Morgunblaðið - 31.12.2003, Blaðsíða 28

LISTIR
28 MIÐVIKUDAGUR 31. DESEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
S
aga myndskurðar er í senn
mikilsháttar sem spennandi,
hvert sem litið er og í hvaða
heimsálfu drepið er niður fæti.
Að skera í tré hafði samfylgd
með bithvössum verkfærum
eins og þau greinast í mistri
sögunnar, því fullkomnari þeim marg-
breytilegri. Jafnt iðkað meðal frumstæðra
sem háþróaðra þjóða, með sköpunaráráttuna,
skreytikenndina og trúarhitann í forgrunni.
Vinnuferlið skilgreint sem höggmyndalist í
tré, Holzskulptur, á germönsku, og segir sig
sjálft að vegna mýktar efniviðarins innibáru
tæknibrögðin langtum meiri möguleika á
sveigjanlegum og skreytikenndum úrlausnum
en steinninn, hvað þá marmarinn. Þetta not-
færðu menn sér óspart þegar járnið og svo
stálið komu til sögunnar og líkast til hefur
vegur listræns handverks í sinni skýrustu
mynd aldrei verið meiri í Evrópu en á of-
anverðum miðöldum og tímum endurreisnar.
En seinna missti myndskurðurinn að hluta
sitt listræna flug,
ekki síst við fram-
rás iðnbylting-
arinnar og fjölda-
framleiðslunnar, þá
svo er komið á nú-
tíma myndskurður
lítið skylt við lífrænt
inntak og vinnubrögð fyrri alda. Hins vegar
hefur aldrei verið jafn mikið af lítilsigldri
undanrennu hans á markaðinum og inni-
haldslausu handverki. Efni í heila grein ef
ekki greinaflokk að herma frá sögu tréskúlp-
túrs frá upphafi vega og fram í nútímann, en
ekki á dagskrá í þessu skrifi.
Öðru fremur ætlunin að beina sjónum að
snillingnum Tilman Riemenschneider, sem
fæddist í Heiligenstadt í Thüringen 1460, en
lifði og starfaði í Würsburg í Franken, þang-
að sem hann fluttist 1480, lést þar 1536. Til-
efnið er margþætt, hið fyrsta tengdist starfs-
grundvöllur listamannsins öllu öðru fremur
trúarlegum viðfagsefnum, guðdóminum og
sköpunarsögunni, á því vel við að minnast
hans í tilefni sólstöðuhátíðar kristinna
manna. Þá þekkja menn lítið til meistarans
hér á landi og veit ég ekki að neitt hafi kom-
ið um hann í prenti utan greinar sem Kurt
Zier, hinn fjölfróði og minnisstæði skólastjóri
Myndlista- og handíðaskólans, skrifaði í jóla-
blað Vísis fyrir fjórum áratugum. Meg-
inástæða skrifanna er þó mikil sýning á
verkum hans í New York og Washington árið
2000, mikla athygli vakti og ég hef lengi haft
í hyggju að herma frá. Orða má það svo að
Riemenschneider hafi verið enduruppgötv-
aður, vegur hans í heimalandinu naumast
meira á síðari tímum. Tilefni að fram komi,
að ég hef greint þá áráttu í blaðaviðtölum við
róttæka þýskra núlistamenn að hafna honum,
þótti uppsláttur og merki skarpskyggni á
gildi og innihaldi listaverka, en var frekar
pólitísks eðlis, trúarleg list úti í kuldanum.
Mun fremd hans vestan hafs trúlega hafa
komið eins og ísköld gusa yfir þá ekki síður
en norska núlistamenn er Henri Moore
heimsótti Osló, og hreifst mest af höggmynd
Gustavs Vigelands við Ráðhúsið þar í borg,
eins og ég hef áður greint frá.
Í tilefni sýninganna vestan hafs, var gefin
út vegleg og ríkulega myndskreytt bók sem
Julien Caphuis er aðalhöfundur að, en sjö
aðrir eiga þar ritgerðir. (Yale University
Press, New Haven and London, 1999–2000).
Bókin því miður ekki í nágrenni mínu en hef
hug á að nálgast hana, ef svo ólíklega vill til
að hún sé enn fáanleg, en slíkar sýning-
arskrár/bækur eiga það til að hverfa eins og
hendi sé veifað löngu áður en mikils háttar
sýningar renna sitt skeið. Heimildir mínar
koma því héðan og þaðan úr uppslátt-
arbókum, tímaritum ásamt menningarblaði
Weekendavisen 12.–17. maí 2000, en þar á
Henrik Wivel listsögufræðingur og núverandi
umsjónarmaður þess upplýsandi grein um
meistarann.
Riemenschneider var samtíðarmaðurlanda sinna Albrechts Dürers ogMatthias Grünewalds, en þeir lifðuallir tímabil mikilla umbrota og
hræringa, æviskeið þeirra allra deildist svo
til hnífjafnt beggja vegna aldamótanna 1500.
Annars vegar byggðu þeir á þeim gotneska
arfi Brunelleschis og Ghibertis sem bar í sér
kímið að endurreisninni, sér í lagi Grünewald
og Riemenschneider, en hins vegar voru þeir
allir nýskapendur í anda tímanna, en hver á
sinn hátt. Allir á leið út úr heimsmynd mið-
alda er byltist um í dauðateygjum.
Sjálfur melti ég einungis Dürer þá ég var
við nám í München, niðursokkinn í strang-
flatamálverkið og blindur til margra átta, og
það var ekki fyrr en ég stóð andspænis mik-
illi þrískiptri altaristöflu Riemenschneiders á
sýningu í Kunstforum í Berlín fyrir fáeinum
árum að mér varð ljóst hvílíkur snillingur
maðurinn hefur verið og runnu þá á mig
tvær grímur. Stóð alls ekki á sama um
menntunargrunn minn á þýskri list, sem ég
hélt þó býsna góðan, og hef hug á að stefna
til Würsburg við fyrsta tækifæri, um leið og
ég heimsæki Nürnberg, fæðingarborg Dür-
ers, sem lengi hefur verið ofarlega á baugi.
Viðurkenni hér fáfræði mína á Riemensc-
hneider í sjón og raun, þótt ég þekki vel til
hans, fyrir margt löngu fest mér stóra og
góða bók um listamanninn, en þar allt í
svörtu og hvítu og síður minn háttur að
byggja skrif mín einungis á heimildum. Hér
kynni ég meistarann einungis fyrir lesendum
blaðsins en hef ég hug á að gera honum ít-
arlegri og verðugari skil, helst í náinni fram-
tíð.
Það sem einkum má lesa úr tréskúlptúrum
Riemenschneiders, er hvernig hann annars
vegar þræðir gotneska hefð í klæðnaði og
klæðafellingum viðfangsefna sinna og annarri
útfærslu til hliðar, en nýhugmyndir í ásjón-
um þeirra og höndum. Þótt meistarinn yf-
irgæfi aldrei heimaborg sína og héldi yfir
Alpafjöllin á vit ítalskrar listar líkt og Dürer,
sem frægt er í listasögunni, má vera borð-
leggjandi að hann hafi orðið fyrir áhrifum af
ítalskri list, einkum Donatello og Ghiberti.
Þótt vegalengdirnar væru ólíkt meiri á þeim
árum er vitað að áhrif frá mið- en þó einkum
norðurhluta Ítalíu náðu merkilega fljótt yfir
Alpafjöllin og til Suður-Þýskalands, en Riem-
enschneider meðtók og melti þau á sinn hátt.
Mótaði eigin og auðkennileg stílbrögð, sem
gerði hann á þann veg að yfirburðamanni í
þýskri tréskúlptúrlist og höggmyndalist yf-
irhöfuð, að margur er á því að enn þann dag
í dag hafi engin honum fremri litið dagsins
ljós. Hafi klæðaburður og klæðafellingar við-
fangsefna hans sem gátu verið á öllum ald-
ursskeiðum, einkennst af staðlaðri gotneskri
hefð, eru ásjónur þær og hendur sem hann
töfraði fram gæddar ferskum og formrænum
töfrum. Einkum eru hendur og handleggir
lifandi, tjá fjölþætt skapbrigði og mikla sögu,
afrakstur djúprar sálrænnar lifunar á við-
fangið hverju sinni. Þá var efniskennd meist-
arans viðbrugðið, þannig hafnaði hann hinum
viðtekna sið að setja lit á tréskúlptúra sína,
sennilega fyrstur manna. Greini menn liti í
þeim sumum, er það verk annarra og líkast
til án hans vitundar. Listamaðurinn vann
einnig í stein og verk hans á því sviði mikils-
háttar, náðu þó naumast viðlíka hæðum og
tréskúlptúrarnir.
Riemenschneider var sinnar eigin gæfu
smiður líkt og Dürer, og sagt er að það sé
meira en sennilegt að nafnið á fæðingarborg
listamannsins hafi verið stefnumótandi um líf
hans og starfsval. Allur samanlagður ferillinn
vígður þeirri hugsjón að koma helgum mönn-
um og konum í áþreifanlegt form.
Í upphafi gerðist Riemenschneider læri-
sveinn á tréskurðarverkstæði nokkru, varð í
fyllingu tímans meistari í faginu og stofnaði
eigið verkstæði. Hæfileikar hans fljótlega
viðurkenndir og það sem frá verkstæðinu
kom eftirsótt, gerði hann í senn að virtum og
efnuðum borgara, kosinn í borgarráðið 1509,
loks borgarstjóri 1520. Hafði mikið umleikis
á verkstæðinu og allt í jafnvægi og blóma
þar til mikill viðsnúningur varð í kjölfar
bændauppreisnarinnar 1525. Þá hafnaði
borgarstjórnin beiðni héraðsfurstans um að-
stoð við að bæla hana niður, læsti meira að
segja borgarhliðunum og öllum fjárhirslum.
Hafði skelfilegar afleiðingar, her furstans
umkringdi borgina sem fljótlega féll í hendur
hans, allir ábyrgir handteknir, yfirheyrðir og
pyndaðir og meðal þeirra að sjálfsögðu
Riemenschneider. Eins og Wivel segir í grein
sinni „fór samt ekki eins illa fyrir Riemensc-
hneider og chilianska söngvaranum Victor
Jara, sem leigusveinar Pinochets hjuggu báð-
ar hendurnar af, svo hann gæti ekki lengur
leikið á hljóðfæri fyrir meðfanga sína. En þó
í þeim mæli, að myndhöggvarinn var ekki
samur maður upp frá því, ekki lengur fær
um að sinna starfsgrein sinni, þannig að frá
síðustu árum hans liggur ekkert eftir hann.“
Uppsláttarbækur taka þó ekki jafn sterkt til
orða, segja það lítið. Hvort heldur sem er,
má vera ljóst að þar hlaut hinn mikli lista-
maður þau sár sem hann varð aldrei heill af,
líkamleg sem andleg.
Mannfyrirlitning og virðingarleysi gagn-
vart menningarminjum fer saman við ein-
sýna stríðsmenn, þótt vopn þeirra og verjur
séu afrakstur hugvits og mannauðs sem þeir
sjálfir eiga sjaldnast til að bera. En gera
þeim fært að heyja styrjaldir, vinna sigra og
fá útrás á óeðli sínu, græðgi og harðneskju,
sést hér ekki fyrir.
Griða- og mannúðarsjónarmið urðu þannig
myndhöggvaranum Tilman Riemanschneider,
einum mesta listamanni í sögu Þýskalands,
að skapadómi.
Tilman Riemenschneider
SJÓNSPEGILL
Bragi
Ásgeirsson
bragi@internet.is
Eva, suðurhlið Maríukapellunnar, 1491–93,
sandsteinn, í líkamsstærð.
Wursburg, Mainfrankíska safnið.
Syrgjandi kona, hluti, sirka 1510. Linditré. Héraðssafn Würtembergs, Stuttgart.
María Magðalena, hluti af altaristöflu í Münn-
enstadt. Á safni í München.