Morgunblaðið - 16.11.2002, Síða 49

S M Á R A L I N D
s ím i 544 2140
12
59
/
T
A
K
T
ÍK
1
5.
11
´0
2
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 16. NÓVEMBER 2002 49
VÉR höfum lengi sár-þarfnast slíks orðasafnseða orðabókar, miklulengur en síðan er
Blaðamannastafsetningin komst á
stokkana. Ætti fyrir því kver
þetta að koma í góðar þarfir öllum
þeim, er íslenzka tungu rita, nærri
því hvaða rithætti sem þeir fylgja.
Og sérstaklega er munurinn á
skólastafsetningunni og vorum rit-
hætti, blaðamanna, eigi meiri en
svo, að hvorirtveggja rita meiri
hluta orða alveg eins, eða að
minnsta kosti mestalt það, er
vandasamast er í íslenzkri staf-
setningu, t.d. ber þeim alveg sam-
an um, hvar rita skuli y og ý og z
að allmiklu leyti.“
– – –
Svo ritar Björn Jónsson í for-
mála Íslenzkrar stafsetning-
arorðabókar fyrir réttum 102 ár-
um, en bókin var gefin út að
tilhlutun Blaðamannafélagsins ár-
ið 1900. Því er vitnað í þessa bók
nú, að Íslensk orðabók hefur nú
verið gefin út, mikið aukin og end-
urbætt. Það er athyglivert að
fylgjast með breyttri ræðu um rit-
hátt og málfar með hundrað ára
millibili. Sífellt er deilt um það
hvaða orð eigi rétt á sér í íslensk-
unni, hvenær hið svokallaða slang-
ur fái að upphefjast í gott og gilt
íslenskt mál. Um það eru engar
reglur til og því verður aldrei sátt
um það. Á hinn bóginn er ljóst að
þróun tungunnar verður ekki
stöðvuð með því að taka ekki mælt
mál inn í orðabækur. Fyrir hundr-
að árum hefðu líklega fáir skilið
orðin bögg og sjitt og eflaust eru
þau einhverjum enn framandi.
– – –
Í Stafsetningarorðabók Blaða-
mannafélagsins segir svo: „Til-
drög þessa kvers eru samtök
Blaðamannafélagsins fyrir fáum
missirum um útrýming hins sívax-
andi stafsetningarglundroða í ís-
lenzku máli, sem spillir tungu
vorri og gerir ritmálið torveldara
æskulýð vorum en ella mundi.“
En þar er einnig tekið á mállýtum
og um það segir meðal annars í
áðurnefndum formála: „Með því
að félagið gerði sér að reglu að
sneiða hjá sérkreddum og þarf-
lausri nýbreytni, var viðleitni þess
mætavel tekið.“ Og „Um við-
bótina: Nokkur mállýti er það að
segja, að orð þau og orðtæki, sem
þar eru talin, eru hvergi nærri öll
rangmæli í sjálfum sér, heldur er
það hitt, að þau eru þá þrásinnis
höfð í rangri merkingu; og er
þeim litla bráðabirgðaleiðarvísi
ætlað að benda
viðvaningum á
hvernig betur
megi þar að
orði komast að
jafnaði. Þess
skal getið að
flestöll eru
rangmælin
(bögumæli,
dönskuslettur
o. fl.) tekin úr íslenzkum ritum,
nýjum eða mjög nýlegum.“
– – –
Það er fróðlegt að sjá hvað var
álitið mállýti fyrir 102 árum. Að-
vara og aðvörun eru talin mállýti,
en þess í stað átti að segja vara
við eða viðvörun. Ekki mátti nota
orðið byggingar yfir hús, heldur
skyldi nota húsakynni eða mann-
virki. Að eyðileggja þótti ekki
boðlegt, heldur glata, spilla eða
tortíma. Að vera gamaldags hlaut
heldur ekki náð fyrir orðabók-
arhöfundi, þess í stað voru menn
fornfálegir, úreltir eða fornlegir.
Blöð máttu ekki vera útbreidd,
heldur víðlesin og menn æfðu
ekki fyrir hundrað árum, heldur
iðkuðu eða tömdu sér. Dæmin eru
mun fleiri og flest finnst okkur
þau einkennileg nú.
– – –
Þessi barátta virðist endalaus
og er auk þess alls ekki aðeins
bundin okkur Íslendingum. Sama
baráttan er líklega háð um veröld
víða. Einhvern tíma á síðustu öld
gaf Færeyingurinn Jógvan við
Ána út rit til varnar færeyskunni
en mjög var sótt að henni, bæði úr
dönsku og ensku. Mörgum þótti
hann ganga fulllangt í aðfinnslum
sínum og gerð nýrra orða í stað
þeirra, sem honum mislíkaði.
Spunnust um það ýmsar sögur og
sagt er að hann hafi viljað láta
barnavagninn heita ástarleiks-
afleiðingaríleggingartæki. Um-
sjónarmaður selur þetta ekki dýr-
ara en hann keypti. Sama virðist
hve margar orðabækur eru gefnar
út, aldrei tala eða skrifa allir rétt.
– – –
Ummerki um íkveikju á nokkr-
um stöðum sagði í fyrirsögn á
baksíðu Morgunblaðsins fyrir
skömmu. Ekki þarf að skoða
grannt til að sjá að þarna er einu
ummi ofaukið. Það er óþarfi að
hafa tvær forsetningar til að stýra
sama fallinu. Þegar forsetningin
um hefur orðið að forskeyti í orð-
inu ummerki er óþarfi að láta
hana fylgja með. Fyrirsögnin
hefði annaðhvort átt að vera: Um-
merki íkveikju á nokkrum stöð-
um eða Merki um íkveikju á
nokkrum stöðum.
Af svipuðum toga spunnið er
þegar við tölum um eftirspurn
eftir einhverju. Réttara er að
segja spurn eftir einhverju, en að
sjálfsögðu má líka tala um mikla
eftirspurn.
Fyrir skömmu var greint í fjöl-
miðlum frá dómi yfir manni sem
braust heimildarlaust inn. Mann-
inum láðist sem sagt að fá heimild
til innbrotsins. Vafalítið er þessi
orðanotkun komin úr dómnum, en
það réttlætir varla að gefa hana út
í tugum þúsunda eintaka. Nafn-
orðið innbrot og sögnin að brjót-
ast inn fela það í sér að um ólög-
legt athæfi er að ræða. Orðinu
heimildarlaust er vissulega ofauk-
ið þarna.
Loks hnaut umsjónarmaður um
það í auglýsingu nýlega að lægstu
fargjöldin væru uppseld. Í málvit-
und hans eru fargjöld ekki seld.
Heldur kemur gjald fyrir farið,
væntanlega flugfarið. En hvernig
hefði þá átt að orða auglýsinguna?
Líklega að uppselt væri í ódýr-
ustu sætin.
„Með því að fé-
lagið gerði sér
að reglu að
sneiða hjá sér-
kreddum og
þarflausri ný-
breytni“
hgji@mbl.is
ÍSLENSKT MÁL
Eftir Hjört Gíslason
EITURLYFIN eru komin inn í
grunnskólana. Af því má ráða að
hinn hefðbundni markaður eitur-
lyfjaheimsins sé fullur af eiturlyfjum
og þurfi sífellt á fleiri neytendum að
halda. Við sem erum foreldrar og
eigum börn í grunnskóla verðum
mjög áhyggjufull við þessar fréttir.
Börn þessa lands eru orðin gróðavon
glæpamanna sem vilja gera þau háð
eiturlyfjunum og græða á þeim. Um
daginn spurði mig maður: „Er til
meiri glæpur en að skipuleggja inn-
flutning og dreifingu á eiturlyfjum?“
Svo bætti hann við: „Þeir sem standa
í þessu ættu að hugsa um annað en
peningana sem þeir fá fyrir sölu eit-
urlyfjanna. Þeir ættu að hugsa um
þau líf sem verið er að eyðileggja
með þessu vonda athæfi.“ Þessi orð
ættu að vera okkur mikið umhugs-
unarefni.
Slæm byrjun
Flestir þeir sem farnir eru að
neyta eiturlyfja byrjuðu neysluna á
bjór eða öðrum alkóhóldrykkjum, en
það eru vímugjafar sem ríkið selur.
Ríkið fær miklar tekjur af þessum
vímuefnabissness og ætti að leggja
„hagnaðinn“ af þessum umsvifum
sínum í forvarnir, löggæslu og með-
ferðarúrræði. Samfélagið verður að
bregðast við eiturlyfjavánni með
mun kröftugri hætti en nú er gert.
Skólafólk og foreldrar verða að
taka höndum saman og fara út í sam-
hæfðar aðgerðir sem ná út í sam-
félagið allt. Við verðum að hafa það á
tilfinningunni að börnin okkar séu
örugg í skólanum, allt annað er al-
gerlega ólíðandi.
Skylda yfirvalda
Það er skylda menntamála-, fé-
lagsmála- og heilbrigðisyfirvalda að
vinda sér nú þegar í stórsókn gegn
þessum vágesti. Þetta er mikil alvara
og hér verða þeir að koma að sem
mesta reynslu hafa af þessum mál-
um. Annars vegar þeir sem vinna að
því að hlúa þannig að börnum og
unglingum að þau eignist þann styrk
og þá lífssýn að þau segi NEI TAKK
þegar þeim er boðið eitrið. Þetta er
aðallega gert í samvinnu heimilanna
og skólanna. Og þegar við hugsum
um þetta vakna spurningar um það
hvort við þurfum ekki að vinda okkur
í að breyta skólastarfinu til muna.
Leikni í að lifa
Leggja verður ríkari áherslu á
„lífsleiknina“ þannig að hún komist
enn frekar út úr skólastofunni en nú
er. En til þess að þetta sé hægt verða
foreldrar líka að koma meira inn í
starfið og um leið verður að bæta til
muna aðbúnað og aðstæður margs
barnafólks hér á landi. Þeir sem
vinna að meðferðarmálum verða
einnig að koma að þessu starfi. Í
þeim geira eigum við margt mjög
gott fólk sem býr yfir mikilli þekk-
ingu og reynslu, sem nýst gæti í bar-
áttunni við eiturlyfin. En að lokum
verðumvið að hætta að mala og mala
um forvarnir, látum hendur standa
fram úr ermum og biðjum svo Guð
að styrkja okkur í þessu starfi.
Eiturlyf í
grunnskólum
Eftir Karl V.
Matthíasson
Höfundur er alþingismaður.
„Það er
skylda
mennta-
mála-, fé-
lagsmála-
og heilbrigðisyfirvalda
að vinda sér nú þegar í
stórsókn gegn þessum
vágesti.“
Málning
fyrir vandláta