Morgunblaðið - 11.05.2003, Blaðsíða 38

UMRÆÐAN
38 SUNNUDAGUR 11. MAÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
RUSL er eitt stærsta umhverfis-
vandamál þróaðra ríkja og er Ísland
þar engin undantekning. Sveitar-
félög í landinu hafa á undanförnum
árum þurft að finna nýjar lausnir við
eyðingu sorps og hefur þróunin verið
frá opnum brennsluhaugum við bæj-
ardyrnar í fullkomnar endurvinnslu-
og sorpeyðingarstöðvar sem hafa
umhverfisvernd að leiðarljósi. Sveit-
arfélögin við Eyjafjörð standa nú
frammi fyrir því að þurfa að gera
breytingar á sínum sorpeyðingar-
málum. Síðustu áratugi hefur sorp
Akureyringa og nærsveitamanna
verið urðað uppi á Glerárdal. Svæðið
þar er ekki fullnýtt en starfsleyfi fyr-
ir urðun á Glerárdal rennur út á
þessu ári og því hefur bæjarstjórn
Akureyrar ákveðið að hætta urðun
þar. Margir staðir hafa verið kann-
aðir en af þeim fjörutíu stöðum sem
upphaflega komu til greina standa
Gásir í Hörgárbyggð nú efst á óska-
listanum hjá Sorpsamlagi Eyjafjarð-
ar. En hvaða staður er þetta og er
hann heppilegur urðunarstaður?
Jörðin Gásir stendur við vestan-
verðan Eyjafjörð, um 11 km norðan
Akureyrar. Í landi Gása eru minjar
um einn elsta verslunarstað á Íslandi
og hvergi annars staðar á landinu eru
varðveittar jafnmiklar mannvistar-
leifar um verslun á miðöldum. Versl-
un við Gásir stóð í um fimm aldir, allt
fram á 15. öld eða þar til framburður
Hörgár eyðilagði innsiglinguna við
Gáseyri. Búðartóftirnar eru enn í dag
mjög greinilegar og eru taldar í röð
merkustu fornminja á Íslandi og frið-
lýstar samkvæmt þjóðminjalögum.
Þær eru ekki einungis mikilvægar
fyrir verslunarsögu Íslands heldur
einnig Norður-Evrópu. Gásir eru
einn af fáum stöðum á Íslandi sem
ríkisstjórnin hefur sett á lista yfir
staði sem koma til greina sem menn-
ingarminjar hjá UNESCO. Gásir
kæmust þá í flokk með Kínamúrnum,
pýramídunum í Egyptalandi, Taj
Mahal og Þingvöllum. Finnst mönn-
um virkilega koma til greina að urða
sorp í næsta nágrenni við slíkan stað?
Menningartengd ferðaþjónusta fer
ört vaxandi og í henni liggja miklir
möguleikar. Uppi eru hugmyndir um
að tengja Gásir við aðra sögufræga
staði á svæðinu, þ.e. Skipalón og
Möðruvelli, t.d með því að leggja
fræðslustíg á milli staðanna og koma
upp lifandi safni við gömlu tóftirnar.
Með uppbyggingu á svæðinu gætu
Gásir orðið eitt helsta aðdráttarafl
fyrir ferðamenn sem heimsækja
Eyjafjörð. Síðasta sumar bauð
minjasafnið á Akureyri t.d. upp á
leiðsögn um hinn forna Gásakaup-
stað flesta daga og fjöldi fólks nýtti
sér það. (Sjá nánar á www.gasir.is.)
Þá eru ótaldir allir þeir sem leggja
leið sína niður á Gáseyri til að njóta
náttúrunnar. Gáseyrin öll er afar
skemmtilegt útivistarsvæði og þang-
að sækir fólk af öllu Eyjafjarðar-
svæðinu. Grunnskólar á svæðinu
hafa nýtt sér þetta og koma með
nemendur í fjöruferðir enda er Gás-
eyrin ein aðgengilegasta fjaran við
Eyjafjörð. Ein ástæða þess að hætta
á sorpurðun á Glerárdal er sú að þar
sér Akureyrarbær fyrir sér að
byggja upp útivistarsvæði og þykir
það ekki eiga samleið með sorpurðun.
Hvernig stendur á því að sorpurðun á
ekki heima með útivistarsvæði á
Glerárdal en passar vel með forn-
minjum og menningartengdri ferða-
þjónustu 11 km norðar í firðinum?
Auk staðsetningarinnar eru það
mikil vonbrigði að Sorpsamlag Eyja-
fjarðar skuli ekki nýta þetta tækifæri
til að breyta sorpmeðhöndlun á svæð-
inu. Síðustu ár hefur tækni og úr-
lausnum í sorpvinnslu og -eyðingu
fleygt fram. Urðun þykir orðin úrelt
lausn og líklegt er að hún verði bönn-
uð í náinni framtíð. Fylgifiskar sorp-
urðunar eru m.a. rottugangur, máva-
ger, sorpfok og óskemmtileg lykt.
Með mávum og vargfugli eykst líka
hætta á salmónellusýkingum og öðr-
um sjúkdómum sem geta borist í bú-
fénað.
Ýmis önnur sveitarfélög á landinu
sem staðið hafa frammi fyrir þessu
verkefni hafa byggt sorpbrennslu-
stöðvar, það er vissulega dýrari
framkvæmd en þegar til lengri tíma
er litið varanlegri og umhverfisvænni
lausn. T.d. hefur sú hugmynd verið
viðruð að koma upp sorpbrennslu á
Grenivík þar sem orkan myndi nýtast
til að hita upp vatn fyrir sveitarfélag-
ið. Mörg önnur sveitarfélög á Norð-
austurlandi eru líka í vandræðum
með sorpið, t.d. þurfa Húsvíkingar að
flytja sitt sorp suður til Reykjavíkur.
Væri því ekki hyggilegt að sveit-
arfélögin sameinuðust um að finna
góða lausn á þessu sameiginlega
vandamáli?
Leyfið á Glerárdal rennur út á
þessu ári og því er brýnt að finna
lausn. Allir gera sér grein fyrir því að
einhvers staðar verður sorpið að vera
og að sjálfsögðu hefði átt að vera búið
að finna lausn fyrir löngu. Það er
mikilvægt að koma umræðunni af
stað og slæmt ef svo stór ákvörðun
nær fram að ganga án vitundar al-
mennings.
Við skorum á Akureyrarbæ, Sorp-
samlag Eyjafjarðar, þingmenn svæð-
isins og aðra sem málið varðar að
sýna meiri framsýni og metnað við
lausn sorpmála á Eyjafjarðarsvæð-
inu. Jafnvel gera sér ferð út fyrir
bæjarmörkin á næsta góðviðrisdegi,
taka með sér nesti og njóta náttúr-
unnar á Gáseyri. Munið bara að taka
ruslið með ykkur heim.
Menningarminjar
á haugunum
Eftir Fríðu, Rannveigu,
Jóhönnu Maríu og
Þórgunni Oddsdætur
„Við skorum á Akureyrarbæ, Sorpsamlag Eyja-
fjarðar, þingmenn svæðisins og aðra sem málið
varðar að sýna meiri framsýni og metnað við lausn
sorpmála á Eyjafjarðarsvæðinu.“
Höfundar eru Eyfirðingar.
Fríða, Rannveig, Jóhanna María og Þórgunnur Oddsdætur.
LÖGIN um stjórn fiskveiða
standast ekki. Stjórnvöldum sást
yfir að það var eignarréttur fyrir á
auðlindinni er þeir settu lögin, í
stað þess að leiðrétta stærsta klúð-
ur Alþingis frá upphafi Íslands-
byggðar, ætla þau að þegja sig frá
málinu.
Lítum á hvernig veiðirétti jarða
innan netlaga er háttað samkvæmt
eldri lögum. Þar ber fyrst að nefna.
Í veiðitilskipun frá 20. júní 1849
stendur í 3. gr.: „Ef jörð liggur að
sjó á eigandi veiði á haf út 60 faðma
frá stórstraumsfjörumáli, og eru
það netlög hans.“ Nánast eins
ákvæði eru í Rekabálki Jónsbókar
frá 1281, sem enn er í fullu gildi:
Einnig voru sömu ákvæði í Grágás,
sem byggðust á eignarrétti eins og
hann var í Noregi fyrir árið 900,
sem sé fasteignatengd eignarrétt-
indi sem búin eru að vera hér í gildi
allt frá landnámi, en eru ekki virt í
lögum nr. 38, frá 15. maí 1990 um
stjórn fiskveiða, en með þeim er
nánast allur veiðiréttur tekin af
sjávarjörðum með ólögmætum
hætti og settur á báta sem síðan
hafa iðulega verið seldir burtu í
svokölluðu hagræðingarskyni en
eftir standa heilu byggðarlögin sem
rústir einar og húseignir íbúanna
nánast einskis virði.
Á þessum samanburði má ljóst
vera að stjórnvöldum hafa orðið á
allalvarleg mistök við setningu laga
um stjórn fiskveiða þar sem hvorki
atvinnuréttindi né eignarréttindi
þeirra er á sjávarjörðum búa eru
virt. Það er sem sé búið að hirða
nærri allan rétt til sjávarins af
þeim er á sjávarjörðum búa, þar er
nánast ekkert eftir er mér sýnist
en lögin um stjórn fiskveiða stand-
ast ekki utan netalaga heldur,
meira um það síðar.
Margsinnis hefur Sigurður Lín-
dal vakið athygli á þessum málum.
Þessu til frekari stuðnings skal
bent á lögfræði tveggja manna.
Lögfræðiálit Más Péturssonar
(sjá www.rala.is/sjavarjardir), einn-
ig lögfræðiálit Skúla Magnússonar
lektors. Í áliti SM kafla 2.1 stend-
ur: „Fiskveiðiréttur landeiganda í
netlögum er hins vegar meðal
þeirra heimilda sem hann hefur frá
öndverðu átt samkvæmt íslenskum
lögum“. Í 3.4. stendur: „Réttur
landeiganda til veiða innan netlaga
jarða sinnar nýtur ótvírætt verndar
eignarréttarákvæðis 72. gr. stjórn-
arskrár“. Þessar fullyrðingar lekt-
orsins getur enginn hrakið.
Þessu til frekari stuðnings sem
einnig kemur vel inn á sögulega
þáttinn, er doktorsritgerð Ole
Lindquist og margt fleira sem ekki
verður talið upp hér. Á þessum
forna rétti, sem enn er í fullu gildi,
innan sem utan netlaga, hafa sjáv-
arbyggðirnar, þar með talin sjáv-
arþorp og bæir, á Íslandi byggt af-
komu sína og menningu á í gegnum
tíðina, en mönnum meinað að nota í
dag vegna laga um stjórn fiskveiða,
en þessi forni réttur innan sem ut-
an netlaga hefur verið nefndur út-
ræði/heimræði og er mjög langt
síðan stjórnvöld ákváðu að hér
væru um fasteignatengdan eignar-
rétt að ræða, „á Íslandi hefur alla
tíð gilt óðalsréttur jarða“, en með
lögum um stjórn fiskveiða var
veiðirétturinn tekinn með ólögmæt-
um hætti af jörðum og settur á
báta. „Bátar eru bara veiðitæki“.
Til þess höfðu stjórnvöld enga
heimild. Alþingi Íslendinga, og
engum öðrum, ber að leiðrétta eig-
in vitleysu. Vel má vera að það sé
hagkvæmt að tvö til þrjú risastór
útgerðarfélög eignist allan veiðirétt
á Íslandsmiðum, eins og virðist
stefna í, en ég veit samt ekki um
neinn sem hefur þá draumsýn að
slíkt gerist. Það eru ekki margir
sem vilja leggja megnið af Íslandi í
eyði, en þó eru þeir til. Lang-
stærsta byggðamálið í dag er að
réttur sjávarbyggða til sjávarins sé
virtur á ný.
Réttur
sjávarjarða
Eftir Sigurð
Filippusson
Höfundur er bóndi á Dvergasteini,
Seyðisfirði.
„Það er sem
sé búið að
hirða nærri
allan rétt til
sjávarins af
þeim er á sjávarjörðum
búa …“
HANNES Hólmsteinn Gissurar-
son hefur verið duglegur talsmaður
markaðshagkerfisins og Davíðs
Oddssonar. Hann er af mörgum tal-
inn vera einn helsti hugmyndafræð-
ingur Sjálfstæðisflokksins og hefur í
gegnum tíðina lagt mikla áherslu á
hugmyndafræði Adams Smiths um
markaðshagkerfið. Í mjög stuttu
máli má lýsa markaðshagkerfinu á
þann hátt að framboð og eftirspurn
mætist í einhverjum punkti fyrir til-
verknað samkeppni. Sagt hefur ver-
ið að það sé eins og ósýnileg hönd
sem stjórni markaðnum. Í full-
komnu markaðshagkerfi er skilyrði
að einstaklingar og fyrirtæki njóti
fulls frelsis til frjálsrar verðmynd-
unar, ekki sé hróflað við framboði
eða eftirspurn á óeðlilegan hátt með
niðurgreiðslum eða opinberu inn-
gripi á nokkurn hátt. Á markaði eru
þó leikreglur (Samkeppnislög) á
svipaðan hátt og gildir í íþrótta-
kappleikjum. Aðilar með markaðs-
ráðandi stöðu verða að gæta sín að
misnota ekki þá stöðu sína. Óeðlileg
undirboð í þeim tilgangi að skaða
samkeppnisaðila og bola þeim í
burtu til þess að ná fákeppnis eða
markaðsráðandi stöðu eru bönnuð.
BNA hafa skipað sér í forystu-
hlutverk þjóða sem tileinkað hafa
sér markaðshagkerfið. Þar í landi á
markaðshagkerfið sér meira en
einnar aldar sögu. Eitt af fyrstu
verkefnum samkeppnisyfirvalda þar
í landi var að takast á við auðhring
(Cartel) sem myndaður hafði verið
fyrir tilstilli Rockefeller í olíu-
vinnslu og sölu. Á hendur örfárra
aðila undir stjórn Rockefellers hafði
myndast einokunarvald sem notað
var til að knýja upp olíuverð með
samráðs- og samstarfsaðgerðum.
Samkeppnin varð engin. Hringa-
myndun, misnotkun á markaðsráð-
andi stöðu og fákeppni er almennt
talin vera mesta ógnin við hið
frjálsa markaðshagkerfi. Sam-
keppnisyfirvöld í BNA tóku á þess-
um málum föstum tökum strax í
upphafi. Umræddum auðhring und-
ir stjórn Rockefellers var skipt upp
í fimm smærri einingar. Samkeppni
varð staðreynd.
Í þjóðfélagsumræðunni hér á
landi hefur nokkuð verið fjallað um
grænu höndina og bláu höndina.
Hallgrímur Helgason á víst heið-
urinn af þeim nafngiftum. Agnesi
Bragadóttur þótti takast vel upp í
lýsingum sínum á átökum milli við-
skiptablokka í íslensku viðskiptalífi.
Átaka milli kolkrabbans, smokkfisk-
sins og nýrra afla í viðskiptalífinu
sem e.t.v. mætti kalla plokkfiskinn
(eða plottfiskinn ef menn kjósa frek-
ar). Ekkert er í sjálfu sér óeðlilegt
við það að tekist sé á í viðskiptalíf-
inu og að hart sé barist. Ekki er
bannað að ná markaðsráðandi
stöðu. Hins vegar er bannað að mis-
nota slíka stöðu.
Hin kolsvarta
krumla dýrsins
Markaðshagkerfið er sagt vera
einn af aðalhornsteinum Sjálfstæð-
isflokksins. Það skýtur því afskap-
lega skökku við þegar tveir erlendir
auðhringir (Carterls) þ.e. Visa Int-
ernational og Mastercard fá óhindr-
að að misnota markaðsráðandi
stöðu sína hér á landi og þverbrjóta
grundvallarreglur markaðshagkerf-
isins í samstarfi og ólögmætu sam-
ráði með íslenska bankakerfinu.

Enginn grundvöllur er fyrir sam-
keppni.

Misnotkun er á markaðsráðandi
stöðu.

Ólöglegt samstarf og samráð.

Miðsýrt sósíalskt fyrirbæri. (And-
stæðan við samkeppni).

Verri nýting verður á framleiðslu-
þáttum samfélagsins.

Blekkingar, þversagnir og hrein
lygi.

Framboði og eftirspurn er ruglað
með óeðlilegum niðurgreiðslum.
Þessi starfsami hefur fengið að
þrífast hér á landi í skjóli núverandi
stjórnvalda undir forsæti Davíðs
Oddssonar. Auk þess er vert að geta
þess að Davíð Oddsson er æðsti yf-
irmaður Seðlabanka Íslands en
þeirri stofnun er væntanlega ætlað
það hlutverk að standa vörð um
gjaldmiðil Íslands sem hefur verið
saurgaður af auðhringunum og
bankakerfinu. Á Íslandi er reyndar
peningahagkerfi en ekki kortahag-
kerfi.
Starfsaðferðum bankakerfisins í
greiðslumiðlun með debet og kred-
itkortum verður best líkt við hina
kolsvörtu krumlu dýrsins (dýrið er
með horn, hala og klaufir) enda er
verið að vinna stórkostleg skemmd-
arverk á hinu íslenska hagkerfi, á
markaðshagkerfinu með samkeppni
að leiðarljósi, á lögum og í siðfræði.
Mönnum sem flagga hagfræði-
kenningum og hugsjónum ber skylda
til að vinna í samræmi við þær. Þeir
mega ekki koma sér fyrir í fílabeinst-
urnum og neita að hlusta á eðlilega
og málefnalega gagnrýni. Það er
nauðsynlegt stundum að hlusta á
boðbera válegra tíðinda sem segja
m.a. frá starfsemi hinnar kolsvörtu
krumlu dýrsins sem á uppruna sinn í
undirdjúpunum og er að vinna hrika-
leg skemmdarverk þar sem mismun-
un, blekkingar, græðgi og kúgun eru
mottóið.
Uppbygging og strúktúr greiðslu-
miðlunar með debet og kredit er
miðstýrt sósíalskt fyrirbæri sem
setur kaupmenn og aðra greiðslu-
viðtakendur í hlutverk félagsmála-
stofnunar við að útdeila einhverjum
félagsmálapökkum. Miðstýringin
nær inn í Reiknistofu bankanna og
er stjórnað þar af öllum bönkunum
sameiginlega og með ólögmætu
samráði. Auk þess fer þessi starf-
semi fram í samstarfi við tvo er-
lenda auðhringi Visa International
og Mastercard. Samkeppnisyfir-
völdum hér á landi hefur ekki tekist
að sanna sig. Hlutverk þeirra fram
að þessu virðist felast í því að vera
varðhundur kerfisins fremur en að
brjóta upp hringamyndun og ólög-
mæta starfsemi.
Það verður að setja handjárn á
hina kolsvörtu krumlu dýrsins.
Eftir Sigurð
Lárusson
„Mönnum
sem flagga
hagfræði-
kenningum
og hug-
sjónum ber skylda til að
vinna í samræmi við
þær.“
Höfundur er kaupmaður.
Hin ósýnilega hönd Adams Smiths