Morgunblaðið - 14.07.2002, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 14. JÚLÍ 2002 11
ARI Páll Kristinsson, for-stöðumaður Íslenskrarmálstöðvar, segir ekkifjarstæðukennt í sínumhuga að Íslendingar
hugleiði að fara að ráði Svía og
leggja fram lagafrumvarp sem feli í
sér að íslenska verði gerð að op-
inberu tungumáli þjóðarinnar. Hann
segir að blikur séu á lofti varðandi
notkunarsvið íslensku hér á landi
vegna mikillar notkunar ensku, jafnt
í háskólaumhverfinu og í sumum
fyrirtækjum.
Ari Páll segir að eins og í öðrum
nútímaiðnsamfélögum leiki enska
mikilvægt hlutverk, ekki síst þegar
litið er til þess að enskan er lykillinn
að aðgangi að upplýsingum á ýms-
um mikilvægum sviðum, eins og t.d.
vísindum, tækni og viðskiptum.
Síðastliðið haust skrifaði Ari Páll
skýrslu um notkunarsvið íslensks
máls. Skýrslan er skrifuð á norsku
þar sem hún var hluti af stærra
verkefni sem unnið var á vegum
Norrænu ráðherranefndarinnar.
Ný umdæmi fyrir móðurmálið
„Í skýrslunni fer ég yfir sviðið,
þar á meðal háskólana, tek dæmi úr
atvinnulífinu og skoða líka fjöl-
miðlana. Í skýrslunni er einnig að
finna lista yfir lög og reglur sem ég
hef getað fundið þar sem fyrirmæli
er að finna um notkun íslensku.“
Hann segir að þarna sé hugsan-
lega að finna ákveðinn grunn undir
þá spurningu hvort við viljum lög-
festa íslensku sem opinbert mál á Ís-
landi.
Hann segir að ennþá hafi ekki
orðið alvarlegt tap á notkunarsvið-
um íslenskunnar til enskunnar. Hins
vegar megi finna mörg dæmi um að
Íslendingar hafi verið að vinna ný
umdæmi fyrir móðurmálið allt frá
því lýðveldið var stofnað. „Það er sí-
fellt verið að kenna á íslensku í fleiri
greinum í háskólanum.“
Í skýrslu Ara Páls er jafnframt
fjallað um rannsóknir vísindamanna
og kennslu í háskólum og þar segir
hann að séu dæmi um blikur á lofti.
„Það eru teikn á lofti um að enskan
sé að sækja mjög í sig veðrið í há-
skólaumhverfinu, síst þó í Háskóla
Íslands en þó að einhverju leyti, en
það eru mjög áþreifanleg dæmi um
þetta úr Háskólanum á Akureyri,
Háskólanum í Reykjavík, MBA-
náminu og Tækniskólanum.“
Hann segir að tvær tilgátur séu
uppi um hvað valdi þessu. „Ein er sú
að háskólarnir eru aðilar að alþjóð-
legum samningum sem fela í sér að
nemendur geta farið milli landa.
Þær aðstæður geta komið upp að
stærðfræðikennari í
Háskóla Íslands er
með framhaldsnám-
skeið sem tíu nemend-
ur sækja og þar af eru
þrír sem eru ekki Ís-
lendingar. Spurningin
er þá sú hvort við-
brögðin eru þau að
kenna á ensku eða
halda sig við það að
kenna á íslensku, líkt
og hægt væri að
ímynda sér að Portú-
gali héldi áfram að
kenna á portúgölsku í
svipuðum aðstæðum.
Önnur skýring er ein-
faldlega sú, og hún á við um Háskól-
ann á Akureyri, að þar voru sænskir
kennarar sem kunnu ekki íslensku.
Námskeiðslýsingarnar voru einnig á
ensku. Einnig segja sumir að þetta
sé bitamunur en ekki fjár, því oft sé
kennsluefnið á erlendu máli, þá oft-
ast ensku. Önnur mótrök eru þau að
það er svo stór hlutur í náminu að
fást við námið á móðurmáli sínu.“
Ekki ástæða til að óttast
ásælni enskunnar
Í skýrslunni er drepið á þá um-
ræðu sem hefur verið hérlendis um
þörf á því að taka upp ensku sem
samskiptamál. Einnig kannaði Ari
Páll notkun ensku hjá Íslenskri
erfðagreiningu. „Íslendingar sem
þurfa að nota ensku á fundum, í
skýrslum og annars staðar þar sem
samskipti þurfa að vera ótvíræð,
virðast vera sáttir við sitt hlutskipti.
Ég hef hins vegar heyrt af því að
helst væri pirringur meðal þeirra
sem væru lægra settir í fyrirtækinu
og einnig meðal viðskiptavina þess.
Íslendingar utan úr bæ sem þurfa að
eiga samskipti við fyrirtækið vilja
margir nota sitt móður-
mál í samskiptunum.“
Ari Páll kveðst ekki
telja ástæðu til þess að
óttast ásælni enskunn-
ar. Engum detti í hug
að berjast á móti nútím-
anum og málið snúist
fyrst og fremst um það
að Íslendingar geti
áfram notað málið sitt
og íslenskan verði
áfram nothæft tæki
frekar en að leggja
hömlur á notkun ensku.
Frekar eigi að finna
leiðir til þess að tungu-
málin lifi hlið við hlið.
„Mér finnst samt að það megi al-
veg hugleiða það, ef við stefnum í átt
til fjölmenningarlegs þjóðfélags, að
það er kannski ekki alveg sjálfgefið
að íslenskan sé hið opinbera mál.
Það stendur hvergi skrifað heldur er
einungis reiknað með því. Það er
ætlast til þess að lög séu birt al-
menningi á íslensku því þingmálið er
íslenska.“
Ari Páll bendir á að aðstæður hér
á landi og í Svíþjóð séu ólíkar. Svíar
eigi fimm minnihlutatungumál en
við ekki nema eitt, sem er táknmál-
ið.
Hann segir að annað sem skipti
miklu máli í þessu samhengi sé af-
staðan til móðurmálsins. „Við höfum
haft tilhneigingu til þess að trúa því
að við værum frekar samstiga um
það að vernda tunguna. Lengi vel
studdist þessi viðleitni mjög við
þjóðernisrómantík sem vissulega er
barn síns tíma. Eftir því sem sam-
félagið fær meira sjálfstraust fara
menn að taka íslenskuna sem gefna
stærð og hætta að kippa sér upp við
það þótt henni sé lagt til hliðar tíma-
bundið. Menn sjá ekki almennilega
fram á að hún sé að týnast hvort
sem er. Mér finnst þess aðeins gæta
að menn séu farnir að gæla við það
að það sé allt í lagi að taka upp ann-
að mál. Hjá Verslunarráði hafa þær
raddir heyrst að gera ensku að sam-
skiptamáli. Í febrúar 2001 var notað
orðalag um að skilgreina Íslendinga
sem tvítyngda þjóð, sem mér finnst
ákaflega vanhugsað, bæði hvað
varðar orðalag og hugsunina að
baki. Það er ekkert um það að ræða
að gera ensku að samskiptamáli.
Hugsaðu þér Jón og Gunnu á gólfinu
í fyrirtækinu og að þau megi ekki
spyrja hvað tímanum líður á ís-
lensku. Hvað eiga menn við með
samskiptamáli? Hjá Íslenskri erfða-
greiningu kann umtalsverður hluti
starfsfólksins ekki íslensku en engu
að síður er tölvupósturinn þar á bæ
tvöfaldur, bæði á íslensku og ensku.
Danskur starfsbróðir minn, sem
gerði rannsóknarverkefni á þessu
sviði, leggur mikið upp úr muninum
á samskiptamáli inn á við eða út á
við. Ég get alveg hugsað mér að
æðstu menn fyrirtækis þurfi mikið
að nota ensku þar sem þeir semja
fyrir fyrirtækið út á við. En inn á
við, þar sem menntunarstig er lægra
og dagleg samskipti meiri, þá skil ég
ekki að sambærileg rök séu fyrir
þessari kröfu.“
Ari Páll kveðst ekki telja að al-
þjóðavæðingin hafi haft áhrif á vilja
Íslendinga til að rækta íslenskuna
og halda henni hreinni. „Hérna í Ís-
lenskri málstöð koma sífellt nýjar
greinar inn á okkar borð frá fag-
mönnum sem hafa áhuga á því að
búa til orðaforða í faginu. Fólki
gengur betur að vinna á íslensku en
ensku. Það hefur margoft komið í
ljós að mörgum gengur betur að
skilja hlutina ef þeir fást við þá á
forsendum íslenskunnar.“
Ekki orðið alvarlegt tap á
notkunarsviðum íslenskunnar
Ari Páll Kristinsson, forstöðumaður Íslenskrar
málstöðvar, segir að þrátt fyrir að blikur séu á lofti
vegna ásælni enskunnar í háskólaumhverfinu og
fyrirtækjum hérlendis megi finna mörg dæmi um
að Íslendingar hafi verið að vinna ný umdæmi fyr-
ir móðurmálið allt frá því lýðveldið var stofnað.
Ari Páll Kristinsson
SAMNINGURINN er sá eini íheiminum sem eingöngufjallar um tungumál. Hannvar samþykktur af ráðherra-
nefnd Evrópuráðsins 1992 og gekk í
gildi 1998. Markmið samningsins er
að vernda tungumál minnihlutahópa
í Evrópu en tekur ekki til hins op-
inbera tungumáls í hverju landi þar
sem talið er að það hafi verndun sem
hið opinbera tungumál sem er notað í
allri stjórnsýslu og fyrir dómstólum.
28 Evrópuríki hafa skrifað undir
samninginn og þar af hafa 16 fullgilt
hann. Þegar ríki fullgildir samning-
inn þarf það að leggja fram lista yfir
þau tungumál sem munu hljóta
sterka verndun, en verndun minni-
hlutatungumála er mismikil eftir
fjölda notenda þeirra.
Starf Regínu felst einkum í því að
fylgjast með því hvernig ríki sem
hafa fullgilt samninginn uppfylla
hann, þ.e. hvernig minnihlutatungu-
mál eru notuð fyrir dómstólum, í
stjórnsýslu, í fjölmiðlum, í menning-
arlífinu, í efnhagsmálum og í milli-
landamærasamskiptum. Ríki sem
hafa fullgilt samninginn þurfa að
skila Evrópuráðinu skýrslu þar sem
fram kemur hvernig lögum um
tungumálin er beitt og hvernig
verndun tungumálanna fer fram.
Ríkin skuldbinda sig t.a.m. til að sjá
til þess að kennsla í tungumálum í
barnaskólum sé veitt. Einnig þurfa
ríki að tryggja rétt þess sem talar
minnihlutatungumál til að leggja
gögn fyrir stjórnsýslu eða dómstóla á
sínu tungumáli. Jafnframt þarf að
tryggja tiltekinn fjölda klukkustunda
í ljósvakamiðlum og jafnframt að
prentað mál standi til boða á tungu-
máli sem vernda skal.
„Ástæðan fyrir því að
þessi samningur var
gerður er sá að talið var
á sveitastjórnarþingi
Evrópuráðsins að þörf
væri á því að vernda
minnihluta- og svæða-
tungumál í Evrópu
vegna þess að mörg
þeirra myndu ella
hverfa,“ segir Regína.
Hún segir að þetta sé
viðkvæmt málefni í Evr-
ópu því oft er það póli-
tísk ákvörðun hvers ríkis
að vernda tungumál.
Frakkar settu inn í sína
stjórnarskrá að franska
væri opinbert tungumál Frakklands.
Þegar þeir breyttu stjórnarskránni á
þennan hátt var ástæðan sögð sú að
Frakkar vildu vernda frönskuna
gegn enskum áhrifum. Núna hafa
Frakkar túlkað þetta ákvæði í stjórn-
arskránni á þann hátt að ekki sé
hægt að vernda nein önnur tungumál
sem töluð eru í Frakklandi, nema
frönskuna. Þar með hafa verið komið
í veg fyrir að hægt sé að vernda al-
sösku, bretónsku eða korsísku í op-
inberu lífi. Þá er átt við að hægt sé að
nota tungumálið t.d. fyrir dómstólum
og í menntakerfinu. Það er því ekki
hægt að krefjast þess að börnum sé
kennt á minnihlutatungumáli jafnvel
þótt það sé móður-
tunga tiltekinna hópa.
Korsíkumenn vilja
viðhalda sínu tungu-
máli en ég tel að ein
ástæðan fyrir því að
Frakkar vilja ekki
fullgilda samninginn
sé sú að þeir telji að
með því sé tekið fyrsta
skrefið til sjálfstæðis.
Sagan hefur hins veg-
ar sýnt það að þegar
þjóðum er misboðið
berjast þau enn frekar
fyrir sínum rétti. Í
Hollandi er frísneska
minnihlutatungumál
og er hún vernduð á opinberan hátt,
þar sem Hollendingar hafa skrifað
undir og fullgilt Evrópusáttmálann
um svæðisbundin tungumál og
tungumál minnihlutahópa. Í Bret-
landi er velska, skoska og fleiri
tungumál vernduð sem minnihluta-
tungumál. Svona er málum háttað
um alla Evrópu. Ísland og Lichten-
stein eru dæmi um ríki sem hafa eng-
in önnur tungumál en ríkistungumál-
ið. Ástæðan fyrir því að Íslendingar
skrifuðu undir samninginn er sú að
litið var á samninginn sem stuðnings-
yfirlýsingu við því sem er að gerast í
Evrópu á þessu sviði. Mér finnst að
Íslendingar ættu að fullgilda samn-
inginn því íslenska tungan er svo stór
þáttur í því að vera Íslendingur. Það
skiptir minnihlutahópa í Evrópu al-
veg jafnmiklu máli að tala sitt tungu-
mál,“ segir Regína.
Fylgist spennt með
framvindunni í Svíþjóð
Hún bendir á að í samningnum sé
kveðið á um að ekki megi vernda
tungumál minnihlutahópa á kostnað
hins opinbera tungumáls. Megin-
markmiðið sé að gefa tungumálum
minnihlutahópa ákveðinn sess í þjóð-
félaginu því það sé hluti af því sem
þjóðfélagið er byggt upp af. Samarn-
ir séu t.a.m. stór hluti af finnskri
menningu og það sé eðlilegur vilji
Finna að stuðla að því að tungumál
Sama sé verndað.
Hún kveðst spennt fylgjast með
því hver framvinda mála verður í Sví-
þjóð. „Svíar hafa verið að skoða það
hvernig þeir geta verndað sænskuna.
Enska hefur mikil áhrif á önnur
tungumál, bæði hvað varðar nýyrði
og annað slíkt. Þetta er þróun sem á
sér stað í Evrópu og mjög erfitt að
bregðast við henni. Við sjáum líka að
þegar Evrópa er að sameinast og
verið að búa til staðla um allt, er mjög
eðlilegt að þeir sem búa í sveitum
finnist sem verið sé að traðka á
þeirra rétti og þeirra svæðaeinkenni
ekki virt.“
Evrópusáttmálinn um svæðisbundin tungumál og tungumál minnihlutahópa
Oft pólitísk ákvörðun
að vernda tungumál
Regína Jensdóttir
Regína Jensdóttir, lögfræðingur hjá Evrópuráðinu,
hefur unnið að Evrópusáttmálanum um svæðis-
bundin tungumál og tungumál minnihlutahópa.
Starf hennar felst m.a. í því að fylgjast með því
hvernig ríki sem hafa fullgilt samninginn uppfylla
hann.