Morgunblaðið - 24.10.2003, Page 33

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 24. OKTÓBER 2003 33
U
MRÆÐA um fiskeldi á Aust-
fjörðum er enn á ný í brenni-
depli eftir að fram hefur komið
að eldislax af norskum uppruna
er farinn að veiðast í ám aust-
anlands. Ljóst er að tugir ef ekki hundruð eld-
islaxa hafa gengið í Hofsá, Selá og Breiðdalsá
og jafnvel víðar nú í haust. Það kom fáum á
óvart sem til málsins þekkja enda margbúið
að benda á þær hættur sem umræddu eldi
fylgja. Guðni Ágústsson, landbúnaðarráðherra,
hefur gert lítið úr þeirri hættu sem íslenski
laxastofninn býr nú við og blásið á allar gagn-
rýnisraddir. Ummæli hans upp á síðkastið
hafa verið með slíkum hætti að ekki er lengur
hægt að sitja undir slíkum málflutningi.
Reynsla Norðmanna
Nú er málum svo komið hjá Norðmönnum
að ekki verður aftur snúið. Fjölmargar lax-
veiðiár eru með öllu laxlausar og gífurleg
erfðablöndun hefur mjög svo dregið úr göng-
um í fjölda áa sem enn ala af sér náttúrulegan
lax.
Á tímabilinu frá 1994–1999 bárust norskum
yfirvöldum yfir 200 tilkynningar um að eld-
islax hefði sloppið úr eldisstöðvum. Ef miðað
er við fjölda laxa sem sleppa úr kvíum er
óveður stærsti tjónvaldurinn. Næst þar á eftir
kemur tjón í kvíum þegar verið er að vinna
við þær svo og mannleg mistök við meðhöndl-
un á fiskinum eins og gerðist í Norðfirði á
dögunum. Samkvæmt skrá norskra trygginga-
félaga sluppu í hverju tjóni árið 1994 um 6.500
laxar en sú tala var komin í 16.000 laxa árið
1998. Takmark opinberra aðila í Noregi er nú
að missa ekki fleiri en 400.000 laxa úr kvíum
árlega.
Opinberar tölur frá Noregi benda til að
mun færri laxar sleppi nú úr sjókvíum en
sluppu á fyrstu árum fiskeldis eða tveir laxar
af hverju framleiddu tonni í stað tíu í upphafi
laxeldis. Ekki ber mönnum þó saman um
þessar tölur þar sem hlutfall kvíalaxa í sjáv-
arveiði hefur haldist óbreytt á tímabilinu. Það
bendir eindregið til þess að hlutfall laxa sem
sleppa sé mun hærra en fiskeldismenn gefa
upp til opinberra aðila enda er það yfirlýst
stefna laxeldisiðnaðarins að bæta ímynd sína
með tilliti til náttúruspjalla. Víða er ástandið
svo slæmt að helmingur þess lax sem hrygnir
í norskum laxveiðiám kemur úr eldi. Var þetta
staðfest m.a. í ánni Vosso 1996. Sama var
einnig upp á teningnum í ánni Magaquadavic í
Kanada. Þar voru 55% riðsvæða eignuð kvía-
laxi árið 1993. Við haustveiðar á klakfiski í
Noregi fór hlutfallið hæst í 97%.
Kvíalax blandast auðveldlega við nátt-
úrulega laxastofna. Í því sambandi má benda
á áþreifanlegt dæmi frá Írlandi. Árið 1992
sluppu 29.000 kvíalaxar í írskum firði. Hlutfall
seiða af eldisuppruna í tveimur nærliggjandi
ám fór í 18% ári síðar. Svona er ástatt hjá
grannþjóðum okkar. Íslensku laxveiðiánna
bíða sömu örlög verði 30.000 tonna laxeldi að
veruleika.
Fiskeldi á Íslandi
Engar rannsóknir liggja fyrir um atferli
kvíalaxa sem sloppið hafa úr sjókvíum hér við
land, svo einfalt er það. Eigi að síður sjá
ákveðnir aðilar ekkert athugavert við það að
hefja hér sjókvíaeldi á tugþúsundum tonna af
laxi. Eina reynsla Íslendinga af laxi sem
sloppið hefur úr kvíum var árið 1988 við Faxa-
flóa en þá sluppu þúsundir kvíalaxa en vel að
merkja AF ÍSLENSKUM UPPRUNA.
Flestir laxveiðimenn muna eftir sumrinu
1988. Það ár voru bókstaflega allar ár fullar af
fiski. Vissulega var um að ræða afburðagott ár
og skiluðu flestar ár sterkum náttúrulegum
göngum. Í laxveiðiám á suðvesturhorni lands-
ins gekk þó mikið magn af eldislaxi. Hæst fór
hlutfallið í 60% í Botnsá og 12,4% netaveiddra
laxa í Hvíta í Borgarfirði reyndust vera með
uppruna úr eldi. Fiskifræðingar eru sammála
um að víða hafi hlutfall kvíalax í heildarveiði
verið stórlega vanmetið, sérstaklega á suð-
vesturhorni landsins. Má í því sambandi nefna
ótrúlegar veiðitölur í Laxá í Kjós en þar
veiddust 3.800 laxar. Leikur enginn vafi á því
að þar var hlutfall kvíalax í heildarafla mjög
áberandi, mun hærra en menn vildu við-
urkenna á þeim tíma. Á þessum árum var öll-
um ljóst að hver á á sinn stofn og hugsuðu til
þess með hryllingi hver áhrif langvarandi
stofnblöndun við eldislax kynni að hafa.
Elliðaárlax var notaður á 6. áratugnum í
ræktun víða um land en á þeim tíma vissu
menn ekki betur. Þó að einungis hafi verið um
að ræða blöndun á náttúrulegum íslenskum
stofni milli landshluta mátti fljótlega merkja
stofnbreytingar í þeim ám þar sem lax af
Elliðaárstofni var notaður til ræktunar. Voru
áhrifin hvað skýrust í þeim ám þar sem fyrir
var sterkur stórlaxastofn. Hlutfall stórlaxa í
göngum minnkaði og við það jókst hlutfall
eins árs lax að sama skapi.
Sem betur fer stóð laxeldisævintýrið, hið
fyrra, stutt yfir og létti mönnum mjög þegar
eldislaxinn hvarf úr ánum. Eftir sátu fiskeld-
ismenn með sárt ennið sem og fjárfestar sem
töpuðu milljörðum.
Að læra af reynslunni
Mikil kreppa hefur ríkt í laxeldi síðustu ár-
in. Gífurlegt framboð á norskættuðum eld-
islaxi frá Chile ásamt mikilli framleiðslugetu
Norðmanna hefur orsakað verðfall á mörk-
uðum. Í gjaldþrotum og nauðasamningum töp-
uðu norskar fiskeldisstöðvar 40 milljörðum á
síðasta ári. Ímynd Noregs sem laxveiðilands
er því sem næst ónýt. Einu árnar sem hafa að
mestu sloppið við stofnblöndun og þá fiski-
sjúkdóma sem eldinu fylgja eru þær sem
liggja nyrst á norsku strandlengjunni en þar
eru umsvif laxeldis einnig minnst.
Það vekur furðu sérstaklega með reynslu
Norðmanna í huga sem og annarra þjóða sem
hafa horft upp á árnar sínar verða fyrir óbæt-
anlegu tjóni eða deyja út sem laxveiðiár að þá
ætlum við Íslendingar enn á ný að tefla á
tvær hættur. Hér er fyrirhugað eldi á tugþús-
undum tonna af norskum eldislaxi sem hefur
verið kynbættur í þrjá áratugi með það eitt í
huga að ná hvað hröðustum vexti. Hann er
kominn eins langt frá sínum náttúrulega
norska uppruna og hugsast getur. Þegar hefur
verið gefið leyfi fyrir 22.000 tonna eldi, sem er
gífurlegt magn. Einnig hefur verið sótt um til
viðbótar leyfi fyrir 8.000 tonna eldi í Seyð-
isfirði. Samanlagt samsvarar þetta magn sex
milljónum fimm kílóa laxa eða ríflega hundr-
aðfaldri stofnstærð íslenska laxastofnsins.
Hlutfall þess lax sem sleppur fer aldrei undir
1%, það eru 60.000 eldislaxar. Það jafngildir
stofnstærð íslenska laxastofnsins í meðalári.
Ef laxeldi af þessari stærðargráðu verður
að veruleika þarf ekki að spyrja að leiks-
lokum. Við munum uppskera eins og Norð-
menn. Það er álíka fásinna að halda því fram
að enginn lax muni sleppa úr kvíum hér við
land og að koma fram með hugmyndir um
ósökkvandi fiskiskipaflota fyrir þjóðina eða
slysalaust vegakerfi. Þetta er útópía. Það er
ekki til held kví og verður aldrei.
Allt eldi á Íslandi í dag er byggt upp að
norskri fyrirmynd enda segir í úttekt Sam-
herja um mat á umhverfisáhrifum vegna lax-
eldisstöðvar í Reyðarfirði: „Við hönnun bún-
aðarins hefur verið leitast við að nota þá
þekkingu sem byggð hefur verið upp í Noregi
um langt árabil. Samskonar búnaður hefur
verið tekinn í notkun í Mjóafirði.“
Draumur Guðna
Ósk Guðna Ágústssonar um að allur kvíalax
sem sleppi muni ganga til Færeyja og deyja
þar eða verði ósjálfbjarga í hafinu líkt og
Keiko mun ekki rætast. Það er ekki ýkja langt
síðan Guðni hélt því fram að lax af eldisupp-
runa gengi ekki einu sinni milli fjarða við
Austurland en nú vonar hann að laxinn stími
400 km leið til Færeyja. Hvar fékk ráð-
herrann þessar hugmyndir? Það er með ólík-
indum að hlusta á slíkan málflutning í jafn-
alvarlegu máli og raun ber vitni. Í ljósi þeirra
ummæla sem Guðni hefur látið falla um þetta
mál drögum við í efa hæfni ráðherrans til að
fara með þennan málaflokk.
Framtíð villta stofnsins
Í uppsiglingu er mesta umhverfis-
slys í sögu þjóðarinnar. Tugþús-
undir laxa munu sleppa úr kvíum,
það verður ekki umflúið í eldi af
þeirri stærðargráðu sem í bígerð er.
Við búum við mun verri veð-
urfarsleg skilyrði en Norðmenn og
mannleg mistök verða ekki umflúin.
Allur sá lax sem mun sleppa úr kví-
um eða tapast með öðrum hætti
mun ganga upp í árnar þegar hann
nær kynþroska. Þar mun hann
blandast íslenska laxastofninum
sem mun síðan smám saman glata
einkennum sínum, veikjast og við
það glata þeirri náttúruherðingu
sem honum er nauðsynleg til að
komast af í óblíðri náttúru Íslands.
Ísland er á mörkum hins byggi-
lega heims fyrir laxfiska. Það sést
best á miklum sveiflum í stofn-
stærð, sérstaklega í ám norðan- og
austanlands þar sem eldinu hefur verið valinn
staður. Í ánum sem liggja nyrst eru laxaseiði
allt að fimm ár að ná sjógöngustærð. Um er
að ræða einhvern harðgerðasta laxastofn sem
til er við Norður-Atlantshaf. Íslensk náttúra
er ekki heimur fyrir afræktuð húsdýr, einhver
aliandar-afbrigði af laxi sem er kominn svo
langt frá uppruna sínum að hann á fátt annað
sameiginlegt með villtum laxi en nafnið eitt.
Ár fullar af norskum eldislaxi eru verðlausar
og verða ekkert annað en dapurt minnismerki
um vanhugsuð sjónarmið stundargróða og
virðingarleysi manna fyrir umhverfi sínu. „Á
er eilíf“ stendur einhvers staðar, sjálfbær auð-
lind sem ber þeim sem umgangast hana vitni.
Ímynd Íslands
Íslendingar hafa staðið öðrum þjóðum fram-
ar í laxverndarmálum. Miklu hefur verið til
kostað til að tryggja sem besta nýtingu á auð-
lindinni þar sem farið hafa saman sjónarmið
laxverndar sem og skynsamleg nýting.
Á Íslandi eru um áttatíu ár sem standa und-
ir nafni sem laxveiðiár og árlega veiðast
30.000 til 40.000 laxar hér á landi. Við mat á
laxveiðirétti ræður meðalveiði í hverri á mestu
um verðgildi árinnar. Í Skotlandi er hver
veiddur lax metinn á 10.000 pund. Það þýðir
að á eða ársvæði sem gefur árlega að jafnaði
100 laxa má verðmeta á milljón pund.
Ekki er fjarri lagi að meta hvern lax í veiði
á eina milljón króna hér á landi. Verðmæti ís-
lensks veiðiréttar liggur því á bilinu 30–40
milljarðar króna.
Í viðtali við Óttar Yngvarsson hæstarétt-
arlögmann, sem birtst í tímaritinu Veiðimann-
inum árið 2002, víkur hann að hugsanlegum
skaðabótakröfum á hendur eldismönnum
vegna starfsemi þeirra. „Ef laxeldisfyrirtækin
valda veiðiréttareigendum skaða með starf-
semi sinni, ég tala nú ekki um ef starfsemin
verður til þess að náttúrulegir laxastofnar
hrynja, þá held ég að það sé ekki til það fyr-
irtæki á Íslandi sem standa myndi undir því
að greiða skaðabætur á framangreindum for-
sendum.“ Það er því umhugsunarvert að lax-
eldismönnum sé ekki skylt að afla sér ábyrgð-
artrygginga til að bæta tjón sem starfsemi
þeirra gæti haft í för með sér.
Árleg velta í sölu veiðileyfa og þjónustu sem
að henni snýr nemur þremur milljörðum.
Rúmlega 1.800 jarðir hafa beinar tekjur af út-
leigu á veiðirétti. Afkoma fjölmargra bænda
byggist að verulegum hluta á þessum tekjum.
Á tímum niðursveiflu í landbúnaði og fólks-
flótta úr sveitum landsins er stangveiðin einn
af fáum vaxtarbroddum hinna dreifðu byggða.
Þjónustu við veiðimenn fylgja hundruð starfa,
í leiðsögn, rekstri veiðihúsa, hótelgistingu og
svo má lengi telja. Þúsundir einstaklinga hafa
tekjur af veiðimönnum og hundruð ein-
staklinga byggja afkomu sína á þjónustu við
veiðimenn.
Valið er okkar
Ísland er eitt síðasta vígi Atlantshafslaxins.
Þær skipta aðeins nokkrum tugum laxveiði-
árnar í heiminum sem enn standa undir nafni.
Engin þjóð á jafnmargar gjöfular ár og við Ís-
lendingar. Við getum enn snúið við blaðinu.
Fyrsta viðvörunin var í sumar. Við vonum í
lengstu lög að ráðamenn snúi af þessari braut
áður en það verður of seint. Þessi aðför að ís-
lenskri náttúru flokkast undir hryðjuverk í
umhverfismálum.
Guðni Ágústsson landbúnaðarráðherra er að
gefa út dánarvottorð íslenska laxastofnsins.
Dánarvottorð íslenska
laxastofnsins
Eftir Ingólf Ásgeirsson
og Þórarin Sigþórsson
Ingólfur Ásgeirsson og Þórarinn Sigþórsson.
Höfundar eru stangveiðimenn og
áhugamenn um vernd villtra laxastofna.
líffræðilega þörf fyrir að eiga góð
trúarbrögð.
Kristnin verður almenningi
meira aðlaðandi ef prestar hætta
að segja „hjartanu að trúa því sem
höfuðið er ekki með í“. Auðvitað
mega bókstafstrúarmenn trúa
sínu, en væri ekki betra ef „upp-
risu-holdsins-prestar“ væru í sér-
merktum kirkjum, svo að fólk sem
aðhyllist frjálsa guðfræði villist
ekki þangað inn?
Betur færi á því að kirkjan væri
kölluð fólkskirkja en þjóðkirkja,
því þjóðkirkju-hugtakið felur það í
sér að öll þjóðin sé þar undir, svo
var reyndar 1874 en er alls ekki
enn.
Eitt barn af hverjum tíu börn-
um (utan þjóðkirkju) er stórt,
merkilegt og yndislegt barn sem á
skilið sérstaka umhyggju fyrir að
vera öðruvísi.
Það er ljótt að segja fólki sem í
nauð leitar til andalækna að það
sé að stríða gegn Guði.
Það er hægt að vera góður
stjörnuspekingur og jafnframt
elska sinn trúararf.
Þá er það þessi monní-peninga-
glás. Kirkjan eignaðist sinn mikla
kvóta í landi á hámiðöldum og síð-
miðöldum sem tóku það fólk af lífi
fyrir villutrú sem kaus að hafa
aðra trúartilfinningu en kirkjan.
Kirkjan hafði þá einkarétt á trú í
skjóli valdbeitingar og reyndar
lengi enn. Kirkjujarðirnar hljóta
því – eftir að einokun á tilfinninga-
lífi og hugsun var aflétt – að til-
heyra þjóðinni allri, líka þeim 10%
sem vilja trúa öðru eða engu.
Kirkjujarða-kvótinn mikli er arfur
sem var gefinn trúnni sem var þá,
sem var kaþólsk trú, erfingi alls
þessa trúar-jarðarkvóta hlýtur því
að vera trúin í öllum sínum mynd-
um núna því varla fær Landakots-
kirkja þær allar? Sem þó væri
réttast. Þá fengjum við að tilbiðja
móður Guðs í miklu stærra húsi
og á fögrum jörðum. Kaþólskan
var tekin af okkur með valdi, og
skv. kristnirétti er bannað að beita
fólk valdi við kristnun. Erum við
þá ekki strang-lagalega séð enn
kaþólsk? Íslenskt lýðveldi var
byggt á sögulegri réttarkröfu Jóns
Sigurðssonar, en er réttlátt að
halda fram sögulegum rétti hluta
íslenskrar kirkju til alls miðalda-
jarðauðsins í dag? Getur lúterska
kirkjan enn sagst eiga jarðir sem
hún stal? Páfinn átti ekki þessar
jarðir, hver staður átti sig sjálfur.
Verður ekki eina endanlega sáttin
sú að öll þjóðin eignist trúarlegar
jarðir þjóðarinnar jafnt?
Hversu lengi verður höfuðstóll
kirkjujarðanna að eyðast upp í
launagreiðslum ríkisins til kirkju-
batterísins? Ég veit að jarðir
kvenna, 90 jarðir kvennaklaustr-
anna sem konungur skilaði 1918,
seldi landbúnaðarráðuneytið fyrir
lítinn pening. Það mætti kannski
taka mið af því mati við jarðamat-
ið sem framundan er í samninga-
umræðum trúar og jarðar?
Það getur verið erfitt að vera
sagnfræðingur, heima með flensu,
og geta ekki annað en skrifað
svona bréf. Guð, María og Þór
hjálpi mér fyrir að þora að vanda
um við sjálfan biskupinn og hans
menn fyrir opnum dyrum. „Sælir
eru þeir sem trúnni blanda,“ söng
Rúnar Júlíusson fyrir síðustu jól,
og hitti naglann á höfuðið. Lifið
heil, án togstreitu og sekt-
arkenndar þótt tilfinning ykkar
stríði gegn tilfinningu Kirkjuþings
eða tilfinningu minna skoð-
anabræðra og -systra.
Guð gerir engan mun þótt sum-
ar skjaldbökurnar komist aldrei í
sjó.
1997
autakra-
kipulagið
Hvar er
nógu vel
íma sem
og fjöl-
s og það
kt, bók-
til að
innar, og
ra aftur
m gæti
r eins og
m upp-
ka fólk
a!“ Eða:
ið sam-
eirra
ðra!“
menn
fullu fyr-
er því
ef satt
i sér ein-
rengir.
nn í trú-
rinnar á
nokkru
ngum síð-
fur for-
tar til að
ekki er
andatrú,
nuspeki,
ækna.
lenskum
gið að lifa
nnað er í
akk-
mann,
kri
pri öld
drei trú-
íunni.
g á
en tíma-
kristni-
rangt að
lofti og
f í sömu
g-
unni á
gði að
þjóð
um.
ér vilja
í tímann
upprisu
við tryð-
i sem
ómfrúr, á
manninn
daþvott
r Róm-
um …
sama
árið
ast ef
því að
trú úr
fælir
er ein-
er sorg-
m telur
fjun við
n eru
nýfund-
r í gagn-
ð höfum
una?
Höfundur er rithöfundur
og sagnfræðingur.
a árið
n
yfir
tríðir
i að
á
óun