Morgunblaðið - 27.04.2003, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 27. APRÍL 2003 MORGUNBLAÐIÐ
F
RAM að innrás Bandaríkja-
manna og Breta í Írak, átti sér
stað mikil umræða um heim all-
an um málefni Íraka. Í allri um-
ræðunni um hvort heyja ætti
stríð, með eða án fulltingis
Sameinuðu þjóðanna, var
menning og saga Íraks auka-
atriði. Á meðan fólk deildi um
Saddam Hussein og George W. Bush gleymdist
algjörlega að ræða um þær rúmlega 23 millj-
ónir manna sem búa í Írak og hvaða hugmyndir
íbúar landsins hafa um stjórnarfar og réttlæti.
En nú er svo komið að ekki er hægt að horfa
fram hjá pólítískum viðhorfum Íraka. Andstætt
sjálfu stríðinu þegar bandaríski herinn gat háð
baráttuna á sínum forsendum með sín tæki og
tól verður miklu erfiðara að stjórna þróun mála
nú þegar Írakar eru byrjaðir að taka ákveðin
skref í að endurskipuleggja pólítískt starf í
landinu.
Rétt eins og hjá íbúum ríkja annars staðar í
heiminum markast framtíðarsýn Íraka að
mörgu leyti á túlkun þeirra á eigin sögu. Írakar
eru mjög ólíkir innbyrðis en hafa þó upplifað
sameiginlega reynslu af þjóðríkinu Írak. Írakar
hafa farið í gegnum margskonar stjórnar-
mynstur síðustu áttatíu árin og almennt séð
hefur ofbeldi einkennt stjórnmálasögu þeirra.
Allt frá árinu 1921, þegar Bretar stofnsettu
konungsdæmi Hashemíta í Írak, hefur fámenn
karlaklíka súnní araba ráðið yfir landinu. Upp-
haflega var þetta konungsfjölskyldan en á síð-
ustu 25 árum hefur það verið stórfjölskylda
Saddams Husseins frá Tikrit. Almennt séð hafa
valdhafar ekki haft mikið lögmæti í augum
þorra þjóðarinnar og hafa því þurft að beita
allskonar ráðum, svo sem ofbeldi, til að byggja
upp einingu í landinu og tryggja að pólítísk and-
staða væri lítil sem engin. Þrátt fyrir pólítískt
ofbeldi (eða kannski vegna þess) hefur náðst að
byggja upp mjög sterka íraska þjóðernisvitund
en þjóðin sjálf hefur verið hlutlaus samnefnari
fyrir þjóðina alla, hvort sem um er að ræða
íraska kúrda, turkómana, gyðinga, kristna,
súnní araba eða sjía araba. Á mörgum tíma-
punktum svo sem í Íran-Írak stríðinu þegar
margir töldu að íraskir sjítar myndu styðja trú-
bræður sína í Íran hefur samkenndin við hug-
myndina um Írak orðið ofan á. Þess ber líka að
geta að þrátt fyrir mjög sterkan og miðlægan
draum um framtíðarríki Kúrda eru íraskir
Kúrdar miklir íraskir þjóðernissinnar og líta
frekar svo á að framtíð þeirra miðist að því að fá
aukin völd í Bagdad og að vinna með suðurhluta
landsins en að sækjast eftir pólítískri samvinnu
við Kúrda í Sýrlandi, Íran, eða Tyrklandi.
Erlend íhlutun jafngild
óréttlæti
Það einkennir íraska þjóðernishyggju að hún
lítur mjög krítískum augum á þátt heimsvalda-
stefnunnar og Breta í upphafsárum eigin lands.
Það er álitið að Bretar hafi skapað þannig að-
stæður í Írak að þeir högnuðust fyrst og fremst
en ekki Írakar. Erlend íhlutun jafngildir því
óréttlæti í þeirra huga. Þessi hugmynd er sér-
staklega sterk meðal sjíta enda hafa þeir aldrei
verið í miðlægri stöðu í íröskum stjórnmálum
þrátt fyrir að vera í meirihluta.
Það er sérstaklega einn atburður sem sjítar
vísa til og olli því að þeir urðu undirokaðir í
stjórnmálum landsins. Það var uppreisn Íraka
gegn hernámi Breta árið 1920, ári áður en Írak
var formlega stofnað. Forsprakkar uppreisnar-
innar, sem átti sér stað mestmegnis í suður-
hluta landsins, voru klerkar sjía. Þeir birtu
fatwa, eða lagalegt álit þar sem vopnuð mót-
spyrna gegn Bretum var réttlætt með trúar-
legum hætti. Þessi uppreisn varði í nokkra
mánuði og var blóðug. Um það bil 6.000 Írakar
létu lífið og um 500 Bretar. Almennt séð hefur
þessi atburður verið talinn upphaf íraskrar
þjóðernishyggju þar sem Írakar komu saman
til að berjast gegn erlendum yfirráðum. Fyrir
sjíta er þessi uppreisn þó lævi blandin. Þeir eru
stoltir af því að þeir voru í forystu í þessum mið-
læga atburði. En á hinn bóginn telja þeir sig
hafa goldið fyrir þetta forystuhlutverk því að
þegar Bretar stofnsettu landið árið 1921
treystu þeir ekki sjítum til að fara með stjórn
landsins og settu því súnní araba í hásætið.
Fyrir það eitt að verja fósturjörðina, að mati
sjíta, voru þeir settir í skammarkrókinn og í því
felst mikið óréttlæti.
Hvaða hlutverk?
Á síðustu dögum hafa sjítar verið einna mest
áberandi í stjórnmálaumræðu Íraka. Þeir hafa
gripið tækifærið sem hefur skapast í tómarúm-
inu eftir að ríkistjórn Saddams Husseins hvarf.
Í viðtölum við vestræna og arabíska fréttamenn
hafa sjítar margsinnis skírskotað til 1920 og
telja að nú sé verið að endurtaka söguna að ein-
hverju leyti þar sem þeir eru í forystu að mót-
mæla veru erlendrar hersveitar. Þeir eru þakk-
látir að ríkisstjórn Husseins sé ekki lengur við
lýði en eru ekki tilbúnir að sætta sig við hernám
Bandaríkjanna. Og að þessu sinni ætla þeir
ekki að endurtaka mistökin frá 1920 heldur
ætla þeir sér að gegna mun veigameira hlut-
verki í íröskum stjórnmálum en þeir hafa gert
hingað til. En spurningin er: hvers konar hlut-
verki?
Sjía klerkarnir nýta sér það tómarúm sem er
í íröskum stjórnmálum til að koma skoðunum
sínum á framfæri. Ólíkt velflestum áhrifamikl-
um aðilum bæði innan Írak og meðal þeirra sem
eru íraskir útlagar hafa klerkarnir í Írak fram
að þessu ekki tekið mikinn þátt í daglegu
stjórnmálavafstri. Þeir eru því ekki með neitt
blóð á sínum höndum né eru þeir tengdir spilltri
stjórn. Auk þess eru þeir ekki eins og vissir
íraskir útlagar, eins og Ahmad Chalabi, álitnir
strengjabrúður vestursins. Rétt eins og Khom-
eini á sínum tíma í Íran, eru klerkarnir taldir
vera yfir pólítíkina hafnir og eru fulltrúar
ákveðinnar hefðar sem fólk þekkir til og treyst-
ir. Rétt eins og í byltingunni í Íran einkennist
málflutningur þeirra af mikilli gagnrýni á
Bandaríkin. Og síðast en ekki síst eru táknræn-
ar trúarlegar hátíðir og samkomur, eins og þær
sem áttu sér stað í Karbala og Najaf í vikunni,
notaðar til að þjappa fólki saman og til að koma
pólitískum boðskap á framfæri. Að þessu sinni
var boðskapurinn skýr: Írak er fyrir Íraka og
burt með bandaríska herinn. Þessar fjölmennu
samkomur, langtum fjölmennari en sá hópur
fólks sem kom saman á torginu í Bagdad 9. apr-
íl til að fagna falli styttu Saddams Husseins,
munu styrkja forystmenn sjíta og nú eru þeir til
alls líklegir. Ástandið í Írak um þessar mundir
og í Íran 1978 er nú iðulega borið saman og
margir telja það vera frekar sambærilegt.
Fjölbreyttur hópur
En Íraskir sjítar eru ekki einlitur hópur.
Þvert á móti eru mjög skiptar skoðanir þeirra á
milli um hvort eða hvernig þátt trúmál eigi í op-
inberri stjórnsýslu. Almennt skiptast sjítar í
tvo hópa í Írak. Annars vegar eru það þeir sem
halda uppi merki hefðbundinnar túlkunar á
hlutverki trúarinnar í stjórnmálum. Þessi arm-
ur sjítismans, sem kenndur er við guðfræði-
skólann í Najaf, boðar að klerkar eigi ekki að
skipta sér af stjórnmálum. Önnur stefna, sem
er kennd við guðfræðisetrið Qum, sem er í Íran,
telur að klerkar eigi að vera í forystu í þjóð-
félaginu. Það voru einmitt áhrif Qum-skólans
sem voru ráðandi í byltingunni í Íran á sínum
tíma. Almennt séð hafa íraskir sjítar verið
tryggir fylgjendur Najaf-skólans og ekki hefur
borið á afskiptum sjía klerkanna í íröskum
stjórnmálum, fyrir utan uppreisnina 1920. En
nú er komin önnur áhersla uppá yfirborðið.
Það hefur borið á áhrifum Qum-hugmynda-
fræðinnar hjá hinum unga Muqtada al-Sadr.
Faðir hans, Muhammad Sadiq al-Sadr, var
mikilvægur trúarleiðtogi en var tekinn af lífi ár-
ið 1999 af ríkisstjórn Saddams Husseins. Fá-
tækrahverfi Bagdad, þar sem margir fátækir
sjítar búa og áður hét í höfuðið á Saddam, ber
nú nafn Sadr sem sýnir að minning hans er enn
sterk meðal sjíta. Sonur hans Muqtada vill
koma á svipuðu stjórnkerfi í Írak og í Íran.
Flokkur al-Sadr er vel skipulagður og það sem
verra er vel vopnaður og þeir eru ekki líklegir
til að sækjast eftir málamiðlunarlausnum.
Grunur leikur á að það hafi verið fylgismenn
Muqtada al-Sadr sem myrtu annan trúarleið-
toga sjíta, Abdul Majid al-Khoi, 10. apríl sl. Al-
Khoi var nýkominn til Írak eftir áratuga útlegð
í London. Hann var hófsamur og Bandaríkja-
menn voru búnir að stilla honum upp sem fram-
tíðarleiðtoga sjíta. En stuðningur Bandaríkj-
anna reyndist al-Khoi dýrkeyptur og nú eiga
Bandaríkjamenn engan leiðtoga meðal sjíta
sem hefur almennt fylgi meðal Íraka og þeir
geta treyst.
Líklegir leiðtogar
Tvo aðra mikilvæga leiðtoga ber að hafa í
huga. Annars vegar er það Ayatollah Ali Sistani
sem formlega séð er æðstiklerkur Najaf. Hann
er hófsamur og hefur verið ákaflega varkár.
Hann kom með yfirlýsingu þess efnis að hann
óskaði eftir því að bandaríski herinn hyrfi á
brott sem fyrst og vísaði meðal annars til at-
burðanna 1920. Pólítískt séð er hann algjörlega
á skjön við al-Sadr og fregnir herma að al-Sadr
hafi hótað Sistani lífláti og að Sistani sé nánast í
stofufangelsi.
Annar leiðtogi sem ber að fylgjast með er
Muhammad Baqir al-Hakim sem hefur verið í
útlegð í Íran en hann er leiðtogi Æðstaráðs
írönsku byltingarinnar í Írak. Eins og nafnið
gefur til kynna hefur þessi flokkur sett sér það
markmið að breiða út boðskap írönsku bylting-
arinnar í Írak. Á síðasta ári fór þessi flokkur að
starfa meira með íröskum útlögum og fulltrúar
hans sóttu meðal annars þá fundi sem Banda-
ríkjastjórn skipulagði í London og Washington
í desember. Þar lýstu stuðningsmenn því yfir að
þeir væru ekki lengur að breiða út boðskap
byltingarinnar en ætluðu sér frekar að stefna
að því að koma á lýðræðislegu þingræði í Írak
en klerkaveldi. Þessi stefnubreyting virtist
gegnsýrð af tækifærismennsku og er ekki sér-
staklega trúverðug. Enn sem komið er hefur al-
Hakim ekki yfirgefið Íran enda hefur íranska
stjórnin ekki gefið honum leyfi til þess. Stjórn
Khatami í Íran hefur haldið sig mjög til hlés í
öllu þessi stríði og alls ekki verið áberandi.
Íranar hafa mikla ástæðu til að óttast enda er
nú bandarískt herlið í Afganistan, Úsbekistan,
Írak, Sádí-Arabíu og Katar. Íranar eru þess
vegna umkringdir af Bandaríkjamönnum.
Fréttirnar um að íranskir aðilar eða útsendarar
séu í Írak hafa ekki verið staðfestar og Íranar
hafa þráfaldlega neitað því. Reyndar benti
Kamal Kharrazi, utanríkisráðherra Írans, á að
hann teldi kröfu Bandaríkjanna um að ná-
grannaríkin skiptu sér ekki af innaríkismálum
Írak orkaði tvímælis þar sem Bandaríkjamenn
eru jú sjálfir með hersveitir í landinu og væru
mjög virkir í stjórnmálum Íraks. Á undanförn-
um dögum hef ég rætt við þó nokkra sérfræð-
inga í málefnum Írans og þeir telja frekar ólík-
legt að Íranar séu með útsendara í Írak. Það
væri of mikil áhætta fyrir Íran að gera það að
svo stöddu, ekki aðeins gagnvart Bandaríkja-
mönnum heldur líka gagnvart Írökum.
Í Írak eru semsé róttækari öfl sjíta sem vilja
stuðla að íslamsvæðingu samfélagsins og koma
á álíka stjórnkerfi í Írak og nú vex ásmegin í Ír-
an. Það er ómögulegt að spá fyrir um hvort
þetta sé vísir að því sem koma skal. Kollegar
mínir sem ég hef rætt við eru með mjög skiptar
skoðanir um hvað þetta boðar. Þeir sem ólust
upp í Íran og muna eftir byltingunni, eru svart-
sýnir og telja að Írak sé að stefna á sömu braut
enda er nú svo margt keimlíkt. Aðrir eru frekar
efins um að Írakar vilji nú eftir öll þessi ár undir
harðstjórn Saddams Husseins lúta sjía klerk-
um veifandi Kóraninum.
Vanþakklæti komið í opna skjöldu
Írakar eru almennt ekki vanir því að ein til-
tekin trúaráhersla sé ráðandi í þjóðfélaginu og
þó að sjítar séu í meirihluta (um 60%) eru þeir
ekki það samtaka og sammála að þeir geti
þröngvað hugmyndafræðinni uppá aðra lands-
menn. Aðrir hópar í Írak koma líka til með að
berjast gegn því. Enn sem komið er eru Írakar
að jafna sig á stríðinu og því er pólítískt tóma-
rúm. Í þetta tómarúm eru Bandaríkjamenn að
stíga sem flækir málin þó enn frekar. Banda-
ríkjamenn eru í mjög erfiðri aðstöðu því þeir
bjuggust við að eiga stuðning sjíta vísan.
Bandaríkjamenn voru jú að steypa Saddam af
stóli sem kúgaði sjíta í öll þessi ár. Þetta van-
þakklæti sjíta hefur komið þeim algjörlega í
opna skjöldu rétt eins og Bretum árið 1920. Ef
Bandaríkjamenn velja ákveðinn flokk eða aðila
sem mótsvar við al-Sadr fengi sá aðili banda-
rískan stimpil sem er ekki líklegt til árangurs.
Ef þeir ákveða að beita hörku og afvopna fylg-
ismenn al-Sadr gæti það leitt til frekari bar-
daga, óánægju og óaldar. Það er þess vegna
ekki ólíklegt að þeir ákveði að hunsa sjítana,
rétt eins og Bretar gerðu 1920, og einbeiti sér
frekar að því að finna sterkan aðila sem getur
náð stjórn á mið- og norðurhluta landsins áður
en þeir snúi sér að suðrinu. Bandaríkjamenn
eru nú að kynnast af eigin raun hinu raunveru-
lega Írak en aðstæður þar eru miklu flóknari en
þeir gerðu ráð fyrir. Í mars lýsti Paul Wolfowitz
aðstoðarvarnarmálaráðherra því yfir að íraskir
sjítar séu upp til hópa orðnir veraldlegir í hugs-
un og ekki líklegir til að láta íslam segja sér fyr-
ir verkum. Þó að þetta eigi vissulega við um
marga íraska sjíta eru þó einnig fjölmargir sem
eru nú að fagna trúfrelsi sínu með því að setja
ákveðna túlkun á íslam á oddinn. Það er því
ljóst að það verður áfram töluverð spenna í suð-
urhluta Íraks.
Ef saga Íraka er einhver vísbending er frek-
ar líklegt að andstaðan við veru Bandaríkjanna
eigi eftir að aukast til muna. Árið 1920 mótaðist
þjóðernisvitund Íraka í andstöðunni við Breta.
Verður svipað uppi á teningnum nú?
Lýðræði eða klerkaveldi í Írak?
Þótt bardögum um Írak sé nú
að linna er mikið starf fram-
undan við uppbyggingu lands-
ins og ekki hvað síst er varðar
stjórnarfar. Magnús Þorkell
Bernharðsson veltir fyrir sér
hlutverki sjía múslíma í fram-
tíðarstjórnkerfi Íraks.
Reuters
Íraskir sjía múslímar á bæn. Hlutverk þeirra í væntanlegu framtíðarstjórnskipulagi Íraks er óljóst.
Höfundur er lektor í sögu Mið-Austurlanda við
Hofstra-háskóla í New York.