Pressan - 12.11.1992, Blaðsíða 19

FIMMTUDAGUR PRESSAN 12. NÓVEMBER 1992
19
E R L E N T
Gyðingastújkan
sem sveik
fólkið sitt
Stella Goldschlag snerist eins og ýmsir aðrir á sveif með nasistum í stríð-
inu og kom upp um hundruð gyðinga. Bók sem nýverið kom út í Banda-
ríkjunum hefur vakið mikla athygli, en í henni segir höfundurinn frá nú-
lifandi fyrrum bekkjarsystur sinni og auvirðilegum starfa hennar í stríð-
inu — ömurlegum kafla sögunnar, sem fram að þessu hefur verið hulinn
myrkri.
Stella 1957,
að lokinni tíu ára
fangelsisvist fyrir
stríðsgíæpi sína.
Gyðingastúlkan Stella Gold-
schlag hafði alla tíð blygðast sín
fyrir uppruna sinn og á óskiljan-
legan hátt fyrirleit hún gyðinga.
Ekkert í uppeldi stúlkunnar gat
skýrt þessa afstöðu hennar, en
foreldrar hennar voru báðir gyð-
ingar og skömmuðust sín síður en
svo fyrir það. Stella var að vísu
ljóshærð og afar ólík öðrum gyð-
ingum í útliti og það virtist gefa
henni næga ástæðu til að ætla, að
hún væri betri og talsvert merki-
legri en þeir. Lagði hún sig fram
um að skera sig úr hópnum og
laug til um uppruna sinn.
Eftir að Hider komst til valda í
Þýskalandi og aðför nasista að
gyðingum var hafin tók Gestapo-
leynilögreglan að leita nýrra leiða
til að hafa hendur í hári þeirra Ijöl-
mörgu gyðinga sem voru í felum.
Ein leiðin var að fá gyðinga sem
teknir höfðu verið fastir til að
hjálpa við að hafa uppi á fólki og
héldu þeir lífi að launum, að
minnsta kosti um tíma. Ein þeirra
fjölmörgu sem þannig snerust á
sveif með nasistum og unnu við
að þefa uppi sitt eigið fólk var gyð-
ingastúlkan Stella Goldschlag, en
viðhorf hennar til gyðinga varð
síður en svo til að draga úr henni
við „veiðarnar".
FORRÉTTINDI „SVIKARANNA"
Stella er aðalpersónan í sam-
nefndri bók eftir blaðamanninn
Peter Wyden sem nýverið kom út
í Bandaríkjunum og fjallar um ör-
lög gyðinga í Berlín á stríðsárun-
um. Wyden var í sama bekk og
Stella í bamaskóla en tókst að flýja
með fjölskyldu sinni til Bandaríkj-
anna í tæka tíð áður en aðförin að
gyðingum hófst. í tengslum við
bókina talaði höfundurinn við
íjöldann allan af gyðingum sem
sluppu naumlega undan stúlk-
unni miskunnarlausu og hafði
jafhframt uppi á henni sjálffi, en
hún býr enn í Þýskalandi og vill
ekkert við voðaverk sitt kannast.
Bók Peters Wyden hefur vakið
feiknaathygli, enda hefur hann
með henni svipt hulunni af at-
burðum sem nær ekkert hefur
verið skrifað um ff am að þessu.
„Die Greifer", þ.e. „svikaramir"
sem gengu til liðs við nasista,
gerðu það fyrst og fremst til að
reyna að bjarga eigin skinni, enda
vonuðust þeir til að komast þann-
ig hjá að lenda í útrýmingarbúð-
um. „Svikararnir“ nutu ýmissa
forréttinda; þurftu ekki að bera
gyðingastjörnuna, báru byssu,
höfðu yfir að ráða skilríkjum frá
Gestapo og lifðu nánast jafneðli-
legu lífi og aríar. Sumum var
meira að segja launað með því að
einn ættingi þeirra var strikaður
út af aftökulista nasistanna fyrir
hvern þann gyðing sem þefaður
var uppi og þar fyrir utan fengu
menn 200 þýsk mörk hveiju sinni.
Síðast en ekki síst héldu svikar-
arnir lífi, að minnsta kosti um
sinn.
LJÓSHÆRÐA EITURNAÐRAN
Frá og með október 1941 var
gyðingum bannað að yfirgefa
Þýskaland og þeim gert skylt að
bera gulu gyðingastjömuna utan-
klæða, til að aðgreina þá ffá hrein-
ræktaða kynstofninum. Stellu
tókst ásamt fjölskyldu sinni að fela
sig fyrir Gestapo í nokkur ár uns
hún gekk í greipar þeirra í júlí
vetna athygli fyrir útlit sitt enda
bæði fjallmyndarleg og fengu fljótt
viðurnefnið „fallega parið“. Það
viðurnefni var þeim þó gefið í
háði eins og svo mörg önnur, en
Stella gekk oftast undir nafninu
„ljóshærða eiturnaðran“ meðal
gyðinga, sem forðuðust þau tvö
eins og heitan eldinn.
KOM UPP UM BESTU VINISÍNA
Gestapo-starfsmennirnir Stella
því að benda á felustaði þeirra
sem hún þekkti hvað best og
koma öllum sem hún gat í hendur
Gestapo. Stella hafði breyst í við-
bjóðslega skepnu og enginn kærði
sig um að verða á vegi hennar.
Hún sendi gamlar skólasystur og
vinkonur sínar til Auschwitz og
fagnaði því óspart í hvert sinn sem
hún gat komið einhverjum fyrir
kattarnef.
í júní 1944, er bandamenn vom
komnir að Normandí, fór að fær-
ast ókyrrð yfir nasistana í Þýska-
landi, enda stefndi allt í endalok
yfirráða Hitlers. Þá fýrst gerði
Stella sér grein fyrir því að senn
kæmi að því að hún yrði að láta af
samviskulausri iðju sinni og svara
til saka fýrir afbrot sín. Hún varð
sífellt hræddari um líf sitt, ekki síst
vegna morðhótana frá ýmsum
andspyrnuhreyfingum sem vildu
hana feiga og þreyttust ekki á að
ógna henni.
I' HENDUR BANDAMÖNNUM
Vorið 1945 hafði Stella búið sig
undir að flýja hersveitir Rússa sem
voru á leið inn í landið, en varð of
sein eins og margir aðrir. Á
skömmum tíma fylltist Berlín af
rússneskum hermönnum sem
„fullkomnuðu" sigurinn með því
að nauðga öllum konum sem á
vegi þeirra urðu. Skömmu síðar
hófu bandamenn mikla leit að
stríðsglæpamönnum, þar með tal-
inni svikaranum Stellu Gold-
schlag. Þótt hún væri slungin við
að fela sig fannst hún um síðir og
var færð í hendur bandamönnum.
Stella neitaði þegar í upphafi að
bera sök á gjörðum sínum, hún
væri „fórnarlamb fasismans“ og
heimtaði að fá skilríki þar að lút-
andi og verða ffjáls ferða sinna.
Ekki var lagður mikill trúnaður
á frásögn stúlkunnar og eftir löng
og ströng réttarhöld var hún
fundin sek um að vera völd að
fangavist og dauða hundraða gyð-
inga og dæmd til tíu ára betrunar-
vistar. Fyrirlitning Stellu á gyðing-
Gyðingar á leið í útrýmingar-
búðir nasista.
1943, þá rétt rúmlega tvítug að
aldri. Vitað var að hún þekkti
mann sem vann við að útvega
gyðingum fölsuð skilríki og papp-
íra og nú skyldi hún segja til hans.
Stella var í fyrstu ófus til sam-
starfs, en eftir að hafa mátt þola
stöðugar yfirheyrslur og sætt
miklum barsmíðum af hálfu Ge-
stapo lét hún tilleiðast að slást í
hóp svikaranna, enda var henni
lofað að með því móti mundi hún
halda lífi og forða foreldrum sín-
um ffá útrýmingarbúðunum í Au-
schwitz.
Stella gekk til liðs við ungan
gyðing, Rolf Isaaksohn, og urðu
þau nánast órjúfanleg, jafht í starfi
sem einkalífi. Þau vöktu hvar-
og Rolf voru stöðugt á ferð um
Berlínarborg og gátu gyðingar
hvergi verið óhultir fyrir þeim.
Sátu þau einkum fyrir þeim í bíó-
og kaffihúsum og haiidtóku menn
þar sem þeir sátu í mestu makind-
um og áttu sér einskis ills von.
Mjög vinsælt var að liggja í leyni í
kirkjugörðum og ráðast að fólki
eftir jarðarfarir, en gyðingar sem
giftir voru aríum glötuðu „sér-
stöðu" sinni við fráfall maka og
voru því auðveld bráð fýrir sendi-
boða Gestapo.
Ekki síst vakti Stella mikinn
óhug meðal gyðinga í Berlín, en
hún var óskiljanlega miskunnar-
laus og vægði engum, ekki einu
sinni vinum sínum, og lék sér að
"Fallega parið",
Stella og Rolf, sem
héldu gyðingum í
Berlín í heljar-
greipum, uns
bandamenn
bunduendaá
voðaverk þeirra.
Stella Goldschlag á stríðsárunum, er hún sam-
viskulaust kom upp upp hundruð gyðinga
sem voru í felum fyrir Gestapo. Ekki einu sinni
vinum var vægt.
um reyndist ekki hafa minnkað í
gegnum árin og hélt hún því blá-
kalt fram að hún væri íyrst og
fremst „fórnarlamb gyðinganna",
sem ættu alla sök á því hvernig
komið væri fyrir henni. Eftir að
hún hafði tekið út refsingu sína
hvarf Stella Goldschlag af sjónar-
sviðinu og svo virtist sem hún
væri gleymd og grafin, og skítug
fortíð hennar með.
HELDUR ENN FAST VIÐ SAK-
LEYSISITT
Einn maður hafði þó ekki
gleymt henni, en það var höfund-
ur bókarinnar Stellu, Peter Wy-
den. Hann hafði fylgst grannt með
réttarhöldunum yfir hinni gömlu
bekkjarsystur sinni, þótt búsettur
væri í Bandaríkjunum, og um leið
og hún var laus úr fangelsi 1956 lét
hann til skarar skríða. Skömmu
síðar birtist auglýsing frá honum í
blaði samtaka gyðinga í Berlín þar
sem fram kom að Stella Gold-
schlag, sem unnið hefði með Ge-
stapo í stríðinu við að þefa uppi
gyðinga, væri nú laus og óskað
væri eftir því að þeir sem ein-
hverja vitneskju hefðu um starf-
semi hennar í stríðinu gæfu sig
fram. Bréfum frá gyðingum bók-
Rushdie
biður
um
hjálp
Rithöfundurinn Salman
Rnshdie, sem farið hefur huldu
höfðu frá því hann var settur var
á dauðalista strangtrúaðra músl-
íma fyrir bók sína Sálma Sat-
ans, fyrir hartnær fjórum árum,
var á dögunum á ferð um Evr-
ópu til að vekja athygli á máli
sínu ogleita hjálpar. Þegar músl-
ímar felldu dauðadóminn yfir
Rushdie fylltust margir með-
aumkun með honum ogleiðtog-
ar vestrænna ríkja hétu fullum
stuðningi við hann, m.a. með
viðskiptaþvingunum gagnvart
íran. Núna, fjórum árurn síðar,
virðist hins vegar sem allir séu
búnir að gleyma Rushdie og við-
skiptasambönd írans og ýmissa
vesturlandaþjóða hafa aldrei
verið í meiri blóma. Þrátt fyrir
ýmsar hættur ákvað Rushdie að
takast á hendur ferð um Evrópu
staflega rigndi yfir Wyden úr öll-
um áttum og var fólk meira en
viljugt að hjálpa honum við
gagnaöflun fyrir bókina sem hann
vann að. Höfðu menn afar ljótar
sögur að segja af svikaranum
Stellu sem snerist á sveif með Ge-
stapo.
Eftir langa leit og mikla fyrir-
höfn tókst Wyden svo loks að hafa
uppi á Stellu sjálfri, sem býr ein-
angruð í stórborg í Þýskalandi.
Hann skrifaði henni og skýrði frá
bókinni sem væri í fæðingu og
mætti skömmu síðar fyrir utan
heimili hennar í Þýskalandi.
Gamla bekkjarsystirin mundi effir
Wyden og tók vingjarnlega á móti
honum, en kvaðst þó ekkert hafa
um málið að segja utan það að
hún héldi fast við fýrri staðhæf-
ingar sínar um að hún bæri enga
sök á því sem hún aðhafðist í
stríðinu. Hún væri saklaust fórn-
arlamb fasismans.
Rushdie berst gegn því að
gleymast og biður leiðtoga
vesturlanda að hnekkja
dauðadómi Khomeinis.
til að vekja athygli á afleitri stöðu
sinni, en af öryggisástæðum var
ekkert látið uppi um ferðaáætl-
unina. Rushdie hyggst reyna að
knýja á um að leiðtogar vest-
rænna ríkja taki höndum saman
og fái hnekkt dauðadómi Kho-
meinis. Hann hóf ferð sína í
Bonn en mætti þar litlum skiln-
ingi og sýndi þýska ríkisstjómin
málinu aðeins takmarkaðan
áhuga. Sama dag og hann fór frá
Þýskalandi lýsti sendiherra írans
í Bonn því yfir í útvarpsviðtali að
dauðadómurinn yfir Salman
Rushdie væri enn í fullu gildi og
ekkert fengi því breytt.