Morgunblaðið - 11.09.2003, Blaðsíða 26

26 FIMMTUDAGUR 11. SEPTEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson. J
OSÉ Saramago er einn af
fremstu skáldsagnahöf-
undum samtímans. Hann
hlaut nóbelsverðlaunin árið
1998. Hann er 81 árs og
hefur skrifað þrjátíu bæk-
ur, ljóð, smásögur, leikrit,
ritgerðir og skáldsögur. Í
skáldsögum sínum spinnur
hann úr goðsögnum, sögu
heimalands síns og súrreal-
ísku ímyndunarafli. Þær eru heimspekilegar að
inntaki, oft með sterkum siðferðilegum og póli-
tískum boðskap. Hann hefur sagt að viðfangs-
efni sín séu þó umfram allt möguleiki hins
ómögulega, draumar og tálsýnir.
Ein af skáldsögum Saramagos hefur verið
þýdd á íslensku, Blinda (2000). Sú bók hefur
notið gríðarlegra vinsælda víða um heim en
þekktasta og mest lofaða skáldsaga Saramagos
er vafalítið Árið sem Ricardo Reis dó (1982) en
hún hefur verið sögð besta skáldsaga sem kom-
ið hefur út í Evrópu eftir síðari heimsstyrjöld.
Blaðamaður hitti Saramago að máli á Hótel
Holti. Hann er hávaxinn maður en fíngerður og
grannur. Við ræðum saman með aðstoð Torfa
H. Tuliniusar sem túlkar úr frönsku. Blaða-
maður hefur undirbúið spurningar sem flestar
fjalla um stór og víðáttumikil efni og skáldið
svarar hiklaust.
Skáldsagan þarf að hugsa
Eftir því sem ég hef lesið í viðtölum við þig
þá virðistu ekki vera mjög hrifinn af skáldsög-
unni sem bókmenntaformi, að minnsta kosti
dregurðu nokkuð úr þeim skilningi manna að
þú sért skáldsagnahöfundur, kallar bækur þín-
ar til dæmis ritgerðir með persónum – og raun-
ar kemur orðið skáldsaga varla fyrir á tit-
ilsíðum bóka þinna. Má ég spyrja þig út í
afstöðu þína til skáldsögunnar. Eru mögu-
leikar hennar uppurnir? Kannski fyrir löngu?
„Fyrst vil ég segja þér að ég er skáldsagna-
höfundur. En það á við um alla hluti að á hverj-
um degi verða þeir uppurnir að einhverju leyti,
og það á einnig við um skáldsöguna. Skáldsaga
nítjándu aldar er dauð, ekki satt? Hún er dauð
að því leyti að hún tilheyrir sögunni. Það þýðir
að það er ekki hægt að skrifa skáldsögur í dag
eins og Emile Zola gerði. Skáldsagan er því
dauð en hún er líka lifandi því við skrifum enn
skáldsögur. Barnið sem ég var er ekki lengur
til. Líkami minn og hugur minn eru sífellt að
breytast, bæði er ég allt annar en þegar ég var
barn og sá sami.
Það býr kennari í mér. Og hvað varðar
spurninguna um að ég noti ekki orðið skáld-
sögu í titlum bóka minna þá getum við spurt á
móti: Hvað er titill á skáldsögu? Ég skrifaði
skáldsögu sem nefnist Handbók um málaralist
og skrautskrift. Ég skrifaði skáldsögu sem
heitir Saga umsátursins um Lissabon. Reynd-
ar hef ég líka skrifað skáldsögu sem heitir Rit-
gerð um blindu. Og nú er ég að skrifa skáld-
sögu sem heitir Ritgerð um glöggskyggni. Ég
held að það sé ákveðið samræmi í þessu hjá
mér.
Í ræðu minni í Norræna húsinu á sunnudag-
inn talaði ég um möguleika skáldsögunnar á að
breyta sér í bókmenntarými sem getur tekið
við öðrum bókmenntagreinum, heimspeki, vís-
indum og þekkingu af ýmsu tagi. Skáldsögunni
nægir ekki að segja sögu, hún þarf að hugsa.
Hún þarf að þróa með sér alheimssýn.“
Við erum týndi hlekkurinn
Hvert er erindi skáldsögunnar í samtím-
anum? Þú hefur sjálfur skrifað þrjár allegór-
ískar skáldsögur á síðustu árum, Blindu, Öll
nöfnin og Hellinn. Í þeim er sterkur boð-
skapur, um siðferði og um pólitík. Manni virð-
ist sem slíkum sögum fari fækkandi og höf-
undar hneigist frekar að kaldhæðni og fálæti
um samtíma sinn og samfélag. Hvað segirðu
um þetta? Eiga rithöfundar að taka afstöðu?
Eiga þeir að gagnrýna? Eiga þeir að leiðbeina?
„Leyfðu mér að rifja upp söguna af grísku
spekingunum tveimur sem deildu um hreyf-
ingu. Annar hélt því fram að hreyfing væri ekki
til og til að afsanna það gekk hinn af stað. Og
við getum líka rifjað upp rökfærsluna um örina
sem bogmaðurinn skýtur. Á hverju augnabliki
er örin kyrr en við vitum að hún kemst úr stað
með tímanum.
Það sama á við um skrif okkar. Þegar við
skrifum þá gerist eitthvað, en við vitum ekki
endilega hvað.
Það er rétt að listir samtímans halda sig
nokkuð á yfirborðinu. Það er engu líkara en
verið sé að breiða yfirborð yfir heiminn. En
heimurinn er auðvitað ekki yfirborðskenndur í
sjálfum sér.
Kannski tilheyri ég kyni sem er að hverfa.
En ég er hér, ég er lifandi og heimurinn er hér
líka. Og ég fæ ekki skilið að maðurinn sem er
gáfaður og tilfinningaríkur skuli í senn vera
grimmasta skepna sem til er á jörðinni. Þú
veist að það er engin grimmd til í náttúrunni.
Þar er ekkert til sem heitir pyntingar. En við
sem sömdum Níundu sinfóníuna og höfum
afrekað svo miklu í menningu og vísindum
fundum líka upp grimmd og pyntingar. Ef
maður tilheyrir þessum heimi og býr yfir
hæfileika til að skrifa eða tjá sig með öðrum
hætti, til að tjá hugsanir og tilfinningar sem
bærast hið innra, þá held ég að maður hafi
rétt til að þegja ekki.
Og ef maður hefur hæfileika til að tjá sig
þá er til fólk sem hefur áhuga á að hlusta á
mann, fjölmargt fólk. Við höldum að annað
fólk sé yfirborðskennt og hafi ekki áhuga á
því sem er að gerast í kringum það en fólk vill
lesa það sem rithöfundar skrifa og það getur
hjálpað því til að gæða líf þess merkingu og
til að skilja heiminn. Og þess vegna eigum við
að halda áfram að skrifa.
Ég sagði áðan að það væri ekki hægt að
skrifa eins og Zola lengur en hvað með skáld-
sögur Kafkas og Prousts? Báðir voru þeir
snillingar en hvor þeirra höfðar til samtíma
okkar? Tvímælalaust Kafka þó að samtími
hans hafi ekki komið auga á slíka skírskotun.
Ég skrifaði Blindu af því að ég trúi því
sannlega að rökvísi okkar sé blind. Og fólk
spyr mig undrandi: Þú skrifar allegóríu? Og
ég svara: Já, af hverju ekki? Kannski er
allegórían nauðsynlegri nú en nokkru sinni,
því allegórían er aðferð til þess að segja hlut-
ina á öðruvísi hátt og kannski sterkari. Ég
held að hinar miklu vinsældir Blindunnar fel-
ist í þessu.
Allt það sem ég hef nefnt hér, grimmdin og
merking
hverjum
sögu úr
saga. E
skáldsa
sömu or
vel þótt
vegna s
Ástæ
þessari
öll nú þe
er einhv
Það er ó
segi ég
lega klú
skuli ve
Kann
við erum
hér nok
tekist –
nokkru
sem lífið
Konr
týnda h
Þessi tý
Þú he
samtím
estínu, o
burðir í
bókum
„Ekk
skáldsö
um Írak
segja ok
flóknu m
undurin
sína per
skáldsö
ina frem
Maður þ
Ég hef á
held mig
ast yfir
það okk
fram nú
Við sku
lega láti
en það e
ég.
Var þ
Þú sa
Lífið er svört
„Ef maður tilheyrir þessum he
leika til að skrifa eða tjá sig með
ég að maður hafi rétt á að þegj
galski nóbelsverðlaunahöfundur
samtali við Þröst Helgason en S
bókmenntahátíð í Reykjavík. Ha
viðtali í Norræna húsinu í háde
verkum sínum í Iðnó í
’ Kannski er sýn mínekki lengur í tísku. En
við erum hér á þessari
jörð og höfum verið hér
nokkuð lengi. Og okkur
hefur ekki enn tekist – og
ég veit ekki hvort okkur
muni nokkru sinni takast
– að breyta þessu helvíti
sem lífið á jörðinni er í
eitthvað þolanlegra. ‘
ENSKUR FÓTBOLTI EÐA INNLEND
DAGSKRÁRGERÐ?
Í viðleitni sinni til að gera dagskráRíkissjónvarpsins enn líkari því,
sem gerist á einkareknu sjónvarps-
stöðvunum, hafa stjórnendur RÚV
ákveðið að ganga til samstarfs við Skjá
tvo um að bjóða í einkaréttinn til að
sjónvarpa frá leikjum í ensku úrvals-
deildinni og ensku bikarkeppninni.
Fyrir nokkrum árum náðu Norðurljós
þessum réttindum af RÚV og greiddu
þá tugi milljóna króna fyrir. Ætla má
að réttindin verði að þessu sinni a.m.k.
ekki ódýrari.
Hver eru rökin fyrir því að Ríkis-
sjónvarpið eigi nú að leggja fram háar
fjárhæðir úr vösum skattgreiðenda til
að endurheimta þessi sjónvarpsrétt-
indi? Ríkisútvarpið hefur verið rekið
með halla ár eftir ár. Sá halli er greidd-
ur af skattgreiðendum með einum eða
öðrum hætti, með skattinum, sem kall-
aður er afnotagjald, eða með öðrum
sköttum, sem renna í ríkissjóð. Á RÚV
tugi milljóna króna aflögu?
Ef svarið við þeirri spurningu væri
já – sem það reyndar að öllum líkindum
er ekki – væri þá ekki nær að verja
peningunum til að rækja lögbundið
hlutverk RÚV? Samkvæmt lögum á
Ríkisútvarpið m.a. að „veita almenna
fréttaþjónustu og vera vettvangur fyr-
ir mismunandi skoðanir á þeim málum,
sem efst eru á baugi hverju sinni eða
almenning varða. Það skal flytja fjöl-
breytt skemmtiefni við hæfi fólks á öll-
um aldri. Sérstaklega skal þess gætt
að hafa á boðstólum fjölbreytt efni við
hæfi barna, jafnt í hljóðvarpi og sjón-
varpi. Ríkisútvarpið skal flytja efni
m.a. á sviði lista og bókmennta, vísinda
og sögu auk tónlistar. Það skal veita al-
menna fræðslu og gera sjálfstæða dag-
skrárþætti er snerta Ísland eða Íslend-
inga sérstaklega.“
Hvað mætti gera í innlendri dag-
skrárgerð um áðurtalin efni fyrir þá
peninga, sem RÚV hyggst verja til að
fá að senda út frá knattspyrnuleikjum í
Englandi? Ekki ber að gera lítið úr því
að RÚV fjalli um íþróttir, þótt þær séu
ekki nefndar í upptalningu á lögbundn-
um verkefnum stofnunarinnar, en er
þá ekki nær að framleiða íþróttaefni,
sem vantar í íslenzku sjónvarpsflór-
una, t.d. þætti um almenningsíþróttir á
Íslandi?
Einkastöðvar hafa sinnt því hlut-
verki með prýði um árabil að færa fólki
ensku knattspyrnuna heim í stofu. Það
er sjálfsagt að leyfa einkareknu stöðv-
unum að bítast um sjónvarpsréttinn á
ensku knattspyrnunni. Ef þær borga
of mikið fyrir hann verða þær kannski
að hækka áskriftargjöldin, en þá ráða
áhorfendur hvort þeir borga þau eða
ekki. Með því að blanda sér í þennan
slag stuðlar RÚV hins vegar aðeins að
meiri hallarekstri á kostnað skatt-
greiðenda og sinnir ekki sínu lög-
bundna hlutverki eins og það á að gera.
ÁRÁS Á HIÐ OPNA SAMFÉLAG
Banatilræðið við Önnu Lindh,utanríkisráðherra Svíþjóð-ar, er sænsku þjóðinni mikið
áfall og meðal annarra Norður-
landaþjóða eru margir slegnir yfir
tíðindunum. Göran Persson, for-
sætisráðherra Svíþjóðar, orðaði
það svo á blaðamannafundi sínum í
gær að tilræðið við Lindh væri
árás á hið opna samfélag í Svíþjóð.
Það eru orð að sönnu og eiga ekki
aðeins við um sænskt samfélag,
heldur hljóta allir Norðurlandabú-
ar að fyllast sömu reiði og áhyggj-
um og Svíar vegna voðaverksins.
Norðurlöndin hafa löngum talið
það hluta af sérstöðu sinni og lýð-
ræðishefð að stjórnmálamenn gætu
verið eins og annað fólk, gengið um
á götum, farið í búðir, notað stræt-
isvagna og lestar og spjallað við
samborgarana án þess að vera um-
kringdir lífvörðum. Eftir morðið á
Olof Palme, forsætisráðherra Sví-
þjóðar, snemma árs 1986, töldu
margir að bundinn hefði verið endi
á þessa sérstöðu. Þó hefur ekki
þótt ástæða til að aðrir sænskir
stjórnmálamenn en forsætisráð-
herrann væru stöðugt í fylgd líf-
varða; aðrir hafa áfram getað talið
sig til venjulegs fólks.
Í sænskum fjölmiðlum í gær var
rifjað upp að Anna Lindh hefði
kvöld eitt í sumar getað gengið
óáreitt í gegnum hóp drukkinna
ungmenna á hafnartorginu í Visby
upp úr miðnættinu. Í gær var hún
að skoða föt ásamt vinkonu sinni í
stórverzlun við Hamngatan í
Stokkhólmi, e.t.v. að velja sér flík-
ur fyrir sjónvarpskappræðurnar,
sem hún átti að taka þátt í síðar
um kvöldið, er hún varð fyrir árás-
inni.
Ástæða er til að óttast að til-
ræðið dragi dilk á eftir sér og að
stjórnmálamenn í Svíþjóð og jafn-
vel víðar á Norðurlöndum fjarlæg-
ist almenning, þurfi sífellt að vera í
fylgd lífvarða og geti ekki verið
áhyggjulausir á almannafæri eins
og áður. Þá hefur verið bent á þá
hættu, að atburðir eins og þessi
hafi þau áhrif að fólk gefi síður
kost á sér til forystu í stjórnmál-
um. Anna Lindh hefur verið nefnd,
sem líklegasti arftaki Görans Pers-
sons í stóli forsætisráðherra, en nú
kunna sænskir jafnaðarmenn að
hafa misst framtíðarleiðtoga,
hvernig sem ráðherranum reiðir af.
Engum þyrfti að koma á óvart þótt
Lindh sæktist ekki eftir leiðtoga-
hlutverkinu eftir áfall sem þetta.
Árásin mun augljóslega hafa
mikil áhrif á kosningabaráttuna
fyrir þjóðaratkvæðagreiðsluna um
upptöku evrunnar í Svíþjóð, sem á
að fara fram á sunnudag. Stuðn-
ingsmenn evrunnar hafa a.m.k. um
sinn misst helzta leiðtoga sinn, en
Lindh átti m.a. að taka þátt í mörg-
um af helztu sjónvarpskappræðun-
um á lokaspretti kosningabarátt-
unnar. Andstæðingar evrunnar
munu að líkindum ekki telja viðeig-
andi að heyja jafnharkalega kosn-
ingabaráttu og ella. Glæpurinn í
Stokkhólmi í gær getur því haft
pólitískar afleiðingar á ýmsum
sviðum.