Morgunblaðið - 09.11.2003, Blaðsíða 22

22 SUNNUDAGUR 9. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
Árið 1917 fór Stephan í eftirminnilega boðsferð til
Íslands, 64 ára að aldri og voru þá liðin 44 ár frá
því að hann sigldi ásamt fjölskyldu sinni vestur
um haf. Í Íslandsheimsókninni var alls staðar tek-
ið vel á móti Stephani, m.a. á bernskuslóðum hans
í Skagafirði þar sem skáldið hlaut eftirminnilegar
móttökur.
Stephan var orðinn ferðaþreyttur og far-inn að hlífa sér. Honum bauðst ferðfram að höfuðbólinu Grund í Eyjafirðien lét hjá líða að fara fyrst hann komstekki fram í kotin fremst í dalnum þar
sem forfeður hans höfðu búið. Mest langaði hann
að hitta Ólöfu frá Hlöðum. Hún hafði sent kvæði í
veisluna á Akureyri en ekki komið sjálf, enda hlé-
dræg og kærði sig ekki um margmenni.
Skagfirðingar sendu Brynleif Tobíasson,
skólapilt af ætt Gísla Konráðssonar, að sækja
Stephan 31. júlí. Með í för var Guðrún Péturs-
dóttir frá Víðivöllum í Blönduhlíð, sem var
nokkru eldri en Stephan. Honum þótti hún fal-
legur og skemmtilegur ferðafélagi og hann furð-
aði sig á því að hún mundi eftir honum frá því í
æsku. Þau komu við á Hlöðum á leiðinni vestur;
það var eini sveitabærinn sem Stephan heimsótti
í Eyjafirði. Hann hafði ekki lyst á neinu „nema á
Ólöfu, – skorpinni og íboginni, sem áttræðri kerl-
ingu, en yngri í sinni og svari en kvennaskóla-
stúdent“. Stephan kyssti Ólöfu að skilnaði.
Gist var á Hrauni í Öxnadal á leiðinni, fæðing-
arstað Jónasar Hallgrímssonar. Um morguninn
gengu ferðalangar upp að Hraunsvatni þar sem
séra Hallgrímur faðir Jónasar drukknaði. Frá
Hrauni var haldið að Víðivöllum og þar gisti
Stephan.
Á Vöglum í Blönduhlíð bjó Jónas Jónasson síð-
ar kenndur við Hofdali, mikill vexti, svipmikill og
hvatlegur í fasi, góðlyndur en skapheitur og
ástríðumaður um skáldskap. Jónas hafði verið
einlægur aðdáandi Stephans frá því hann fór á
fjórtánda ári í vist að Vindheimum í Tungusveit.
Húsfreyja þar var Hólmfríður Jóhannsdóttir,
systir Eggerts vinar Stephans. Hann var þá rit-
stjóri Heimskringlu og Aldarinnar og sendi syst-
ur sinni blöðin. Þar komst Jónas fyrst í kynni við
annan skáldskap en rímur og hreifst mjög. Um
aldamótin komst hann svo yfir Á ferð og flugi,
drakk bókina í sig eins og áfengi, þuldi kvæðið
aftur og aftur þangað til hann kunni það utan að.
Hann hafði ekki efni á Andvökum þegar þær
komu út og honum tókst ekki að fá lestrarfélagið
til að kaupa þær. Jónas hafði þó grun um að fleira
héngi á spýtunni. Á móti kaupunum talaði séra
Björn Jónsson á Miklabæ, mikill aðdáandi séra
Matthíasar en Jónas sagði að hann hefði aldrei
lært að meta Stephan. Jónas fékk Andvökur að
lokum lánaðar hjá Gísla Sigurðssyni á Víðivöllum
og las þær um nætur enda var vinnudagur hans
langur.
Jónas beið komu skáldsins með óþreyju. Að
morgni 2. ágúst fékk hann skilaboð frá Gísla Sig-
urðssyni á Víðivöllum um að Stephan hefði verið
þar næturlangt. Veður var bjart og sólin skein.
Jónas rétt gaf sér tíma til að þvo sér en þeysti svo
að Víðivöllum. Gísli bauð honum til stofu og
kynnti hann fyrir Stephani sem heitan aðdáanda
sem hefði eitt sinn haldið erindi um hann. Steph-
an tók Jónasi vinsamlega og þakkaði hlýhug til
kvæðanna. Jónas varð fyrir vonbrigðum eins og
fleiri. Honum kom í hug lýsing Kolbeins Jökl-
araskálds í kvæði Stephans: „Og ei fyrir mann
var hann mikill að sjá.“ Jónas hélt að Stephan
væri hærri og meiri á velli en hann reyndist vera.
En þegar hann hafði talað um stund við skáldið
fann hann „sama spaka mikilmennið og í kvæð-
unum“. Stephan talaði hægt og stundum var jafn-
vel eins og hann þyrfti að leita að orðunum, „og
komu þá viprur í andlit hans, ekki alveg ólíkar
kvaladráttum. En þegar orðin, sem honum líkaði,
voru fundin og setningin sögð, meitluð og lýsandi,
þá birti yfir andlitinu svo yndislega, að manni
hlýnaði inn að hjartarótum. Annan eins töfra-
bjarma hef ég aldrei séð í svip nokkurs manns“.
Ert þú Stebbi frá Seli?
Upp úr hádegi var riðið af stað frá Víðivöllum
og var Brynleifur Tobíasson leiðsögumaður. Ekki
þurfti að toga orð úr hálsi hans, segir Jónas.
Hann lýsti fjálglega bardaganum á Örlygsstöð-
um þegar þeir komu þangað. Brynleifur var
harðorður í garð Guðmundar biskups góða og
spunnust af því orðaskipti. Brynleifur sagði Guð-
mund hafa verið einn mesta óhappamanninn ís-
lenskan á biskupsstóli. Þá spurði Stephan: „Ert
þú kristinn maður, Brynleifur?“ Brynleifi varð
fyrst orðfall en sagðist svo telja sig vera það. Þá
sagði Stephan: „Hvernig getur þú þá farið því-
líkum orðum um Guðmund góða, kristnasta Ís-
lending, sem uppi hefur verið að minni hyggju,
manninn, sem bókstaflega fetaði í fótspor
Krists?“ Fátt varð um svör.
Þá var riðið í Miklabæ til séra Björns Jóns-
sonar, hins sama og hafði lagst gegn því að
spandera fé lestrarfélagsins í Andvökur. Vel fór á
með þeim Stephani og var tafið nokkuð lengi.
Klerkur vildi heyra af stjórnmálaskoðunum
skáldsins. Stephan sagði að enn hefði enginn
flokkur getað dregið sig í dilk eftir eyrnamarkinu.
„Hinu er ekki að leyna, að lengi hef ég rennt hýru
auga til jafnaðarmennskunnar.“ Prestur segir að
nú séu aðeins tveir flokkar í Kanada og spyr
hvort hann neyti ekki kosningaréttarins. Stephan
játar því: „Já, að vísu geri ég það. Þegar einungis
tvennt er í boði og hvorugt gott, þá velur maður
það illskárra.“
Haldið var áfram út Blönduhlíð og að Stóru-
Ökrum. Þar bjó Sigríður Jónsdóttir fermingar-
systir Stephans. Hún átti heima á Krossanesi
fermingarárið. Þau töluðu þó ekki margt. „Var
Sigríður heldur undirleit en kvaðst þó muna eftir
Stebba frá Seli.“
Að kvöldi 2. ágúst var riðið frá Stóru-Ökrum og
farið yfir Héraðsvötn á dragferju áleiðis til Víði-
mýrar. Hópur Seylhreppinga tók á móti skáldinu.
Á leið vestur grundirnar var komið við í Mikley,
að hitta æskufélagann Daníel Árnason sem var
einsetumaður, „ekki við allra skap og þótti uppi-
vöðslusamur, einkum við vín“, segir Jónas frá
Hofdölum. Þar er vægt til orða tekið því Stefán
Vagnsson á Hjaltastöðum segir hann líkastan
villidýri í ölæði og lýsir útliti hans svo:
„Daníel var lágur vexti, en snarleg-
ur. Hann var alskeggjaður og
skeggvöxturinn svo mikill, að
heita mátti að allt andlitið væri
einn skeggflóki. Nefið var
fremur stutt og broddurinn
helblár. Hatt hafði hann jafnan
á höfði og teygði hann svo
langt fram, að nálega sá aldrei
í augu honum. Sást því ekkert
af andlitinu nema skeggflækj-
an, og upp úr henni stóð svo
helblár nefbroddurinn sem
blágrýtisklettur upp úr skóg-
arás.“ Daníel var lítið fyrir
þvotta og nýtinn á föt og lét
jafnan bæta þau eftir þörfum.
Þó átti hann þokkaleg spariföt,
„þar á meðal svartan duffels-
frakka og vatnsstígvél, sem
hann var í við hátíðleg tæki-
færi“.
Stephan vildi hitta Daníel en Jónasi þótti
hann varla sýningarhæfur fyrir svo tiginn gest.
Þegar hópurinn reið í hlað á Mikley stóð Daníel
úti með húfu sína dregna niður svo varla sást í
augun. Stephan gekk að honum og sagði:
„Komdu blessaður og sæll, Daníel minn, nú
þekkir þú mig ekki, sem varla er von.“ Daníel
neitaði því stuttur í spuna. „Manstu ekki eftir
Stebba frá Seli?“ spurði Stephan og þá glaðnaði
yfir Daníel bónda. „Stebba frá Seli? Jú, víst man
ég eftir honum, helvítis glæringjanum þeim.
Ert þú Stebbi frá Seli?“ Stephan játaði því og
Daníel leit upp með skyggninu á húfunni og
glotti: „Nú, þú ert fjandakornið ekkert bermi-
legri að sjá en ég, þótt þú hafir búið langan ald-
ur þarna vestur í fullsælunni, en ég hafi orðið að
krafsa mig áfram í kulda og snjó hérna á Ís-
landi.“ Stephan gat ekki stillt sig um að brosa og
sagði: „Satt segir þú, Daníel, og sannast hið
fornkveðna, að hver hefur nokkuð til síns ágæt-
is. Þú hefur bersöglina þér til réttlætingar á
reikningsskiladeginum mikla.“
Veisla Skagfirðinga
Fleiri Skagfirðingar voru sóttir heim í ferð
Stephans um hans fornu heimaslóðir og skáld-
inu svo haldið mikið samsæti.
Sunnudaginn 12. ágúst var veður gott. Þegar
leið að kvöldi var héraðið á iði. Menn komu ríð-
andi á Sauðárkrók víða að á sínum bestu gæð-
ingum. Skagfirðingar héldu skáldi sínu samsæti
í „Templó“ sem var stærsta samkomuhúsið á
Króknum. Jónas bóndi á Vöglum hafði sett
saman kvæði við sláttinn í dumbungs-
veðrinu undanfarna daga, tólf er-
indi og lært jafnóðum. Hann risp-
aði það upp í flýti þennan morgun og þeir Gísli á
Víðivöllum riðu greitt af stað út á Sauðárkrók.
Þeir náðu sætum yst við dyrnar því salurinn var
að verða fullskipaður. Heiðursgesturinn sat við
háborð, hátíðarnefndarmenn til beggja hliða og
íslenski fáninn yfir. Jónas læknir stjórnaði veisl-
unni. Ræðuhöld og kvæðalestur ágerðust eftir
að borðhaldi lauk og kaffidrykkja hófst. Kvæðin
voru misjöfn. Mörgum þótti Friðrik Hansen
kennari og Pétur Jónsson frá Eyhildarholti fara
með laglegust kvæði. Jónas hvíslaði að sessu-
nauti sínum:
Alltaf lít ég meir og meir
myrkri slá á veginn.
Skáldið mæta skírðu úr leir
Skagfirðingagreyin.
Sessunauturinn skoraði á Jónas að láta til sín
heyra og hann kvaddi sér hljóðs, hár og
hremmilegur. Fyrst ávarpaði hann skáldið með
fáeinum slitróttum orðum. Þegar að bundna
málinu kom jókst honum áræði og hann þrum-
aði með sterkri röddu og hljómmikilli kvæði
sem menn töldu jafnvel vera það besta sem
Stephani var flutt í allri ferðinni. Það bergmálar
orðfæri Stephans og hugsun en endurspeglar
um leið þann styrk sem kvæði Stephans veittu
Jónasi. Kvæðið hefst svo:
Heill sé þér víkingur, vestrinu frá,
velkominn aftur í Fjörðinn.
Þiggðu nú ljóðin mín listasmá,
lynghríslu undan vetrarsnjá,
er óx upp við óræktarbörðin.
„Mætti ég eiga miðann?“ sagði Stephan í
hvert sinn sem hann þakkaði fyrir kvæði sem
honum var flutt. Ekki gat Jónas látið af hendi
þessa einu og lélegu uppskrift sem hann hafði
en lofaði að senda Stephani kvæðið suður.
Steingrímur Matthíasson flutti svo skemmti-
lega ræðu að hláturinn bylgjaðist um salinn og
Stephan nærri grét af hlátri. Sagði Steingrímur
að sér fyndist meira til um manninn eftir því
sem hann kynntist honum betur. Hann hefði
kviðið því að gista í sama herbergi, því þá hlyti
Stephan að verða andvaka við að yrkja og héldi
þá vöku fyrir sér. En það fór þó á annan veg,
skáldið sofnaði strax og hraut svo hátt að Stein-
grímur hafði varla svefnfrið. „Þú svæfir líklega
enn ef ég hefði ekki vakið þig svona,“ skaut
Stephan að milli hláturhviða.
Ólafur á Hellulandi hélt stutta tölu og ungur
maður spratt óvænt upp og skoraði á Stephan
að yrkja annað snilldarkvæði eins og „Illuga-
drápu“. Stephan svaraði að bragði: „Því get ég
ekki lofað, það glappast framúr manni þetta
sem sumum þykir best.“
Hálfdan prófastur Guðjónsson talaði síðast-
ur. Hann sagði að sig hefði „lengi langað til að
ná til þessa karls, sem situr þarna uppi við há-
borðið“. Hann hefði oft tekið harkalega á þeim
prestunum. Sig hefði hann líka leikið grátt. „Ég
átti til dæmis fuglsunga, sem mér þótti einkar
vænt um. Vonaði ég að hann yxi, yrði víðfleygur
og bæri hróður fóstra síns um víða veröld. En
við það að kynnast Stephani G., fann ég, að
fuglsunginn minn yrði aldrei fleygur, lagði ég
því æ minni rækt við hann, þar til greyið vesl-
aðist upp og dó, – með öðrum orðum og almenn-
ari: Þessi kynngimagnaði karl, sem er gestur
okkar í dag, drap leirskáldið í mér.“ Þar að auki
hafði séra Hálfdan þóst vera góður íslensku-
maður og lagt rækt við þá kunnáttu. „En svo
kemur hann til skjalanna, þessi sjálfmennti al-
þýðumaður, krækir í mig með sinni skörpu
skáldakló, setur mig á kné sér og kennir mér ís-
lenzku. Og þá þótti mér súrt í broti – í bili.“
Stephan stóð upp og þakkaði hverja ræðu og
hélt eina sjálfur í lokin. Í upphafi hafði hann orð
á því að hann væri orðinn slæptur og ringlaður
af ferðalögum og hefði helst viljað gera eins og
norska skáldið Ibsen, þegar honum voru haldn-
ar stórveislur er hann kom heim eftir langdvalir
erlendis. Hann stóð upp eftir hverja ræðu,
hneigði sig og sagði einungis: „Ég þakka, ég
þakka.“ Stephan sagði sig bresta orð til að tjá
tilfinningar sínar og þá væri þögnin oft besta at-
hvarfið. Hann þakkaði hlý orð í sinn garð og
konu sinnar, „hún var auðvitað fallegasta konan
í sveitinni sinni“. Mörg snjallyrði voru í þakk-
arorðum Stephans. Hann þótti ekki beinlínis
mælskur en tvítók sjaldan setningu, svo orð og
líkingar minntu á kvæðin hans, rammbyggð og
þróttmikil.
Bókarkafli Vestur-Íslendingurinn Stephan G. Stephansson varð á tímabilinu 1899–1927 einn umdeildasti einstaklingur í samfélagi
Vestur-Íslendinga, ekki síst vegna afstöðu sinnar til fyrri heimsstyrjaldarinnar. Enda var hann á undan sinni samtíð sem boðberi
mannúðar, menningarlegrar fjölhyggju og friðsamlegrar sambúðar þjóða heimsins. Skáldið aflaði sér þó einnig nýrra aðdáenda á
þessum tíma, einkum á Íslandi, líkt og kemur í ljós í frásögn Viðars Hreinssonar af eftirminnilegri boðsferð Stephans til Íslands.
Á bernskuslóðum í Skagafirði
Stephan ásamt Gesti, syni sínum, og Sigurði Jónssyni frá Víðimýri við kornskurð í Markerville.
Stephan G. Stephansson prúðbúinn sumarið 1917.
Andvökuskáld – ævisaga Stephans G. Steph-
anssonar eftir Viðar Hreinsson er gefin út af Bjarti.
Bókin er 482 bls. að lengd og prýdd fjölda mynda.
Gjafir Skag-
firðinga til
Stephans.