Morgunblaðið - 11.01.2003, Page 26

HEILSA
26 LAUGARDAGUR 11. JANÚAR 2003 MORGUNBLAÐIÐ
BEST er að láta ekki streitu ná
tökum á sér ef marka má grein sem
birtist nýlega á vefsíðu dagblaðsins
The New York Times. Nútímalíf
veldur mikilli sálrænni streitu hjá
mörgum sem getur haft þær afleið-
ingar í för með sér að gangverk lík-
amans fer úrskeiðis. Líkaminn ræð-
ur ekki við of mikla streitu.
Í greininni er vitnað í dr. Bruce
S. McEwen, yfirmann taugainn-
kirtlastofnunarinnar við Rockefell-
er-háskólann í New York sem telur
að viðvarandi streita veiki ónæmis-
kerfið, og valdi jafnframt álagi á
hjarta, skemmdum og fækkun á
frumum í heilanum og skilji eftir
sig fitu á maga, sem eykur hættu á
sjúkdómum.
Dr. McEwen er höfundur nýrrar
bókar, The End of Stress as we
know it. Streitu segir hann tengjast
ótímabærri öldrun, depurð, hjarta-
sjúkdómum, liðagigt og sykursýki
svo dæmi séu tekin.
Ekki er ýkja langt síðan vísinda-
menn efuðust um að andlegt ástand
gæti haft áhrif á sjúkdóma. Á und-
anförnum árum, hefur verið sýnt
fram á að sálræn streita getur auk-
ið líkur á sjúkdómum auk þess sem
menn eru smám saman að gera sér
ljóst hvernig þeim tengslum er
háttað.
Samkvæmt hugmyndum dr.
McEwens er streita ein og sér ekki
hættuleg heldur vandamál sem
tengjast henni. Þau snúa að ytra
áreiti í umhverfinu og getu líkam-
ans til að hafa stjórn á áreitinu.
Getan er mismunandi hjá fólki,
segir dr. McEwen, hún veltur m.a.
á erfðum, reynslu í æsku, matar-
æði, líkamlegri þjálfun, svefnvenj-
um, tekjum og félagslegri stöðu.
Góð og gagnleg í hófi
Streita í hæfilegu magni getur
verið gagnleg og góð, að mati vís-
indamanna og flestir geta haft
stjórn á streitu. Að flytja ræðu, eða
fara í próf veldur oft streitu þar
sem streituhormónin cortisol og
adrenalín flæða um líkamann,
hjartsláttur eykst, andardráttur
verður ör, súrefni flæðir um vöðv-
ana og varnarfrumur eru í við-
bragðsstöðu. Þegar ræðan hefur
verið haldin eða prófinu er lokið,
verður líkamsástandið aftur eðli-
legt. Læknarnir McEwen og Sap-
olsky benda á að líkamsástandið
breytist á þennan máta þegar ógn
eða hætta steðjar að til þess að
maðurinn geti lifað af. En nútíma-
lífið valdi oft of mikilli streitu, lík-
aminn nái þá ekki að jafna sig á
milli álaga. Hann er til dæmis ekki
búinn undir nokkurra klukkustunda
umferðaröngþveiti eða hjónaband
barnmargra þar sem báðir eru á
framabraut.
Hvernig fólk bregst oft við
streitu gerir einnig illt verra, að
mati dr. McEwens. Það sækir í fitu-
ríkt fæði, vinnur langan vinnudag
og drekkur óhóflega svo dæmi séu
tekin.
„Ef streita er viðvarandi og verð-
ur alvarleg,“ segir dr. McEwen,
„bregst varnarkerfi líkamans og
veldur með tímanum skaða.“
Stressaðir eru kvefsæknari
Vísindamenn gerðu tilraunir á
rottum, þær voru settar í lítil rými
og hreyfing þeirra takmörkuð. Að
þremur vikum liðnum sýndu rott-
urnar merki þrálátrar streitu, þær
urðu lasburða, ofbeldishneigðar og
örvæntingarfullar en auk þess
hætti heilinn framleiðslu á sérstakri
tegund taugafrumna.
Fólk bregst svipað við og rottur,
að mati dr. Sheldon Cohen, prófess-
ors í sálfræði við Carnegie Mellon-
háskólann í Bandaríkjunum, sem
hefur komist að því að þeir sem eru
undir miklu álagi í meira en mánuð,
t.d. sökum atvinnuleysis eða fjöl-
skylduvandamála, eru kvefsæknari
en þeir sem líða streitu í skemmri
tíma. Því telur hann að því lengur
sem streitan varir því meiri hætta
sé á alls kyns sjúkdómum.
Minnisleysi og magafita
Áratugarannsóknir hafa leitt í
ljós að viðvarandi streita og offram-
leiðsla á cortisol streituhormóni
geta valdið minnisleysi. Hluti heil-
ans getur orðið fyrir skemmdum
þegar streitan er mikil þar sem of-
framleiðsla á cortisol minnkar
framleiðslu og skemmir sérstakar
tegundir heilafrumna, samkvæmt
rannsóknum.
Framleiðsla cortisols er meiri á
morgnana en á kvöldin en alvarlegt
og viðvarandi stress veldur truflun
á þessu ferli. Þeir sem eru alvar-
lega þjáðir af streitu framleiða
meira cortisol á kvöldin en á
morgnana þegar framleiðslan verð-
ur jafnvel of lítil.
Ein afleiðing þessa, gefa nýjar
rannsóknir til kynna, er sú að fita
sest fremur á mitti og maga en
mjaðmir og læri. Eitt helsta hlut-
verk cortisols er að virkja orku
þegar streita vofir yfir með því að
auka glúkosa í blóði en þegar of-
framleiðsla verður á cortisol og ins-
úlíni, flyst fita til geymslu á mag-
anum. Fitan gæti gert gagn þar ef
hungursneyð væri yfirvofandi en
þeim sem vilja minnka hættu á
hjartasjúkdómum og krabbameini
hentar fitusöfnun á þessum stað
illa.
Erfitt að sanna tengsl við
alvarlega sjúkdóma
Ekki er langt síðan vísindamenn
áttuðu sig fyrst á hvernig tengslum
streitu við líkamlega sjúkdóma er
háttað, með því að kanna starfsemi
tauga sem tengja heilann við miltað
og hóstarkirtilinn sem eru mikilvæg
líffæri í varnarkerfi líkamans. Þeir
komust einnig að því að tiltekin
prótín sem varnarfrumur framleiða,
geta haft áhrif á þróun heilastarf-
semi.
Margt er þó enn óljóst um tengsl
heilans við innkirtla- og ónæmis-
kerfið.
Erfiðlega hefur gengið að sanna
tengsl streitu við alvarlega sjúk-
dóma en nýlegar rannsóknir hafa
ýtt undir þá skoðun að streita valdi
hjartasjúkdómum auk þess sem vís-
indamenn hafa með rannsóknum
tengt streitu við sykursýki, liðagigt
og mikla depurð en áhrif streitu á
krabbamein hafa ekki verið sönnuð.
Hvað léttvægari sjúkdóma og
veikindi varðar gefur rannsókn til
kynna að meiri líkur eru á að þeir
sem eru mjög stressaðir fái smit-
sjúkdóma svo sem flensu og kvef,
auk þess sem veikindin vara lengur
og eru alvarlegri. Rannsókn hefur
einnig sýnt fram á að minni háttar
sár eða áverkar eru lengur að gróa
hjá konum sem líða mikla streitu en
hjá óstressuðum kynsystrum.
Sumir eru viðkvæmari
en aðrir
Streita ræðst af persónuleika og
lífsstíl fólks, að mati dr. McEwen.
Margar rannsóknir hafa sýnt fram
á að kynferðislegt ofbeldi í bernsku
eða önnur stór áföll á æskuárum
geta aukið líkur á mikilli streitu síð-
ar á ævinni. Til dæmis hefur rann-
sókn leitt í ljós að konur sem voru
beittar ofbeldi í æsku framleiða
meira af streituhormónum við lítið
streituvaldandi aðstæður en þær
konur sem liðu ekki ofbeldi sem
börn.
Í grein New York Times segir
jafnframt að besti mælikvarði á
hvernig fólk bregst við streitu er
staða þess í félagslega stigveldinu.
Rannsókn dr. Jay Kaplan við
læknaháskólann í Wake Forest í
Norður-Karólínu í Bandaríkjunum,
sýnir að streita eykst hjá lægra
settum karlöpum þegar þeir þurfa
að sýna þeim sem hærra eru settir
auðmýkt auk þess sem hluti heila-
búsins skemmist.
Lágt settir karlapar fjölga sér
heldur ekki eins og þeir sem eru
hærra settir, þar sem talið er að
streita valdi því að aðrir þættir
verða mikilvægari en æxlun. Dr.
Kaplan hefur einnig sýnt fram á að
kvenkyns apar sem njóta minni
virðingar og eru undir stöðugu
áreiti frá hærra settum kvenöpum,
tímgast sjaldnar auk þess sem fita
hleðst upp í slagæðum.
Einnig hefur verið sýnt fram á að
hjá mönnum eykst hætta á sjúk-
dómum eftir því sem neðar dregur í
félagslega stigveldinu, jafnvel þótt
tekið sé tillit til meiri reykinga hjá
því fólki og minni heilsugæslu.
Streita er óhjákvæmileg, en ekki
sjúkdómar, að mati dr. McEwens.
Hann telur alls kyns leiðir færar til
þess að minnka líkur á sjúkdómum.
„Sælgætisát er til dæmis ekki rétta
aðferðin ef losa á um spennu sem
myndast vegna rifrildis við makann.
Streitan minnkar fremur ef stund-
uð er líkamsrækt en ef setið er
langtímum saman fyrir framan
sjónvarpið. Til þess að streitan nái
ekki tökum á manni, er því best að
borða skynsamlega, fá nægan
svefn, æfa reglulega, neyta áfengis í
hófi og reykja ekki. Þetta snýst um
að velja og hafna í lífinu.“
Stöðug streita getur
verið dýrkeypt
Morgunblaðið/Kristinn
Nútímalíf veldur oft mikilli streitu og líkami undir reglulegu álagi nær
aldrei að jafna sig. Líkaminn er t.d. ekki búinn undir umferðaröngþveiti.
Streita ræðst af
persónuleika og
lífsstíl fólks. Mikil
streita er talin auka
líkur á alls kyns
sjúkdómum.
ÞÁ eru aðventan og jólin liðin og vonandi hafa
sem flestir notið þeirra og átt góðar stundir með
ættingjum og vinum. Nýtt ár er gengið í garð og
sólin að hækka á lofti. Á þessum tímamótum er
eðlilegt að litið sé yfir farinn veg og það hugleitt
hversu sáttur maður er með lífshlaupið og jafn-
framt að horft sé fram á við og velt vöngum yfir
því hvað nýtt ár muni bera í skauti sér. Margir
nota áramótin til að strengja heit og lofa bót og
betrun á ýmsum sviðum s.s. að verða betri
manneskja, lifa heilsusamlegra lífi, draga úr
lífsgæðakapphlaupinu eða vera sáttur við sjálf-
an sig og aðra menn. Algengt er að eftir veisl-
ur jóla og áramóta fyllist fólk samviskubiti og
ætli að taka sér tak, borða minna, hreyfa sig
meira, drekka minna og hætta að reykja. Þá er
stigið á stokk og því heitið með alvörusvip að
byrja nýtt líf því menn eru stórhuga og það
dugar ekkert minna en bylting.
Það er svo sem ekkert nema gott eitt um það að segja ef fólk vill taka upp
hollari lífshætti og bæta líf sitt og líðan. Hættan er samt sú að markið sé sett
of hátt og að menn villist fljótlega af leið þannig að þeir nái ekki settu marki.
Þetta getur valdið kvíða, streitu og samviskubiti og þá er betra heima setið
en af stað farið. Svo eru góðu áformin sett í salt til næstu ármóta. Þegar hug-
að er að því að breyta einhverjum venjum og siðum er gott að hafa nokkur at-
riði í huga.
Setja raunhæf markmið og flýta sér hægt, þ.e. að ná markmiðinu í áföng-
um.
Undirbúa sig andlega til að takast á við verkefnið og gera sér grein fyrir
hvernig það verður gert.
Tryggja stuðning frá fjölskyldu eða vinum, þá eru meiri líkur á að áætlunin
standist.
Gera sér grein fyrir hvaða aðstæður það eru sem auka líkur á að maður
„falli“, þ.e. að allt fari aftur í sama farið, og vera tilbúin með varnaraðferð.
Ef svo fer að maður „fellur“ er mikilvægt að gefast ekki upp heldur setja
sig aftur á kúrs og vera búinn að ákveða hvernig maður bregst við þeim að-
stæðum.
Manneskjan er vanaföst og það kostar vinnu og andlega einbeitingu að
bregða út af vananum. Þess vegna er mikilvægt að undirbúa sig vel og velja
tíma sem hentar manni sjálfum. Það er ekki endilega víst að það séu áramót-
in. Gangi ykkur allt í haginn á nýju ári.
Anna Björg Aradóttir hjúkrunarfræðingur
Landlæknisembættið
Heilsan í brennidepli
Að stíga á stokk
og strengja heit
Hættan er sú að
markið sé sett of
hátt og að menn
villist fljótlega af leið.
Alltaf á þriðjudögum