Morgunblaðið - 23.08.2002, Síða 37

MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 23. ÁGÚST 2002 37
orðið hundrað ára. Á fyrri árum
starfaði hún nokkuð í Sósíalista-
flokknum og síðar í Alþýðubandalag-
inu. Var reyndar varaformaður þess í
þrjú ár. Á félagslegum vettvangi
naut hún sín þó hvergi betur en í
Rauðsokkahreyfingunni sem hún átti
stóran þátt í að koma á fót um 1970
og svo við undirbúning kvennaverk-
fallsins 24. október 1975 þar sem hún
gegndi lykilhlutverki. Daginn þann
mættu 25 þúsundir manna á fund á
Lækjartorgi og mun það vera fjöl-
mennasti baráttufundur sem haldinn
hefur verið á landi hér.
Konan sem við kveðjum í dag lét
sig jafnan miklu varða heimsins nauð
en slíku fólki fer nú illu heilli fækk-
andi í okkar heimshluta en hinum
fjölgar sem dauðasljóir stíga sinn af-
káralega dans kringum gyllta kálf-
inn. Veröldina skoðaði hún jafnan
opnum huga og var allt til loka sífellt
að mennta sig, bæta við nýrri þekk-
ingu. Hugurinn var frjór og leitandi
og nýjum hugmyndum gat hún tekið
fagnandi. Lífsviðhorf hennar haggað-
ist þó aldrei, sú hugarsýn að mestu
skipti að tryggja sem jafnastan rétt
allra jarðarbarna. Í æsku gekk hún
til liðs við þá sem töldu sig geta kom-
ið auðvaldinu á kné og leyst alþýðu
heimsins úr fjötrum niðurlægjandi
örbirgðar. Síðar á ævinni var hún
kölluð til forystu í baráttunni fyrir
jöfnum rétti kynjanna, kvenna og
karla, og beitti sér lengi af alefli á
þeim vettvangi. „Jafnréttissíðan“
hennar í Þjóðviljanum frá árunum
1974–1977 er og verður fagurt minn-
ismerki.
Vilborg Harðardóttir hefur lokið
sinni ævigöngu. Líkaminn hverfur til
moldarinnar en mynd hennar, bjarta
og æskuglaða, geymum við, fornir
vinir, enn um sinn, spölinn skamma
að hinsta vaði.
Börnum Vilborgar, Helgu systur
hennar og öðrum vandamönnum
votta ég einlæga samúð.
Kjartan Ólafsson.
Leiðir okkar lágu alltaf saman.
Við vorum báðar utanskóla í 5.
bekk MR árið 1954.
Þá hittumst við á hverjum degi
vopnaðar íslenskri, danskri, enskri
og franskri speki í þykkum bókum.
Við vorum í máladeild. Stundum
gleymdist að lesa, því þegar maður er
unglingur er oft erfitt að lesa um
bændur, sem berjast, viðamikla
textar Johannes V. Jensens og Der
Kleine Herr Friedemann. Önnur
málefni virtust í þá daga vera mun at-
hyglisverðari. Samt tókst okkur
þetta og við náðum prófunum upp í 6.
bekk.
Í 6. bekk sátum við saman efst
uppi á austasta hanabjálka þessa
virðulega skóla alla daga vikunnar,
nema sunnudaga. Helstu afþreying-
arstundirnar voru að fara niður á
Lækjargötu og drekka kók hjá
Skalla. Ekki var um marga sam-
komustaði fyrir unglinga og annað
gott fólk í Reykjavík að ræða, fyrr en
(café) Laugavegur 11 leysti okkur úr
álögum. Þar áttum við oft bestu
stundirnar í hópi menntskælinga,
listamanna og bóhema.
Einn skemmtilegasti kennarinn í
MR, Einar Magg, kallaði árganginn
okkar „órólegu kynslóðina“ og
kenndi um svo vistvænni kornupp-
skeru á meginlandi Evrópu, að alls
kyns örvandi villijurtir hefðu læðst
með og haft áhrif á okkar tilurð og
framtíð. Þótt þetta væri allskemmti-
leg skýring á því hve létt við og fleiri
árgangar á þeim tíma fórum í gegn-
um hið mjög svo borgaralega uppeldi
og menntun, kom hin eiginlega orsök
æ betur í ljós.
Tíu árum eftir lok einangrandi
heimsstyrjaldar, var íslensk æska að
vakna úr dvala. Við vorum ekkert
sérstaklega óróleg, heldur miklir
reynslufíklar og framúrstefnufólk og
töldum okkur ekki alltaf þurfa að
vera sammála síðasta ræðumanni.
Áður fyrr trúlofuðu menntskæl-
ingar sig ekki fyrr en að stúdents-
prófi loknu, hvað þá að eignast börn.
Ég gleymi þess vegna aldrei þeim
laugardegi, þegar Villa þurfti að fá frí
til að giftast honum Árna sínum
Björnssyni. Seinna kom fyrsta barn
þeirra hjóna, Mörður, til sögunnar.
Þetta heitir á nútímamáli „að brjóta
ís samtíðarinnar.“ Þessi litla nýja
fjölskylda bjó efst á Laugaveginum
hjá móður Árna, sem var frá Þor-
bergsstöðum í Dölum. Þarna áttum
við oft góðar stundir, því þótt íbúðin
væri lítil var alltaf pláss fyrir okkur
skólafélagana og aðra gesti. Og við
Villa lukum okkar stúdentsprófi.
Þau Árni eignuðust einnig tvær
dætur, Ilmi og Dögg. Þau fluttu í
stærra húsnæði og fóru í framhalds-
nám og vinnu.
Leiðir okkar skildi um tíma vegna
fjölskyldulífs og barneigna. Villa og
Árni fóru til Austur-Evrópu að kenna
og það hefur oft verið fróðlegt og
gaman að heyra Villu segja frá þeirri
reynslu. Þar, eins og víða annars
staðar í heiminum, hvort sem það var
kallað austur, eða vestur, voru kjör
kvenna í kennslu mun lakari en karla
og stjórnunarstörfin, eins og nú, yf-
irleitt í höndum karla. Meginlandið
var helsært eftir morðóða stríðs-
menn seinni heimsstyrjaldarinnar.
Það var því á margan hátt mikil
reynsla fyrir hin ungu hjón, Villu og
Árna, að koma frá stillunni á Íslandi
og sjá hvernig styrjöld eyðileggur líf
almennings.
Eftir framhaldsnám, utanfarir og
skilnaði, lágu leiðir okkar Villu aftur
saman. Við þurftum ekki lengur að
sitja á kaffihúsum til að hittast, en
heimsóttum hvor aðra, því nú áttum
við báðar okkar eigin heimili.
Villa hélt tryggð við Laugaveginn
og bjó í ótrúlega „sjarmerandi“ tví-
lyftu timburhúsi á „miðjum“ Lauga-
veginum, þ.e.a.s. bak við verslunar-
húsin. Þangað heimsótti ég hana í
hópi skemmtilegra kvenna fyrir
nokkrum árum. Rithöfundar og
myndlistarmenn sóttust eftir fé-
lagsskap hennar, vegna þess hve fróð
hún var og svo ekki síst vegna hennar
góðu kímnigáfu. Hún gat verið hrók-
ur alls fagnaðar, þegar svo bar við.
Vilborg var framkvæmdastjóri Fé-
lags íslenskra bókaútgefenda sem
gefur Bókatíðindi út fyrir hver jól.
Þessu ritstýrði Vilborg með einstakri
röggsemi.
Ég flutti til Kaupmannahafnar, en
er ennþá hugfangin af fegurð Íslands
og kem því til minna gömlu heim-
kynna eins oft og ég get. Í fyrra kom
Villa svo til mín á leið til Íslands úr
heimsókn í Tjekkíu. Breyttir tímar,
breyttar aðstæður, bæði hér og þar
og alls staðar. „Órólegu árgangarnir“
hans Einars Magg hafa gjörbreytt
heiminum, – oft til hins betra – vorum
við sammála um.
Nú í sumar efndi Villa til garð-
veislu við húsið sitt á Laugaveginum.
Ég var svo heppin að vera í Reykja-
vík einmitt þá. Þangað komu Mörður
og hans kona, Ilmur og hennar dóttir,
en þau búa öll í Reykjavík og Dögg
með sína syni frá Höfn í Hornafirði.
Sólin fyllti þennan yndislega garð
á „miðjum“ Laugaveginum í júní. Við
fengum glóðasteiktar kræsingar og
góð vín.
Þetta var eitt ljúfasta kvöld veru
minnar á Íslandi, síðan ég flutti alfar-
ið. Daginn eftir fór Villa með barna-
börnin sín til Mallorca.
Ég vissi, að Villa var ekki heil
heilsu, en ekki grunaði mig, að þetta
yrði okkar síðasti fundur.
Sem betur fer veit engin sína æv-
ina fyrr en öll er. Og enginn veit held-
ur hvort leiðir okkar eiga eftir að
liggja saman á ný – á einhverju öðru
tilverustigi. Ekki yrði ég hissa.
Ég kveð mína góðu vinkonu með
söknuði og votta fjölskyldu hennar
mína dýpstu samúð.
Inga Birna Jónsdóttir.
Kveðja frá Félagi íslenskra
bókaútgefenda
Í dag kveðja íslenskir bókaútgef-
endur kæran samverkamann og fé-
laga. Vilborg Harðardóttir var ráðin
framkvæmdastjóri félags okkar á
árinu 1992 og gegndi því starfi til
hinstu stundar. Þegar Vilborg réðst
til félagsins hafði hún aflað sér fjöl-
þættrar starfsþekkingar sem átti eft-
ir að nýtast okkur vel. Reynslan úr
blaðamennskunni kom að góðum not-
um við hvers kyns skriftir og frágang
prentaðs máls, tungumálakunnáttan
nýttist í samskiptum við erlend syst-
ursamtök, stjórnmálavafstrið hafði
æft hana í umgengni við fólk og tamið
henni lagni gagnvart sundurleitum
hópi, en trúmennska og dugnaður
voru vafalítið meðfæddir eiginleikar
sem við nutum í ríkum mæli. Á þeim
tugi ára sem Vilborg stýrði skrifstofu
félagsins tók starfsemin umtalsverð-
um breytingum og umsvifin jukust til
muna. Álagið var oft mikið, enda er
bókaútgáfa vertíðarbundin grein, en
Vilborg leysti verkefni sín ævinlega
vel af hendi og óx ásmegin við nýjar
áskoranir.
Ég held að Vilborg hafi alla jafna
notið sín vel í vistinni hjá bókaútgef-
endum og undantekningarlítið geng-
ið glöð til vinnu sinnar. Hún var enda
alveg sérstaklega elsk að bókum –
var „bókamanneskja“ í besta skiln-
ingi þess orðs. Hún las alla tíð afar
mikið og hafði unun af að deila lestr-
arreynslu sinni með öðrum. Áhugi
hennar lá á breiðu sviði; hún fylgdist
vel með skáldskap öllum en hvolfdi
sér líka yfir fræðirit og ævisögur. Vil-
borg hafði jafnframt yndi af vegleg-
um prentgripum og gladdist þegar
metnaður höfunda og útgefenda og
fagmennska prentlærðra gat af sér
dýrgripi sem unun var að handleika.
Allir sem vinna við bókaútgáfu vita
að ástríðan gagnvart bókunum er
drifkrafturinn í starfseminni. Af
þeirri ástríðu hafði Vilborg Harðar-
dóttir nóg.
Að leiðarlokum vilja íslenskir
bókaútgefendur þakka fyrir sam-
fylgdina og liðveisluna. Börnum Vil-
borgar og aðstandendum öllum fær-
um við okkar innilegustu samúðar-
kveðjur. Blessuð sé minning Vil-
borgar Harðardóttur.
Sigurður Svavarsson.
Vilborg Harðardóttir var um
margt óvenjuleg kona, létt í lund dag-
farslega, glettin en skapheit og föst
fyrir þegar sannfæring hennar var
annars vegar. Gilti þá einu hvort í
hlut áttu háir eða lágir. Hún átti stór-
an kunningjahóp úr ólíkum áttum
eins og vel sást þá hún hélt upp á
fimmtugsafmælið. Ég kynntist henni
sem hluta af hópi, stórum og smáum.
Minnsta einingin var hún og Árni
Björnsson, óaðskiljanleg framan af
ævi í huga manns. Stærra mengi var
námsmannahópurinn austantjalds
nálægt 1960 og síðan Alþýðubanda-
lagið í margbrotnu samhengi fram á
níunda áratuginn, þar sem Villa var
um skeið í hlutverki varaformanns.
Rauði þráðurinn í lífshlaupi hennar
var kvenfrelsismál, staða og hlut-
skipti konunnar í harðri veröld. Á því
sviði lagði hún sjálfa sig að veði og
þar markaði hún spor sem lengi
munu sjást. Það urðu henni sár von-
brigði að flokkurinn sem hún lagði lið
þekkti ekki sinn vitjunartíma í þess-
um efnum á áttunda áratugnum.
Margt hefði farið á annan veg ef
hlekkir vanans hefðu ekki haldið Al-
þýðubandalaginu í viðjum kynbund-
ins misréttis, að ekki sé talað um aðra
stjórnmálaflokka. Sá veruleiki hlaut
að kalla á uppgjör af hálfu kvenna
sem áttuðu sig á eigin stöðu og al-
þjóðlegum straumum.
Vilborg þekkti ekki aðeins vel til
hér heima heldur og erlendis, því að
hún gerðist snemma víðförul. Eftir
dvöl í Mið-Evrópu á hápunkti kalda
stríðsins skynjaði hún mótsagnir og
bresti í stjórnkerfi Austur-Evrópu-
ríkja sem grófu sína gröf, táknrænt
með því að kyrkja vorið í Prag undir
skriðdrekum 1968. Einmitt sú borg
verður ætíð tengd nafni Vilborgar í
huga mínum, en þar heimsótti ég þau
Árna á útmánuðum 1957. Við geng-
um um götur og torg, litum niður í
bjórkjallarana sem gátu verið frá
dögum Snorra Sturlusonar og tókum
saman sólarhæð að morgni. Önnur
svipmynd kemur upp í hugann, Berl-
ín veturinn 1961–62. Ég hafði heim-
sótt þau hjón sem þá bjuggu vestan
megin múrs og ætluðu að fylgja mér
yfir landamæri austurs og vesturs.
Þar var Árni tekinn í yfirheyrslu ör-
yggisvarða um nótt klukkustundum
saman. Við biðum í rangala neðan-
jarðar undir sjálfu járntjaldinu og
vorum staðföst í að fara hvergi en
láta eitt yfir öll ganga. Vilborg vand-
aði laganna vörðum ekki kveðjurnar.
Það hreif að lokum. Þannig var hún,
feimulaus og óvægin ef því var að
skipta.
Ég held hún hefði ekki getað kosið
sér betra svið en Snæfellsöræfi á ög-
urstund til að kveðja.
Hjörleifur Guttormsson.
Vilborg Harðardóttir er látin. Enn
er höggvið skarð í litla hópinn okkar
bekkjarsystranna í Kvennó, það
þriðja á tiltölulega stuttum tíma.
Ótímabært, alltof fljótt, finnst okkur,
en svona er lífið og dauðinn. Okkur
finnst, en Guð ræður.
Villa hefur ávallt verið okkur mjög
kær og minnisstæð frá skólaárunum.
Hún var alltaf svo hlaðin krafti, það
gustaði blátt áfram af henni. Þegar
hún var kölluð upp að töflu gekk hún
yfirleitt svo rösklega að okkur fannst
að hún myndi áreiðanlega rekast á
töfluna.
Þessi kraftur hennar og dugnaður
átti síðar eftir að fylgja henni í gegn-
um lífið og hreint ótrúlegt hverju hún
fékk áorkað. Hún var sú eina í hópn-
um sem tók þátt í stjórnmálum og op-
inberu lífi, og gerði það með sóma,
finnst okkur.
Í þriðja bekk var hún ein af þeim
sem tóku þá ákvörðun að fara í lands-
próf og halda áfram námi í Mennta-
skólanum í Reykjavík. Á þeim tíma
var það nýmæli að stúlkur í Kvenna-
skólanum ættu kost á að fara í lands-
próf og þurftu þessar stúlkur að taka
aukatíma og leggja á sig ýmislegt
erfiði, því metnaður skólans var að
þær stæðu sig vel. Við hinar vorum
fullar af aðdáun og kannski pínulítið
öfundsjúkar, svona eftir á.
Í maímánuði síðastliðnum hittist
hópurinn til að fagna tímamótum.
Áttum við saman yndislegan dag, sól
skein í heiði þótt lofthiti væri ekki
mikill. Villa var með okkur, geislandi
falleg og glöð, lék við hvern sinn fing-
ur. Að þetta væri síðasti endurfund-
urinn grunaði engan.
Við komum til með að sakna henn-
ar en huggum okkur við að hún hafi
greinilega notið lífsins fram á síðustu
stund.
Börnum Vilborgar, sem og öðrum
aðstandendum, sendum við innilegar
samúðarkveðjur.
Bekkjarsystur úr
Kvennaskólanum.
Við systur kynntumst Vilborgu
innan Rauðsokkahreyfingarinnar
fljótlega eftir að hún var stofnuð
1970. Fyrstu árin hélt hreyfingin
fundi sína í heimahúsi. Þar fór samt
fram kröftug starfsemi og margir
hópar að verki. Fljótlega var farið að
reyna að finna húsnæði þar sem væri
hægt að hafa opna skrifstofu ein-
hvern hluta dagsins. Það fékkst í
Sokkholti á Skólavörðustíg, á fjórðu
hæð fyrir ofan Vouge, beint á móti
Hegningarhúsinu. Þar var haldið
uppi öflugu starfi. Í Rauðsokkahreyf-
ingunni var ekki sérstök stjórn held-
ur átti hver og einn að bera ábyrgð á
því sem gert var innan hreyfingar-
innar og síðan voru tengiliðir sem
samræmdu starf hópanna.
Meðal þess sem Rauðsokkahreyf-
ingin barðist fyrir var frí dagvistun
fyrir öll börn, sem þótti algjör goðgá
og talað um af þröngsýnu fólki að
konur hættu að ala upp börn sín og
sinna skyldum sínum á heimilunum.
Þótt ekki hafi náðst fram krafan um
fría dagvistun fyrir öll börn þá mundi
engum detta í hug nú að börn ættu
ekki að eiga rétt á dvöl á dagheimili.
Ein af þeim konum sem öflugastar
voru innan Rauðsokkahreyfingarinn-
ar í þá daga var Vilborg Harðardótt-
ir. Hún var hamhleypa til allra verka
og skipti engu máli að hvaða verki
hún vann, hvort sem það voru þrif,
kaffiuppáhellingar, fyrirlestrar eða
að vinna málefnum hreyfingarinnar
sem mest fylgi út á við. Til dæmis var
öll starfsemi unnin í sjálfboðavinnu.
Fólk skráði sig á vaktir seinni part-
inn til að svara í síma og taka á móti
fólki. Þar lét Vilborg ekki sitt eftir
liggja. Hún vann einnig að blaðaút-
gáfu, við blað samtakanna, Forvitin
rauð. Hún átti mikinn þátt í að halda
fast við og skýra enn frekar það sjón-
armið hreyfingarinnar að kvenfrelsi
og stéttabarátta væru tengd órjúfan-
legum böndum og sýndi mikla
stefnufestu þegar vindar blésu frá
hægri.
Vilborg vann einnig mjög þýðing-
armikið starf við ráðgjöf fyrir konur
sem áttu í erfiðleikum og leituðu til
hreyfingarinnar. Eins og vitað er þá
áttu konur ekki í mörg hús að venda
innan þjóðfélagsins, ef þær voru
órétti beittar. Fór það starf Vilborg-
ar fram hljóðlega. Kannski ættu
kvensagnfræðingar framtíðarinnar
að huga að því starfi þegar fram í
sækir.
Vilborg sat á Alþingi á árunum
1975–1978 fyrir Alþýðubandalagið og
var þar öflugur talsmaður kvenna við
að ná fram réttindum sem þykja
sjálfsögð nú á dögum. Hún átti mik-
ilvægan þátt í setningu laga árið 1975
um ráðgjöf og fræðslu varðandi kyn-
líf og barneignir, um fóstureyðingar
og ófrjósemisaðgerðir. Það var mikill
hiti í umræðunum um þessi lög, eitt
af mörgum baráttumálum Rauð-
sokkahreyfingarinnar með Vilborgu
Harðardóttur í broddi fylkingar.
Mörg stór orð voru látin falla um það
fólk sem vann að framgangi þessara
laga og mun Vilborg ekki hafa farið
varhluta af því. En hún lét slíkt ekki á
sig fá og stóð alltaf upp úr. Þessi lög
breyttu aðstæðum kvenna og gaf
þeim frelsi yfir eigin líkama. Væri
ágætt ef ráðamenn þjóðarinnar
myndu framfylgja þessum lögum að
fullu með því að hafa ráðgjöf og
fræðslu um kynferðismál í lagi og án
fordóma. Slíkt hefði verið í anda Vil-
borgar.
Við vitum að margir aðrir skrifa
um aðra þætti í lífi Vilborgar en
kynnin af henni á vegum Rauðsokka-
hreyfingarinnar verða okkur ævin-
lega minnisstæð.
Við sendum samúðarkveðjur til
barna Vilborgar Harðardóttur og
annarra ástvina hennar.
Guðrún og Sigríður
Kristinsdætur.
Dyrabjallan heima hjá mömmu á
Fálkagötunni hljómaði öðruvísi þeg-
ar Villa ýtti á hnappinn, hringingin
var einhvern veginn styttri og
ákveðnari. Svo þaut hún upp á þriðju
hæð á ljóshraða. Þegar við vorum litl-
ar fylgdu þessum spretti svolítil læti
því hún var þá ansi oft á góðum hæl-
um, þá var ekki um að villast að Villa
Harðar var mætt.
Síðastliðna viku hafa óteljandi
minningar skotið upp kollinum og all-
ar tengjast þær Villu: Ógleymanleg
jólaboð á Laugaveginum, gönguferð-
ir og ferðalög, scrabble-spilakvöld,
skærir litir, Derrick og Taggart,
póstkort með myndum af körlum
sem mamma og Villa sendu sín á milli
frá fjarlægum löndum, marenskakan
Friðrik, besta kartöflumús í heimi,
tárin sem komu fram í augun á henni
þegar hún hló og svo margt margt
fleira. Öllum þessum minningum
fylgir gleði og léttleiki.
Villa kenndi okkur með vináttu
sinni og lífi að þora, geta og vilja.
Fyrirmyndir á borð við hana eru
vandfundnar.
Elsku Mörður, Ilmur, Dögg,
Helga, Árni og fjölskyldur, við vott-
um ykkur okkar innilegustu samúð.
Ásgerður og Kristín (Ása og
Stína Solludætur.)
Okkur stöllur setti hljóðar er hing-
að bárust fréttir um skyndilegt and-
lát Vilborgar vinkonu okkar og félaga
í bókaheiminum til margra ára. Vil-
borg var mikil kjarnorkukona og átt-
um við því láni að fagna að njóta sam-
vista við hana í tengslum við margar
uppákomur er tengjast starfi okkar
hér heima og erlendis. Vilborg vann
störf sín sem framkvæmdastjóri Fé-
lags íslenskra bókaútgefenda af sam-
viskusemi og nákvæmni en sýndi þó
ávallt sveigjanleika og umburðar-
lyndi sem oft reyndist nauðsynlegt
þegar gaf á bátinn í vertíðinni. Vil-
borg var einnig góður félagi þegar
viðskiptunum sleppti og höfum við
átt margar eftirminnilega stundir
með henni í gegnum tíðina, má þar
nefna skemmtilega ferð til Kaup-
mannahafnar þar sem við unnum
bæði hörðum höndum og nutum lífs-
ins saman í borginni við sundið. Vil-
borg skilur eftir sig stórt skarð sem
erfitt verður að fylla. Við áttum ávallt
hauk í horni þar sem þessi sómakona
var og munum við sakna vinar í stað.
Blessuð sé minning hennar.
Hildur Hermóðsdóttir og
Þóra Sigríður Ingólfsdóttir.
 Fleiri minningargreinar um Vil-
borgu Harðardóttur bíða birtingar
og munu birtast í blaðinu næstu
daga.