Morgunblaðið - 07.10.2003, Blaðsíða 33

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 7. OKTÓBER 2003 33
AUÐVITAÐ hagar kaldhæðnin
því þannig, að bæði þeir sem eru á
móti Kárahnjúkavirkjun, og þeir
sem eru með henni,
hafa nákvæmlega
sama markmið.
Markmið beggja
hópa er velferð Ís-
lands. Annar hóp-
urinn vill virkja fall-
vötn landsins, en
hinn hópurinn vill virkja óspillta
náttúru landsins. En höfum við
ekkert annað val en valið milli
þessara andstæðu póla? Er hægt
að fara aðrar leiðir til að hámarka
velferð Íslands? Í framhaldi af
þeirri spurningu er gaman að velta
fyrir sér hvað gæti gerst ef við
myndum leggja stórhug okkar og
elju í öðruvísi verkefni en stóriðju.
Þess vegna opnar það hugann að
velta fyrir sér hvað hefði getað
gerst ef Kárahnjúkavirkun hefði
átt systurverkefni.
Lítum fyrst á hvað Kára-
hnjúkavirkjun felur í sér. Lítum al-
veg framhjá hinni hefðbundnu um-
ræðu um fórnarkostnað
verkefnisins í náttúru landsins.
Markmið virkjunarinnar er nýting
á fallvötnum landsins. Heildar-
fjárfesting í verkefninu er áætluð
118 milljarðar. Arðsemi eigin fjár
er áætluð 14%, ef heimsmark-
aðsverð á áli fer ekki undir ákveðið
mark. Byrjunarár umhverfisrann-
sókna virkjunarinnar var 1999, og
verklok eru áætluð 2007, samtals
átta ár.
Systurverkefnið hefði líka stefnt
að hámörkun á velferð Íslands.
Markmið verkefnisins hefði verið
nýting á þekkingu Íslendinga.
Heildarfjárfesting í verkefninu
hefði verið 118 milljarðar. Arðsemi
eigin fjár væri áætluð milli 140%
og 1.400%, eins og algengt er í
þekkingariðnaði. Byrjunarár um-
hverfisrannsókna hefði verið 1999
og verklok 2009. Áætluð útkoma
verkefnisins væru þekkingarklasar,
svo skilvirkir, að þeir næðu árangri
á heimsmarkaði.
Nú vita auðvitað allir hvað þekk-
ingarklasar eru af fyrri greinum
um það málefni. En fyrir þau bæði
sem misstu af þeirri gagnlegu um-
ræðu, þá eru þekkingarklasar
nokkur fyrirtæki á litlu landsvæði,
sem eru í virkri samkeppni hvert
við annað um forystu. Þessi fyr-
irtæki nýta þekkingu og nýsköpun
til að skapa sér samkeppnisforskot
hvert á annað og aðra samkeppn-
isaðila. Hin virka samkeppni og
rígur milli þessara fyrirtækja eyk-
ur svo framleiðni þeirra og árang-
ur að þau verða ekki aðeins best í
sínum geira hér á landi, heldur
verða þau best í sínum geira í
heiminum. Þannig ná þessi fyr-
irtæki verulegri markaðshlutdeild
á heimsmarkaðnum, þeim sjálfum
og Íslandi til stórkostlegra hags-
bóta. Þessir þekkingarklasar geta
verið af öllum gerðum. Það besta
við þekkinguna er að hún á við all-
allra best? Allt greitt af rík-
isstofnunum?
 Hvað ef heilt ráðuneyti, „þekk-
ingarráðuneytið“, ræki verk-
efnið áfram? Ráðuneytið leitaði
að erlendum viðskiptavinum og
myndi sjá til þess að lagalega
umhverfið og reglugerð-
arumhverfið gengju hnökra-
laust?
 Hvað ef, af öllu mikilvægu, rík-
issjóður myndi gangast í ríkis-
ábyrgð fyrir útlögðum kostnaði
við systurverkefnið? Hvað ef
ríkissjóður myndi síðan gangast
í ábyrgð fyrir öllum lánum sem
systurverkefnið þarf að taka,
alla 118 milljarðana? Myndi það
ekki tryggja að lánin fáist
umyrðalaust, og hagstæðustu
vaxtakjör?
Hvar værum við stödd, sem
þjóð, árið 2009 þegar systurverk-
efninu væri lokið? Værum við tvö-
falt betur sett, eða jafnvel fimmfalt
betur sett, miðað við aðra kosti?
Værum við komin með álitlega
heimsmarkaðshlutdeild í þekking-
ariðnaði? Hverskonar þjóðarfram-
leiðslu værum við að sjá þá – og
áframhaldandi? Er það svo ósenni-
legt að þekkingarverkefni myndu
skila árangri ef í þau væri farið af
þeim dug og krafti sem við setjum
í stóriðjuframkvæmdir? Stöndum
við frammi fyrir stórkostlegum
möguleikum? Eru nýjar áherslur
allt sem þarf?
Ef Kárahnjúkavirkjun hefði átt systurverkefni
Eftir Jón Daða Ólafsson
Höfundur er viðskiptaráðgjafi.
ar atvinnugreinar. Mögulegir
þekkingarklasar gætu verið lyfja-
iðnaður, ferðamannaþjónusta, líf-
tækniiðnaður, hugbúnaðariðnaður,
bætiefnaiðnaður úr sjávar- og
landbúnaðarafurðum, og fleira og
fleira.
Nú tölum við oft um þekkingu
og nýsköpun í hátíðarmáli. Við höf-
um líka tekið nokkur mjög varfær-
in skref í átt að þekkingariðnaði.
Hinsvegar höfum við aldrei látið
reyna á þekkingariðnaðinn af fullri
alvöru. Ekki af sama myndarskap
og við leggjum í fiskeldi, loð-
dýrarækt, togarauppbyggingu og
stóriðju. Árangurinn veltur mikið á
framkvæmdinni. Veltum því fyrir
okkur hvað gæti hafa gerst ef við
hefðum staðið eins að framkvæmd
systurverkefnisins og við stöndum
að Kárahnjúkaverkefninu:
 Hvað ef systurverkefnið væri
búið að vera í undirbúningi und-
anfarin fjögur ár, og enginn
ætlaðist til að það skilaði nein-
um tekjum fyrr en eftir sex ár í
viðbót? Tíu ár er einmitt tíminn
sem það tekur að byggja upp
árangursríka þekkingarklasa.
Aðeins tveimur árum lengur en
Kárahnjúkaverkefnið tekur.
 Hvað ef tugir, ef ekki hundruð
sérfræðinga, hefðu gengið hver
undir annars hönd við að gera
kostgæfnis-athuganir, markaðs-
rannsóknir, kannað ytri og innri
viðskiptaumhverfisáhrif og eytt
hundruðum milljóna króna í að
undirbúa systurverkefnið sem
ÞUNGLYNDI hefur verið mikið
til umræðu að undanförnu, sem er af
hinu góða því ekki veitir af að upp-
lýsa almenning um
þennan mikla vágest.
Það breytir hins veg-
ar ekki þeirri stað-
reynd að enn er þessi
sjúkdómur hulinn
blæju skilningsleysis
og fordóma. En hver
er orsök þessa? Að
mínu viti má rekja þetta til þess að
hugtakið „þunglyndi“ er illa skil-
greint í almennri orðræðu, sem gerir
það að verkum að erfitt er að ná í
gegnum eðlislægt skilningsleysi okk-
ar gagnvart huganum og vanda-
málum honum tengd.
Fordómar gagnvart þunglyndi og
öðrum geðsjúkdómum hafa litað sögu
vestrænnar menningar. Þessir for-
dómar voru að mörgu leyti skilj-
anlegir því hegðunarmynstur og fé-
lagsleg færni þunglyndra víkur oft
það mikið frá því sem eðlilegt getur
talist að heilbrigður einstaklingur á
erfitt með að skilja hinn sjúka. Undir
þetta ýttu síðan trúar- og heimspeki-
legar hugmyndir um aðskilnað lík-
ama og sálar sem gerðu það að verk-
um að hin óefnislega sál var handan
hins þekkjanlega, sem aftur ýtti enn
frekar undir hræðslu fólks við geð-
sjúkdóma.
Það var ekki fyrr en um aldamótin
1900 sem lífvísindamenn hófu fyrir
alvöru að skáka þessari tvíhyggju og
er í dag gengið út frá því að líkami og
sál séu eitt. Líf- og læknavísindin
eiga þó enn langt í land með að geta
skýrt meðvitund mannsins og aðra
leyndardóma mannsheilans með að-
ferðum efna- og eðlisfræðinnar. Þrátt
fyrir þetta tel ég nauðsynlegt að
rammri efnishyggju um eðli sálar-
innar og grunnorsakir þunglyndis sé
haldið að almenningi þó það sé e.t.v. í
mótsögn við trúarvitund margra Ís-
lendinga. Með þessu móti má draga
úr dulúðinni sem trúar- og heim-
spekileg tvíhyggja hefur umlukið
heilann og starfsemi hans.
Þunglyndi þarf því að kynna eins
og hvern annan efnaskiptasjúkdóm,
því þegar öllu er á botninn hvolt þá er
grunnorsök sjúkdóma í mönnum
brenglun í lífefnafræðilegum ferlum
líkamans. Þó verður að taka fram að
ólíkt öðrum líffærum líkamans þá
getur heilinn í tilfelli þunglyndis að
einhverju leyti læknað sig sjálfur,
þ.e. haft áhrif á eigin efnaskipti, ef
hugsun sjúklingsins er stýrt inn á
uppbyggilegar brautir, eins og sýnt
hefur verið fram á með hugrænni at-
ferlismeðferð. Það breytir hins vegar
ekki því að við verðum að sameina
líkama og sál til þess að fólk líti ekki
þunglyndi öðrum augum en t.d.
krabbamein og sykursýki. Þetta er
hins vegar hægara sagt en gert því
fordóma gagnvart þunglyndi má að
vissu leyti skýra með vísun í grunn-
eðli mannsins.
Með nokkurri einföldun má segja
að tvær eðlislægar langanir stjórni
lífi mannsins, þ.e. löngunin til þess að
lifa og löngunin eftir samvistum við
annað fólk. Alvarlega þunglyndur
einstaklingur missir þessar langanir.
Dauðinn og einangrunin mótar líf
hans. Það líða dagar, vikur, mánuðir
og jafnvel ár í lífi hans þar sem hann
hugsar stöðugt um sjálfsvíg. Hann
dregur sig út úr hinu daglega lífi. Til-
hugsunin um að hitta annað fólk veld-
ur honum skelfingu. Sjálfsmynd hans
er í molum. Hvernig á einstaklingur
sem aldrei hefur upplifað þunglyndi
að skilja þetta? Ég get alveg skilið
það fólk sem spyr hvort þunglyndi
stafi ekki bara af aumingjaskap eða
leti. Ég get einnig skilið fólk sem seg-
ir að tilhugsunin um sjálfsvíg sé há-
mark sjálfselskunnar. Þetta fólk get-
ur eðlilega ekki komist að því hvernig
það er að missa löngunina til þess að
lifa eða löngunina til þess að eiga
mannleg samskipti. Sem betur fer!
Þunglyndi
og þekking-
arfræði
Eftir Steindór J. Erlingsson
Höfundur er vísinda-
sagnfræðingur.
ALMENNINGSSAMGÖNGUR eru valkostur til framtíðar, þar sem leit-
ast er við að veita öllum landsmönnum jafnt aðgengi ... að þjónustu, að
menningu, að menntun eða atvinnu. Evrópsk samgönguvika er góð leið til
að vekja athygli á því.
Skipulag almenningssamgangna nær hins vegar yfir allt
landið og mikilvægt er að allir landsmenn geti notið jafnra
tækifæra. Á næstu árum er gert ráð fyrir allnokkrum
breytingum á fyrirkomulagi almenningssamgangna sem
verið hefur á landsbyggðinni og því er brýnt fyrir íbúa og
forsvarsmenn sveitarfélaga að vera vakandi yfir því sem
koma skal og taka þátt í þeim breytingum.
Á undanförnum árum hefur orðið vakning í þessum málum víða í heim-
inum og staðreyndin er að uppbygging almenningssamgangna, hvort sem
þar er um að ræða fjárhagslegan stuðning eða að sérstakt tillit sé tekið til
þjónustunnar meðal skipulagsyfirvalda, er sterkur valkostur í samkeppn-
inni við einkabílinn. Í Bandaríkjunum hefur sérstakt átak verið í gangi frá
árinu 1995 sem hvetur íbúa til að nýta sér almenningssamgöngur í auknum
mæli. Markmið þeirrar herferðar eru;
 … að bæta viðhorf til mikilvægis og ávinnings af virkum almennings-
samgöngum,
 … að viðurkenna framlag almenningssamgangna til samfélagsins,
 … að auka fjárhagslega þátttöku stjórnvalda í almenningssamgöngum
og
 … að auka stuðning við almenningssamgöngur meðal stjórnvalda.
Árangurinn af starfinu er verulegur, um 20% aukning varð á fjölda far-
þegaferða á árunum frá 1996 til 2001 og á sama tíma jókst fjárhagslegur
stuðningur stjórnvalda um allt að 50%. Í dag er það viðurkennt að þessi
leið dregur úr notkun einkabílsins og minnkar kostnað við samgöngu-
mannvirki. Það er auðvitað ólíku saman að jafna Íslandi og Bandaríkj-
unum en þess ber þó að geta, að bílaeign á íbúa á Íslandi er hvað mest í
heiminum og við erum við það að skríða fram úr Bandaríkjamönnum hvað
bílaeign varðar. Það má vera að við eigum nóg land fyrir samgöngu-
mannvirkin, en þau önnur tækifæri sem við erum að skapa, hvort sem átt
er við þjónustu, menningu eða menntun, verðum við að gera aðgengileg
fyrir alla. Upplýsingasamfélagið Ísland krefst þess. Nokkrir þjóðfélags-
hópar hafa ekki tök á að eiga bíl og þar erum við m.a. að tala um íbúa sem
ekki eru með bílpróf og eldra fólk sem er hætt að keyra eða veigrar sér við
að fara út í umferðina. Til þessara hópa verðum við að taka tillit og jafn-
framt að vinna ötullega að því að auka þátttöku annarra íbúa í almennings-
samgöngum.
Í kjölfar þeirra miklu og góðu breytinga sem hafa átt sér stað og eru að
eiga sér stað á vegakerfi landsmanna er mikilvægt að við eflum almenn-
ingssamgöngur og gerum þannig landsmönnum öllum kleift að nýta sér
þau tækifæri sem samfélagið býður. Með góðum, vel lögðum vegum styttist
sá tími sem fer í ferðalög milli landsvæða og huglægt styttist vegalengdin
líka. Við verðum að nýta okkur þessar aðstæður og auka val íbúa til búsetu
án þess að taka þurfi tillit til möguleika til menntunar eða atvinnu og, að
möguleiki sé til menntunar og atvinnu án tillits til búsetu. Almennings-
samgöngur eru leið til þess. Menntun, sérhæfingu og fagmenntun þarf oft
og tíðum að sækja um langan veg, það á einnig við um menningarviðburði,
heilbrigðisþjónustu og aðra sjálfsagða þjónustu í nútímasamfélagi. Stjórn-
völd og stjórnendur sveitarfélaga landsbyggðarinnar þurfa að láta sig
þessi mál í auknum mæli varða enda þarf landsbyggðin helst á því að halda
að aðgengi manna að sjálfsagðri þjónustu sé gott.
Almenningssamgöngur þarf að tryggja í sessi sem raunhæfan valkost til
ferðalaga milli landshluta allt árið um kring.
Almenningssamgöngur –
líka valkostur fyrir
landsbyggðina
Eftir Valgarð S. Halldórsson
Höfundur er rekstrarfræðingur.
BJÖRN L. Bergsson lögfræð-
ingur skrifar grein í Mbl. 24. sept-
ember sl. um ótrúleg lög frá Al-
þingi er plata
öryrkja. Lög er
taka bætur af ör-
yrkjum og gefa
tryggingafélög-
unum. Lög um rík-
isstyrk handa
gróðafyrirtækjum.
En það sem Björn segir í greininni
er bar einn agnúinn á lögunum.
Aðrir agnúar eru í lögunum frá
1999 og einnig frá 1993. Því til
staðfestingar er þetta.
Að plata erlenda starfsmenn á
Íslandi við launauppgjör er ljótt og
á ekki að eiga sér stað. Launadeil-
an við Kárahnjúkavirkjun hefur
verið í öllum fjölmiðlum og er það
gott. En verkalýðsforingar fjalla
ekki um eða taka á launa-
uppgjörsplati er fer fram við upp-
gjör tryggingafélaga vegna ör-
orkubóta. Hvers vegna er engin
hjálp frá þeim fyrir öryrkja?
Hvernig geta löglegar launabætur
frá tryggingafélagi verið fjárhags-
legt tap fyrir öryrkja við bótaupp-
gjör eftir umferðarslys? Er ríkið og
tryggingafélögin með samráð um
platbætur til að valda öryrkjum
fjárhagslegum skaða? Ég vil ekki
trúa því, en annað sýnir skoðun á
bótauppgjöri mínu frá 1999 vegna
umferðarslyss 1993.
Af 3,9 milljónum kr. launabótum
vegna 2. gr. skaðabótalaga til mín
frá tryggingafélaginu átti ég eftir
skatta um 600.000. kr. Þetta er
85% skattur. Hverjir aðrir borga
85% skatt? Ef ég hefði neitað að
taka við þessum 3,9 milljóna króna
bótum við uppgjörið hefðu ráðstöf-
unartekjur mínar verið um 800
þúsund krónum hærri. Ég tapaði
um 800 þúsund krónum á því að
taka við launabótum. Um 700 þús-
und krónur dró tryggingafélagið
frá bótunum vegna örorku og
tekjutryggingargreiðslna frá
Tryggingastofnun ríkisins til mín.
Er þetta ekki styrkur til trygginga-
félagsins, vegna þess að það skilaði
ekki þessum bótum aftur til TR?
Nei, þær fóru sem ríkisstyrkur í
bótasjóð þeirra. En TR tók þessar
bætur af mér líka. Því ég fékk ekki
bætur frá þeim í eitt ár og þar með
greiddi ég til baka nær sömu upp-
hæð af sömu bótum tvisvar. Þetta
er tvöfaldur skattur. Ef ég hefði
vitað þetta er bótauppgjörið fór
fram hefði ég getað neitað bót-
unum og haldið um 1,4 milljónum
króna. Græða á því að neita lög-
bundnum launabótum? Það hefði
ég gert ef ég hefði vitað það þá.
Hver ber ábyrgðina á svona fram-
komu við öryrkja?
Þingmenn, þið samþykktuð þessi
skaðabótalög og styrkinn til trygg-
ingafélaganna, er það ekki? Svarið
því strax með því að láta í ykkur
heyra, því nýju skaðbótalögin eru
verri. Þar til viðbótar er ríkis-
styrkur í 25 milljarða bótasjóð
tryggingafélaganna frá lífeyris-
sjóðum bótaþeganna. Hvað ætla
stjórnir verkalýðsfélaganna og
þingmenn að gera? Ekkert, af því
þetta varðar bara öryrkja? Það fer
ekki á milli mála að ég stórtapaði á
gömlu lögunum og hefði tapað
milljónum á þeim nýju. Ráðherrar,
þingmenn og stjórnarmenn verka-
lýðsfélaga, er ekki eðlilegt að lög
um bætur séu bætur, en ekki tap?
Er ekki eðlilegt við gerð laga að
mismuna ekki öryrkjum, eins og
skaðabótalögin gera með rík-
isstyrkjum til tryggingafélaganna?
Að tapa nær 5 milljónum króna á
því að taka við 3,9 milljónum er fá-
ránlegt.
Ég hef verið öryrki í 10 ár og
hef ekki fundið mér stað í þeim 27
félögum er standa að Öryrkja-
bandalagi Íslands. Það er fjöldi ör-
yrkja í sömu sporum og ég og til
þeirra þarf að ná og virkja, Við ör-
yrkjar erum um 10 þúsund og við
ættum að stofna Öryrkjafélagið.
Félag öryrkja, aðstandenda og
stuðningsmanna. Félag þar sem við
öryrkjarnir komum réttum upplýs-
ingum til þingmanna. Félag er
stöðvar eineltið, svikin, lögbrotin
og að allir hafi rétt á að „græða“
og hafa það gott nema öryrkjar.
Stofna það og fá inngöngu í Ör-
yrkjabandalag Íslands. Þannig
verðum við sterkir gegn ríkinu,
tryggingfélögum, tryggingastofnun
og öðrum þeim öflum í þjóðfélaginu
er vilja halda okkur í örorkugildr-
unum.
Öryrkjar, stöðvum
óréttlætið og stofnum félag
Eftir Guðmund Inga Kristinsson
Höfundur er öryrki eftir
umferðarslys.