Morgunblaðið - 11.09.2003, Blaðsíða 25

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 11. SEPTEMBER 2003 25
FIMMTUDAGS-
TILBOÐ
Suðurlandsbraut
Sími 533 3109
Opið
mán.-fös. kl. 12-18
laugardaga kl. 10-16
Barna sportskór
Margir litir -
Margar stærðir
VERÐ ÁÐUR 1.495
VERÐ NÚ 795
„Engu landi skal leyfast að ganga
marxisma á hönd bara af því að þjóð-
in er ábyrgðarlaus.“
(Henry Kissinger.)
Í DAG eru þrjátíu ár liðin frá ein-
hverri viðbjóðsleg-
ustu stjórnar-
byltingu síðustu
aldar. Hinn 11. sept-
ember 1973 réðust
herdeildir úr land-
her og flugher Chile
á forsetahöllina í
Santiago og myrtu þar réttkjörinn
forseta landsins Salvador Allende. Í
kjölfar valdaránsins fylgdi morðalda
sem vart á sér líka í sögu 20. aldar. Í
valdaráninu sjálfu og eftirmálum
þess voru að minnsta kosti 30.000
manns myrtir með köldu blóði eða
látnir hverfa sporlaust, ríflega tíu
sinnum fleiri en fórust í árásinni á
World Trade Center í New York
þennan sama dag 28 árum síðar. Á
næstu mánuðum og árum eftir
valdaránið voru tugir þúsunda hand-
teknir og þúsundir pyntaðar til
dauða á hinn hroðalegasta hátt eða
voru látnar hverfa án þess nokkrar
skýringar hafi fengist allt til þessa
dags. Í árslok 1973 setti herfor-
ingjaklíkan á laggirnar sína eigin
leyniþjónustu DINA sem samhæfði
aðgerðir þeirra fjögurra er fyrir
voru í her og lögreglu. Menn voru
eltir uppi og myrtir jafnt heima sem
erlendis. Tugir þúsunda náðu að
forða sér úr landi og áttu margir
ekki afturkvæmt til síns heima. Á
fyrstu dögum og vikum eftir valda-
töku górillanna komust þúsundir
manna í erlend sendiráð í Santiago,
reyndar í flestöll nema hið banda-
ríska sem var lokað flóttamönnum.
(Bandaríkin tóku reyndar við 31
flóttamanni en þeir höfðu allir
tengsl við sterk öfl í Bandaríkj-
unum. Hins vegar var öllum öðrum
snúið frá, m.a. Bandaríkjamann-
inum Charlie Horman, sem nóttina
eftir var gripinn að undirlagi banda-
rískra stjórnvalda og pyntaður til
dauða á þjóðarleikvanginum í
Santiago, en þá sögu þekkja margir
af kvikmyndinni „Missing“.) Meðal
þeirra skeleggustu til verndar
mannréttindum á þessum fyrstu
mánuðum eftir valdaránið var
sendiherra Svía í Chile, Harald
Edelstam, sem aflaði sér heims-
frægðar fyrir drengilegan stuðning
við flóttamenn og bjargaði a.m.k.
tvö þúsund frá bráðum bana. Sendi-
ráð Mexíkó bjargaði þúsundum til
Mexíkó og sendiráð fleiri ríkja unnu
einnig stórvirki.
Amnesty International birti fjölda
skýrslna á árunum eftir valdaránið
og eru þær með því svakalegasta
sem frá þeirri stofnun hefur komið. Í
bandarísku útgáfunni af ársskýrslu
Amnesty 1975 er 40 síðna viðauki
eftir Rose Styron um valdaránið og
eftirmál þess. þar telur hún að 20–
50.000 hafi verið teknir af lífi eða lát-
ist af völdum pyntinga og engri tölu
verði komið á þá sem hafi horfið,
90.000 hafi verið handteknir og
300.000 hafi misst vinnuna af póli-
tískum ástæðum, 25.000 háskóla-
stúdentar og 30% kennara hafi verið
reknir úr háskólum landsins. Í þess-
um viðauka Styrons í skýrslunni er
einnig að finna frásögn af örlögum
Charlie Hormans.
Viðbrögðin við valdaráni gorill-
anna í Chile voru gríðarleg um allan
heim. Afturhald allra landa fagnaði
falli Allendes og var Ísland ekki und-
anskilið í þeim efnum. Létu menn
sér sæma að segja að Allende hefði
átt þessi örlög skilið og var þeirri
sögu komið á kreik að hann hefði
skotið sig sjálfur með skammbyssu
sem vinur hans Fidel Castro hefði
gefið honum. Hins vegar kom í ljós
að Allende hafði fengið í sig ellefu
kúlur.
Strax á fyrstu dögunum eftir
valdaránið voru Bandaríkin bendluð
við málið og þá ekki síst Henry Kiss-
inger, öryggisráðgjafi Nixons og síð-
ar utanríkisráðherra Bandaríkj-
anna. Kissinger sem og aðrir
ráðamenn í því landi neituðu ávallt
að hafa vitað af undirbúningi valda-
ránsins, hvað þá að bandarískir að-
ilar hefðu átt þar nokkurn hlut að
máli. En sagan er miskunnarlaus.
Ýmis gögn tóku að leka út sem
bendluðu Kissinger og félaga stöð-
ugt við málið og tuttugu og fimm ár-
um eftir byltinguna voru fjölmörg
leyniskjöl gerð opinber í Bandaríkj-
unum þar sem hlutur Kissinger og
félaga kom berlega í ljós. Bandarísk
stjórnvöld höfðu eytt stórfé til að
hindra að Allende næði kosningu
sem forseti í Chile í september 1970.
Þegar það ekki tókst reyndu Kiss-
inger og kumpánar hans að hindra
að þing Chile samþykkti að réttkjör-
inn forseti tæki við völdum. Þeir fé-
lagar báru fé á ýmsa þingmenn í
Chile og gripu síðan til þess ráðs að
skipulegga morð á helsta stuðnings-
manni Allendes, René Schneider,
forseta herráðsins í Chile, en hann
var alfarið á móti afskiptum hersins
af stjórnmálum í landinu. Markmiðið
var að skapa upplausn í landinu og
hræða þingið frá að staðfesta kosn-
ingu Allendes. Kissinger reyndist
auðvelt að kaupa afturhaldssama
herforingja í Chile til verksins og var
Schneider myrtur 22. október 1970.
Morðið á Schneider dugði þó ekki til
og Allende var settur í embætti for-
seta landsins. En afskiptum Kiss-
ingers var ekki lokið þar með.
Næstu árin bruggaði hann Allende
öll þau launráð er hann mátti. Grafið
var undan Allendestjórninni með öll-
um ráðum. Efnahagslíf Chile var
skipulega sett úr böndunum með
mútum og viðskiptaþvingunum,
vörubílstjórum var haldið úti í verk-
falli á kostnað leyniþjónustu Banda-
ríkjanna CIA og bandarískra auð-
félaga og hin alþjóðlegu
(bandarísku) koparfélög hættu að
kaupa kopar af Chile. Þessi hryðju-
verkastarfsemi bar loks árangur og
klíkur í hernum, undir forystu Aug-
usto Pinochets og með dyggum
stuðningi bandarískra stjórnvalda,
risu síðan upp þennan örlagaríka
dag 11. september 1973.
Þessi saga verður ekki rakin hér
frekar, en ég vil benda lesendum á
að kynna sér aðdragandann að falli
Allendes í bók Christophers Hitch-
ens: „The Trial of Henry Kissinger“
(Verso, New York, 2002, bls. 55–76)
og í bók Williams Blums: „Killing
Hope. US Military and CIA Int-
erventions since World War II“
(Common Courage Press, Monroe,
ME 1995, bls. 206–215), þar sem
Chilemálið er rakið ásamt öðrum
embættisafrekum þessa makalausa
utanríkisráðherra. Hitchens styðst
einkum við þær heimildir sem opin-
berast hafa á síðustu árum. Í bók
hans er glæpaferill Kissinger rakinn
og skal engan undra þótt Frakkar
hafi lýst Kissinger „persona non
grata“. Mun Kissinger því ekki
skapa sér erindi til Frakklands á
næstunni. Það væri líka forvitnilegt
að vita hvort fyrrverandi utanrík-
isráðherra Íslands muni enn gorta af
því að hafa ævisögu Kissingers sem
náttborðslesningu, en þá sögu kallar
Hitchens ómerkilega lygaþvælu og
færir ítarleg rök fyrir dómi sínum.
Mér kæmi ekki á óvart að sagan
dæmdi Henry Kissinger sem einn af
verstu glæpamönnum aldarinnar.
Og chileska þjóðin grætur enn örlög
sín og munu sár hennar seint gróa.
Valdaránið í Chile – 30 ára minning
Eftir Sigurð Hjartarson
Höfundur er sagnfræðingur
og kennari.
Fyrir flottar konur
Bankastræti 11 • sími 551 3930
Klapparstíg 44
Sími 562 3614
Hveitigraspressa
verð kr. 3.900
Hægt að nota sem
ávaxtapressu líka