Pressan - 05.04.1990, Blaðsíða 15

Fimmtudagur 5. apríl 1990
15
KOMDU EKKIAFTAN
AÐ FÓLKI!
Er nokkurt vit i að koma svona afftan að
ffólki? Þessa auglýsingu heffur þú áreið-
anlega heyrt i útvarpi eða séð i sjónvarpi
á siðustu dögum. Haffir þú einhvern tima
setið i bil sem ekið heffur verið afftan á
svarar þú spurningunni i auglýsingunni
örugglega neitandi.
EFTIR: ÖNNU KRISTINE MAGNÚSDÓTTUR - MVNDIR: EINAR ÓLASON
Það er nefnilega allt annað en
gaman að ganga á milli lækna og
reyna að telja þeim trú um að þú
finnir alveg hræðilega til. Ekki bara
í höfðinu heldur líka í öxlunum,
handleggjunum og jafnvel í hönd-
unum sem þér finnst vera alsettar
nálum. Ennþá erfiðara reynist þér
að sannfæra fólkið í kringum þig um
að þú hafir meiðst þegar bíll stans-
aði aftan á þínum. Ekki ertu plástr-
aður og þaðan af síður í gifsi. Það er
bara þessi hallærislegi kragi um
hálsinn á þér sem bendir til að eitt-
hvað sé að, því varla ertu með hann
vegna þess að þér finnist hann
smart.
600 á ári
togna á hálsi
Á hverju ári leita tæplega 2000
manns á slysadeild Borgarspítalans
vegna umferðarslysa af ýmsum
toga. Árið 1988 komu þangað 708
manns vegna tognunar á hálsliðum
og af þeim hópi telur Tryggvi Þor-
steinsson læknir á slysadeild að
óhætt sé að fuilyrða að meirihlut-
inn, eða um 600, hafi lent í árekstri.
Aftanákeyrslur eru nefnilega mun
algengari en almennt mætti telja og
áverkar af völdum þeirra meiri en
flesta grunar. Daglega sjáum við
sagt frá því í dagblöðunum að svo
og svo margir bílar hafi lent í
árekstri en „enginn siasast". Alvar-
legir áverkar eru sem betur fer ekki
miklir í þessum minniháttar árekstr-
um, en þeir geta engu að síður haft
þær afleiðingar að ökumaður
og/eða farþegar í bifreiðum eigi við
þrautir að stríða næstu vikurnar,
mánuðina eða jafnvel árin.
Tæplega 3000
affranákeyrslur
a ari
Benedikt Jóhannesson, deild-
arstjóri hjá tjónadeild Sjóvór-Al-
mennra, sagði í samtali við blaðið
að árlega greiddu tryggingafélögin
um það bil 350 milljónir króna í
bætur vegna slysa af völdum
árekstra og um 350 til 400 milljón-
ir í munatjón: „Slysabætur eru
greiddar af tryggingafélagi öku-
mannsins sem fyrir tjóninu verður,
en það verður þó ekki til þess að
viðkomandi missi bónus. Aftaná-
keyrslutjónin eru að meðaltali um
2.500—3000 á ári, eða 20% af öllum
árekstrum."
Að sögn Benedikts er meðalaldur
þeirra sem fá greiddar slysabætur
frá tryggingafélögunum 35 ár og er
konum þrefalt hættara við háls-
meiðslum en körlum: „Af þeim sem
verða fyrir aftanákeyrslum eru 16%
undir tvítugsaldri og 30% undir 25
ára aldri.“
Samkvæmt upplýsingum frá
Benedikt fá um 4% þeirra sem slas-
ast í aftanákeyrslum bætur í meira
en eitt ár, en milli 10 og 15% hljóta
varanlega örorku. „Þótt fjárhags-
tjón sé bætt eftir því sem menn best
hafa vit á er alveg ljóst að það er
aldrei hægt að bæta það að búa við
óþægindi alla ævi,“ segir Benedikt
Jóhannesson.
Hann segir rétt að erfitt sé að
meta örorku hjá þeim sem verða
fyrir aftanákeyrslu, sérstaklega þeg-
ar tekið er tillit til þess að fólk missir
ekki beinlínis úr vinnu þótt það sé
stöðugt með verki eða önnur óþæg-
indi: „Þar kemur svolítið „grátt"
svæði; hvað er miski, óþægindi sem
menn verða fyrir, og hins vegar ör-
inn þannig í ofréttingu. Þegar bíll-
inn stöðvast svo skyndilega, hvort
heldur hann lendir á næsta bíl fyrir
framan eða vegna hemlunar, hefur
höfuðið fengið hraða bílsins og
slengist nú fram á við og lendir í of-
beygingu. Áverki með svipaðar af-
leiðingar verður við framan-
ákeyrslu og hliðarákeyrslu."
Mismunandi
alvarlegir áverkar
Hann segir sveigju hálsins aftur á
við geta orðið mjög mikla og nefnir
sem dæmi að í rannsókn sem tók til
100 manna og gerð var á Borgar-
spítalanum árið 1976 hafi það kom-
ið fyrir í tveimur tilvikum að gler-
augu viðkomandi losnuðu af höfð-
inu og köstuðust í aftursætið.
„Sem dæmi um styrkleika þess-
ara árekstra má geta þess að við
þessa sömu rannsókn kom í Ijós að
sæti losnuðu upp eða brotnuðu í 27
bílum af 100.“
Áverka af völdum aftanákeyrslu
Nauðsynlegt en hvorki þægilegt né smart!
orka sem veldur því að menn geta
ekki framfleytt sér eins og fyrr?
Miskabætur eru oftast ekki mjög há-
ar, kannski 100—150.000 krónur."
Sköddun á
mjúkvefjum
En hvað gerist við aftanákeyrslu?
Tryggvi Þorsteinsson, læknir á
slysadeild Borgarspítalans, hefur
mörg undanfarin ár haft fólk til
meðferðar sem orðið hefur fyrir
þessu slysi. Hann hefur eftirfarandi
um málið að segja:
„Hálshnykkur er meiðsli á háls-
hrygg, sem oftast er afleiðing aft-
anákeyrsluslysa í umferðinni, og
stafar af skyndilegri ofréttingu á
hálsinum, sem á næsta augabragði
sveiflast fram á við og lendir í of-
beygingu. — Meiðslið er fólgið í
sköddun á mjúkvefjum, liðböndum,
hryggþófum, vöðvum og taugarót-
um.“
Tryggvi segir eðli áverkans í stór-
um dráttum þetta: „Höggið sem
skeliur aftan á bílinn kastar honum,
sætinu og bílstjóra og farþegum
fram á við með öðrum og meiri
hraða en fyrir var. í þeim tilvikum
þegar höfuðið nær upp fyrir sætis-
bakið fylgir það ekki með fyrstu
sekúndubrotin, en heldur sama
hraða og bíllinn haíði fyrir árekstur-
inn. Afleiðingin verður sú að höfuð-
ið slengist aftur á við og lendir háls-
segir hann mismunandi alvarlega:
„Oft er um minniháttar tognun með
skammvinnum einkennum að
ræða, en fyrir koma hálsbrot með
tilfærslu, mænusköddun með brott-
fallseinkennum og heilaáverkar,
sem oft eru þá hluti af fjöláverkum."
Erfitt að segja
til um varanleik
meiðsla
„Hvað snertir batahorfur sýnir
reynsian að við fyrstu skoðun er
mjög erfitt að segja fyrir um hve ein-
kenni verða mikil eða um varanleik
þeirra. Ganga verður þó út frá því að
því harðari árekstur, þeim mun
meiri einkenni. Þetta er þó ekki ein-
hlítt þar eð ástand hálsliðanna, eins
og til dæmis slitbreytingar eða eldri
meiðsli, býður upp á verri batahorf-
ur en annars myndi vera. Hliðar-
snúningur á höfði á árekstraraugna-
blikinu er oft samfara löngum aftur-
bata. Áverki þessi er nefndur „whip-
lash injury" á ensku, „schleuder
traumá' á þýsku og „pisksnárt" á
sænsku. Á íslensku hefur þetta
meiðsli verið kallað hálshnykkur."
Að sögn Tryggva eru einkenni frá
heila nokkuð algeng fyrst eftir slys-
ið: „Þau lýsa sér líkt og við vægan
heilahristing með stuttu meðvitund-
arleysi eða minnisleysi. Höfuðverk-
ur kemur oft-í Ijós í byrjun og er ann-
ars eðlis en hnakkaverkurinn sem
,4m
Konum er
þrefalt
hœttara við
háls-
meiðslum en
körlum
Svona gerist hjá þeim serh ekki
hafa hnakkapúöa i bílnum.
annars er eitt algengasta einkenni
þessara meiðsla. Oft er kvartað um
svima og ógleði í byrjun.
Algengustu kvartanir eru frá
hálsi, hnakka, hnakkagróf eða höf-
uðkúpu að aftan. Þetta eru jafn-
framt þau óþægindi sem oft vara
lengst. Þessa verki leggur oft fram
með eyrum eða fram í gagnaugun
og stundum er þeim lýst sem belti
sem þrýstir að höfðinu fram með
eyrunum. Sársauki við hreyfingar í
hálsliðum er algengur frá byrjun.
Verkir út í herðar, herðablöð og á
milli herðablaða eru algengar
kvartanir og standa oft lengi. Verkir
út í handleggi og annarleg tilfinning
og dofi út í fingur koma iíka fyrir, en
jafna sig venjulega fljótt. Kynging-
arörðugleikar koma af og til fyrir en
standa venjulega í fáa daga.“
Röntgenmyndir
oftast neikvæðar
„Oft geta liðið nokkrar klukku-
stundir frá því að áreksturinn verð-
ur þar til fólk leitar læknis. Hvort
tveggja er, að í byrjun er fólk með
hugann við umferðarslysið og sjálft
óhappið, en líka hitt að verkir og
önnur einkenni koma ekki alltaf
strax í Ijós og verða ekki áberandi
slæm fyrr en daginn eftir. Langoft-
ast leita menn til slysadeildar innan
sólarhrings frá slysi."
Við skoðun á slysadeild eru oftast
teknar röntgenmyndir að sögn
Tryggva, meðal annars til að útiloka
alvarlega hálsáverka svo sem lið-
hlaup eða hálsbrot: „Oftast eru þess-
ar röntgenmyndir neikvæðar og
eru því ekki til gagns til þess að
meta alvarleika áverkans. Það kem-
ur hins vegar í Ijós, að séu af ein-
hverjum ástæðum teknar röntgen-
myndir af hálsliðum þessa fólks
nokkrum árum síðar má oft greina
slitbreytingar og „kölkun" sem ekki
V J
ætti að vera von á að sjá, að minnsta
kosti þegar um yngra fólk er að
ræða, og sýnir að orðið hefur slit á
festum liðbanda og liðþófa við fram-
brún hryggjarliðanna, þótt ekki
greinist það við fyrstu röntgenrann-
sókn.
Eins og áður er sagt er erfitt að
meta hversu alvarlegt meiðslið er í
byrjun og er árangur af meðferð því
oft óviss og vandséð hvernig málin
þróast. Líkt og við liðbandaslit,
tognun og aðra áverka á mjúkvefj-
um er hvíld mikilvægust. Notaður
er mjúkur hálskragi sem situr á
herðum en styður við hnakka og
höku, hindrar hreyfingar á hálslið-
um og léttir á hálssúlunni með því
að bera höfuðið að nokkru leyti
uppi. Gefin eru verkjalyf og bólgu-
eyðandi lyf, en mikilvægt er að fólk
losni sem mest við stöðuga verki og
hægt sé að rjúfa vítahring sem ann-
ars getur komið fram við þessi
meiðsli, þegar sársauki leiðir af sér
stífa og bólgna vöðva, en vöðva-
bólgan viðheldur sársauka."
Hálshnykkur
algengari hjá
konum
Tryggvi segir að flestir sjúkling-
anna séu sendir í sjúkraþjálfun, sem
er mjög mikilvægur þáttur í með-
ferðinni: „Þrátt fyrir þessa læknis-
hjálp, sem viðurkennd er sem undir-
stöðumeðferð, kemur fyrir að bat-
inn lætur standa á sér og árangur
virðist lítill. Því að þótt langflestir
hafi náð heilsu innan 9—12 mánuða
koma þó fyrir tilvik þar sem fólk
hefur áfram mikil einkenni og nær
ekki fullum bata. Stundum er þá um
endurtekna áverka að ræða, eða
sjúklegar breytingar í hálsliðum af
öðrum orsökum. I vissum tilvikum
er leitað til annarra sérfræðinga svo
sem gigtarlækna eða taugalækna.
Hálshnykkur virðist algengari hjá
konum og að öðru jöfnu eru þær
lengur að ná sér. Ekki stafar það af
því að þær séu verri ökumenn en
karlar, heldur vegna þess að þær
eru skapaðar með veikbyggðari
hálshrygg og grennri vöðva en karl-
ar. — Ekki eru mörg ár síðan læknar
höfðu takmarkaðan skilning á þess-
um meiðslum og gerðu sér ekki
grein fyrir að hér var oft um alvar-
lega áverka að ræða. Það er því ekki
undarlegt að vinnuveitendum og
reyndar almenningi finnist stundum
þeir sem fyrir þessum áverkum
verða gera helst til of mikið úr las-
leika sínum, þegar röntgenmyndir,
rannsóknir og læknisskoðun leiða
lítið sem ekkert sjúklegt í ljós.“
Tryggvi hefur auðvitað ákveðnar
skoðanir á því hvað það er sem við
ökumenn þurfum að gera til að fyr-
irbyggja slys áf þessu tagi: „Til að
koma í veg fyrir þessi alvarlegu
meiðsli er ekkert þýðingarmeira en
vakandi athygli og tillitssemi í um-
ferðinni. Hæfilega háir hnakkapúð-
ar draga verulega úr hættu á háls-
hnykk, sömuleiðis góð sæti og
traustir bílar. — Rannsóknir á um-
ferðarslysum benda til þess að
meiðsli við hálshnykk hafi eitthvað
aukist eftir að notkun bílbelta færð-
ist í vöxt. Reynslan sýnir þó að notk-
un bílbelta dregur verulega úr alvar-
legustu umferðarslysum, slysum
sem eru miklu alvarlegri en flest
meiðsli eftir hálshnykk."