skipulögðum hlutabréfamarkaði innan vébanda
þess, skuli fylgja reikningsskilastöðlum IASB
fyrir árið 2005 við gerð ársreikninga sinna.
Robert Litan frá Brookings-stofnuninni segir
að flest þau mál er upp hafa komið að undan-
förnu, hvort sem um er að ræða Enron, World-
Com, Xerox eða MCI, eigi það sameiginlegt að
ekki er hægt að útskýra þau með vísan til staðla
um reikningsskilavenju. Staðlarnir eru ekki
vandamálið heldur að þeim er ekki framfylgt. Þá
er Litan þeirrar skoðunar að það sé slæmt að ein
stofnun, Bandaríska reikningsskilaráðið
(FASB), hafi einkarétt á því að móta staðla um
hvað sé góð reikningsskilavenja, en bandarískum
fyrirtækjum sé meinað að nota IAS-staðalinn.
Stofnanir er hafi einokun á einhverju sviði geti
orðið óskilvirkar, reglur of flóknar og hætta á að
pólitískur þrýstingur hafi áhrif á mótun staðla.
Litan, sem er að ljúka við ritun bókar um þessi
mál í samvinnu við Robert Hahn, forstöðumann
sameiginlegar rannsóknarstofnunar American
Enterprise Institute og Brookings, segir að
æskilegt sé að komið verði á takmarkaðri sam-
keppni á milli staðlanna er feli í sér gagnkvæma
viðurkenningu á þeim. Rök þeirra Litan og Hahn
eru að þetta muni leiða til einfaldari staðla og að
markaðurinn muni þegar upp er staðið umbuna
þeim fyrirtækjum er velji strangari staðal. Gall-
inn er auðvitað sá að ef fyrirtæki í sama ríki
styðjast ekki við sömu reglur eru fjárfestar að
bera saman epli og appelsínur þegar kemur að
ársreikningum. Litan segir að þetta sé ekki óyf-
irstíganlegt vandamál þar sem vafalaust spretti
upp iðnaður er sérhæfi sig í að túlka á milli staðl-
anna. Það hafi vissulega aukakostnað í för með
sér en kostirnir við samkeppni vegi það upp.
George Benston, prófessor í fjármálum og
reikningshaldi við Emory-háskóla, annar frum-
mælandi á ráðstefnunni, er sammála því að nú-
verandi reglur og staðlar séu að flestu leyti full-
nægjandi. Flest af því sem hefði verið að koma í
ljós væru gamalkunnug brögð. Sölur sem aldrei
hefðu átt sér stað væru bókfærðar, viðskipti
væru sett á svið til að sýna fram á tekjur og
rekstrargjöld væru eignfærð í stað þess að vera
færð sem útgjöld. „Slíkt hefur verið óleyfilegt
eins lengi og ég man eftir, eflaust er um öld síðan
reglur um slíkt voru settar, sem er langur tími.
BYGGÐAKJARNAR
BLÓMSTRA
Það er athyglisvert að nokkr-ir byggðakjarnar utan höfuðborgarsvæðisins
blómstra mjög þrátt fyrir al-
mennar umræður um að allt sé á
niðurleið á landsbyggðinni.
Þetta á við um Árborgarsvæðið
og reyndar Suðurlandið allt
meira og minna, sem að einhverju
leyti nýtur nálægðar við höfuð-
borgarsvæðið. Og það á líka við
um Akranes, Borgarnes og Snæ-
fellsnes.
Öllu athyglisverðara er þó að
sjá þann uppgang, sem augljós-
lega er á Egilsstöðum, Akureyri
og Eyjafjarðarsvæðinu almennt
og að nokkru leyti á Ísafirði.
Þrír síðastnefndu staðirnir eiga
ýmislegt sameiginlegt, sem að
einhverju leyti skýrir blómstr-
andi byggð, gagnstætt því, sem
er annars staðar á landsbyggð-
inni.
Bæði Akureyri og Egilsstaðir
eru samgöngumiðstöðvar í við-
komandi landshlutum. Það á líka
við um Ísafjörð í vestfirzku sam-
hengi. Frá þessum stöðum liggja
leiðir til allra átta. Samgöngu-
miðstöðvarnar verða líka mið-
stöðvar ferðaþjónustu og þar
spretta því upp myndarleg hótel,
fjölbreytt veitingahús og marg-
vísleg þjónusta. Þessi starfsemi
verður svo til þess, að mannlífið í
þessum byggðarlögum kemst nær
því að bjóða það sama og fólk á
kost á á Reykjavíkursvæðinu.
Á þessum þremur svæðum hafa
verið byggðar upp myndarlegar
menntastofnanir. Akureyri bygg-
ir á langri hefð í þeim efnum, sem
áreiðanlega á þátt í hversu vel
hefur tekizt til um uppbyggingu
Háskólans á Akureyri, sem aug-
ljóslega hefur haft djúpstæð áhrif
á þróun Eyjafjarðarsvæðisins.
Uppbygging framhaldsskóla-
menntunar á Ísafirði og á Egils-
staðasvæðinu hefur tekizt vel og
skólastarfsemin haft mikil áhrif á
umhverfi sitt.
Þessir þrír blómlegu byggða-
kjarnar á landsbyggðinni eiga
það líka sameiginlegt, að menn-
ingarlíf þar er ótrúlega fjölskrúð-
ugt. Menningarlífið á Akureyri
dregur til sín fólk og skapar við-
skipti fyrir fjölmarga aðila. Þetta
á einnig við í vaxandi mæli um
Ísafjörð og nánast ótrúlegur
kraftur hefur færzt í menningar-
líf á Austurlandi á undanförnum
árum.
Áhrif uppbyggingar við Eyja-
fjörð ná austur til Mývatns, þar
sem er blómleg byggð.
Vandi landsbyggðarinnar, sem
svo mjög er til umræðu, takmark-
ast við sjávarplássin, sem byggð-
ust upp, þegar aðstæður til út-
gerðar voru allt aðrar en nú. Það
hefur aldrei verið hægt að gera
kröfu til þess að þótt útgerð og
vinnsla sjávarafurða hefjist um
skeið á ákveðnum stöðum haldi
sú starfsemi áfram um aldur og
ævi. Í eina tíð var atvinnustarf-
semi með eindæmum lífleg á
Hesteyri við Hesteyrarfjörð. Nú
eru þar sumarhús.
Skálavík utan Bolungarvíkur
var líka lífleg verstöð á sínum
tíma. Þar eru nú sumarhús.
Ísland er ekki að fara í eyði ut-
an suðvesturhornsins. Því fer
fjarri. En byggðin út um land er
að færast til. Við eigum að líta á
það sem eðlilega þróun en ekki
dauðadóm yfir landsbyggðinni
sem slíkri.
Með því er ekki gert lítið úr að-
lögunarvanda fólksins, sem býr í
þeim sjávarplássum, sem standa
höllum fæti. En það er nauðsyn-
legt að skilgreina vanda lands-
byggðarinnar rétt.