Morgunblaðið - 11.05.2003, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 11. MAÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
L
EIÐBEINENDUM hefur
farið jafnt og þétt fækkandi í
framhaldsskólunum á undan-
förnum árum, því sífellt fleiri
sækja sér kennsluréttindi,“
segir Þórir Ólafsson, sér-
fræðingur í menntamála-
ráðuneytinu og formaður
undanþágunefndar framhaldsskóla.
Nú er runninn upp sá tími sem grunn-
skólar og framhaldsskólar auglýsa eftir
kennurum fyrir næsta skólaár. Þótt leiðbein-
endum hafi farið fækkandi eru þeir þó víða
stór hluti kennaraliðs í skólum. Á höfuð-
borgarsvæðinu hefur skólum að vísu gengið
vel að manna stöður með kennurum sem
hafa full kennsluréttindi, en eftir því sem
fjær dregur höfuðborginni fer leiðbeinend-
um í kennarahópi fjölgandi.
Auðveldara að afla sér réttinda en áður
Þórir Ólafsson segir að með breytingum á
lögum árið 1998 hafi leiðbeinendum verið
auðveldað að verða sér úti um kennslurétt-
indi. „Háskólamenntað fólk og iðnmeistarar
þurfa til dæmis aðeins að sækja 15 eininga
nám til að fá réttindi sem framhaldsskóla-
kennarar, en ekki 30 einingar eins og áður
var. Aukinn áhuga leiðbeinenda á að verða
sér úti um réttindi má áreiðanlega líka rekja
til kjarasamninga kennara árið 2001, en kjör
kennara eru nú með því besta sem gerst hef-
ur. Þegar kjörin eru lagfærð skilar fólk með
réttindi sér inn í skólana og ógnar þar með
starfsöryggi leiðbeinenda, sem sjá sér skilj-
anlega þann kost vænstan að öðlast full rétt-
indi.“
Skólastjórar, sem óska eftir að manna
kennarastöður með leiðbeinendum, þurfa að
sækja um undanþágu til menntamálaráðu-
neytisins. Þórir segir að dregið hafi úr um-
sóknum til undanþágunefndar framhalds-
skóla undanfarin ár. „Árið 1999 voru
umsóknir 346, árið 2000 voru þær 294, árið
2001 voru þær 287 og á síðasta ári voru þær
237. Þörfin fyrir kennara við framhaldsskóla
hefur síður en svo minnkað, svo þetta sýnir
að fleiri kennarar með réttindi fylla nú stöð-
ur við framhaldsskólana en áður. Þessar töl-
ur sýna að vísu ekki stöðugildi, en eru samt
raunhæf vísbending um hvert stefnir.“
Kennarar í framhaldsskólum eru flestir
háskólamenntaðir, og í verkmenntaskólum
gjarnan með tæknimenntun eða meistara-
próf í iðngrein. „Landslagið í grunnskól-
unum er annað, þar eru fleiri kennarar með
stúdentspróf. Skólarnir, bæði framhaldsskól-
ar og grunnskólar, eru þéttskipaðir rétt-
indafólki, en þegar lengra dregur frá höf-
uðborginni er erfiðara að manna allar stöður
með kennurum með full réttindi,“ segir Þór-
ir.
Óviðunandi öryggisleysi
Undanfarin ár hefur borið töluvert á um-
ræðu um réttindaleysi leiðbeinenda. Þeir eru
ráðnir til eins árs í senn og missa stöðu sína,
sæki kennari með réttindi um hana, þar sem
lögum samkvæmt ber að ráða kennara með
kennsluréttindi, sé það unnt. Bárður R.
Jónsson og Hilmar Pétursson hafa látið rétt-
indamál leiðbeinenda til sín taka. Þeir segja
að það óöryggi, sem leiðbeinendur búi við, sé
óviðunandi. „Starfsöryggi leiðbeinenda er
aðeins tryggt eitt ár í senn, frá undirritun
samnings með gildistöku 1. ágúst til júlíloka
árið eftir. Samkvæmt lögum ber skólum að
auglýsa eftir kennurum með kennsluréttindi.
Þrátt fyrir að leiðbeinandi hafi kennt árum
saman við sama skóla breytir það engu um
að staða hans er auglýst árlega og ef kenn-
ari með kennsluréttindi sækir um er leið-
beinandinn úti í kuldanum.“
Bárður kenndi í fjögur ár við Mennta-
skólann að Laugarvatni og Hilmar í 5½ ár,
en þeir misstu báðir starfið þar á síðasta ári.
Bárður segir að hann hafi haldið að leið-
beinendur gætu unnið sér inn einhvern rétt
með tímanum og slíkt væri nánast sjálfgefið.
„Þannig er málum hins vegar ekki háttað, en
starfsreynsla hækkar laun leiðbeinenda
smám saman, þótt atvinnuöryggið verði
aldrei meira en til eins árs,“ segir hann.
Kjarasamningar kennara gilda um leið-
beinendur, en byrjunarlaun leiðbeinenda eru
tveimur launaflokkum lægri en byrjunarlaun
réttindakennara. Bárður segir að launamun-
urinn geti orðið umtalsverður. „Þegar kenn-
arar hafa einhverja yfirvinnu er munur á
leiðbeinanda og réttindakennara kannski
50–60 þúsund krónur á mánuði. Grunnur
launa leiðbeinenda er lægri en kennara með
réttindi, sem hefur áhrif á yfirvinnu-
greiðslur. Þarna munar því ansi miklu.“
Leiðbeinendur eiga ekki rétt á launuðu
námsleyfi eins og kennarar, en Bárður og
Hilmar segja að slíkt leyfi gæti nýst leið-
beinendum til að verða sér úti um kennslu-
réttindi. Hilmar segir að ekkert hafi verið
hugað að þessu atriði.
Réttindanám erfitt með fullu starfi
Réttindaleysi leiðbeinenda kom skýrt í
ljós þegar Bárði var sagt upp störfum. Hann
var í veikindaleyfi þegar ráðningartíma hans
lauk. Um leið og ráðningartíminn var liðinn
missti hann í raun rétt til greiðslna úr
sjúkrasjóði Kennarasambands Íslands. Það
mál var að vísu leyst af hálfu stjórnar sjóðs-
ins. „Ég hafði greitt öll gjöld til félagsins í
fjögur ár, en þegar ég datt út af launaskrá í
veikindum var mér sagt að ég ætti rétt á
greiðslu úr sjúkrasjóði í fimm daga. Þessu
var til allrar hamingju kippt í liðinn.“
Leiðbeinendur hafa ávallt talist til fé-
lagsmanna Kennarasambandsins. „Af hálfu
Kennarasambandsins er því alltaf lýst yfir,
að leiðbeinendur njóti allra sömu réttinda og
aðrir félagsmenn. Það er gott og blessað, en
það gildir aðeins á þessu eina ári, sem leið-
beinendur eru sannanlega til,“ segir Hilmar.
Bárður var trúnaðarmaður kennara á
Laugarvatni í þrjú ár og Hilmar var formað-
ur kennarafélagsins. „Í raun hefðum við
ekki mátt taka þessi verkefni að okkur,“
segja þeir. Trúnaðarmaður er kjörinn til
tveggja ára, en Bárður var einungis ráðinn
til eins árs. „Þetta hefur verið víða svona í
reynd, enda reikna menn ekki með því að
missa vinnuna.“
Þeir segja að leiðbeinendur hristi ekki
kennsluréttindin fram úr erminni. Bárður
hefur tvívegis hafið nám til kennsluréttinda,
en fallið frá því. Hann segir erfitt að sinna
háskólanámi samhliða fullri kennslu.
Hilmar segir ástæðu til að fagna því að nú
sé tekið meira tillit til starfsreynslu leiðbein-
enda við mat á því hvort þeir þurfi að taka
15 eða 30 einingar til kennsluréttinda.
„Reglurnar eru hins vegar sérkennilegar.
Maður með doktorspróf þarf ekki að ljúka
neinum einingum, hann fær kennsluréttindi
án þess. Þetta er undarlegt, því réttindin
hljóta að byggjast á því að þessi náms-
grunnur sé svo mikilvægur fyrir starfið, en
svo eru alls konar undanþágur.“
Hilmar segir að kostnaður leiðbeinenda
við að afla sér réttinda sé mikill, ef miðað sé
við aðrar stéttir. „Sálfræðingar, lögfræðing-
ar og iðnaðarmenn taka námskeið, borga
ákveðið gjald og fá réttindi sem byggjast á
þekkingu þeirra á faginu. Hjá okkur er
þetta með öðrum hætti og kostar miklu
meira. Ef við reiknum kaup á þessar vinnu-
stundir þá er það ansi hátt. Við erum í raun
núllstilltir þegar við byrjum réttindanámið.“
Aðspurðir hvort ekki sé ástæða til að hafa
einhver skýr viðmið og réttindi, þar sem
störf grunnskólakennara og framhaldsskóla-
kennara séu lögvernduð, segjast þeir hafa
skilning á því. „En hvað með kennara sem
nýtur trausts nemenda sinna og skilar góð-
um árangri í starfi, en hefur ekki réttindi?“
spyr Hilmar á móti. „Árangurinn skiptir
engu máli, hann er aldrei tekinn með í
reikninginn, heldur eingöngu litið á rétt-
indin.“
Hilmar er líffræðingur og hefur kennt
ýmsar aðrar greinar. Bárður hefur kennt ís-
lensku, dönsku, ensku, latínu og lífsleikni.
Hann er með háskólapróf í latínu og forn-
grísku og einingar í meistaranámi. Þar sem
hann kenndi aðrar greinar en latínu og forn-
grísku þurfti hann að fá ráðherraundanþágu
til starfa á hverju ári. „Leiðbeinendur fá
undanþágu greiðlega ef þeir kenna það fag
sem þeir eru menntaðir í. Ef þeir kenna
önnur fög er undanþágubeiðninni ávallt
hafnað og þá þarf sérstaka undanþágu ráð-
herra,“ segir Bárður. „Það skipti engu máli
þótt fögin sem ég kenndi væru náskyld. Ég
hef starfað sem þýðandi í meira en áratug
og þýði úr sænsku, norsku, dönsku og ensku
og ég þýði líka yfir á dönsku og ensku. Að
auki snara ég texta yfir á íslensku úr þýsku
ef þörf er á. Þessi störf mín skiptu engu
máli og það var ekkert litið á meðmæli frá
t.d. RÚV. Ég þýddi vísindaskýrslur yfir á
dönsku fyrir heilbrigðisráðuneytið, en það
skipti heldur engu. Starfsreynsla mín var
einskis metin, hvorki í réttindum né launum
og alltaf þurfti ég að sækja um ráðherraund-
anþágu til að kenna tungumál.“
Hilmar segir að aldrei hafi verið gerð til-
raun til að leggja mat á starf leiðbeinenda
og kennara, til að átta sig á hvor hópurinn
standi sig betur í starfi. Vísbendingu um
slíkt væri t.d. hægt að fá með mati nemenda.
Þeir segja aldrei hafa komið til tals að
leiðbeinendur fengju stigvaxandi réttindi
eftir reynslu. „Það kemur ekki til greina af
hálfu Kennarasambandsins að láta af kröfu
um réttindi. Leiðbeinendur í framhaldsskól-
um líða e.t.v. fyrir að þessari réttindakröfu
er haldið hátt á lofti í grunnskólanum, enda
þykir þar meiri nauðsyn á þekkingu í upp-
eldisfræðum en á framhaldsskólastiginu.“
Bárður segir að eitt sinn hafi komið fram
sú tillaga innan Kennarasambandsins frá
leiðbeinendum í grunnskóla að ríkið greiddi
mismun á launum leiðbeinenda og réttinda-
kennara í endurmenntunarsjóð fyrir leið-
beinendur. „Hugmyndin er góð, en tillagan
var felld,“ segir hann.
Hilmar segir að innan Kennarasambands-
ins hafi verið rætt um að leiðbeinendur geti
áunnið sér rétt innan þess skóla sem þeir
starfa í, en sá réttur færist ekki milli skóla.
Bárður og Hilmar segja að leiðbeinendur í
grunnskólum séu oft enn verr settir en leið-
beinendur í framhaldsskólum, því þeir séu
margir einungis með stúdentspróf og geti
því ekki vísað í sérþekkingu á einhverju
sviði.
Bárður og Hilmar segja að Kennarasam-
band Íslands þurfi að sinna leiðbeinendum
Réttindalausir aðeins
Nú er runninn upp tími árvissra
auglýsinga skóla eftir kenn-
urum. Ef ekki fást til starfa
kennarar með réttindi er heim-
ilt að ráða leiðbeinendur. Í grein
Ragnhildar Sverrisdóttur kem-
ur fram að leiðbeinendur búa
ekki við starfsöryggi en fátt er
þar til ráða annað en að þeir afli
sér kennsluréttinda þar sem
kennarastarfið er lögverndað.