Morgunblaðið - 19.02.2005, Blaðsíða 37

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 19. FEBRÚAR 2005 37
UMRÆÐAN
Í SÍÐUSTU viku flutti heilbrigð-
isráðherra skýrslu á Alþingi um
stöðu geðheilbrigðismála í kjölfar
utandagskrárumræðu að frumkvæði
mínu í vetur um stöðu geðsjúkra og
þjónustu við þá. Þar kom fram að
ýmis vinna er í gangi hjá ráðherra
og að hann tekur ástandið í mála-
flokknum alvarlega, en betur má ef
duga skal.
Opin umræða
Jákvætt er hve um-
ræðan um geðheil-
brigðsmál er opin og
fordómaminni en áður.
Félagasamtök, ein-
staklingar, geðsjúkir
og aðstandendur
þeirra hafa komið að
þessum málaflokki í
auknum mæli með at-
hyglisverðar nýjungar,
sem er fagnaðarefni.
Geðræktarverkefnið
nefni ég fyrst, en það fékk nýverið
viðurkenningu WHO, Alþjóðaheil-
brigðisstofnunarinnar. Einnig er
vert að geta um verkefnið „Notandi
spyr notanda“, gæðaátak geðsjúkra
og aðstandenda þeirra, Rauða kross-
inn, klúbbinn Geysi og Geðhjálp, svo
nokkuð sé nefnt. Allt þetta framtak
er mjög dýrmætt og má ekki van-
meta.
Markmiðin í heilbrigðisáætlun
til 2010 – of langt í land
Markmið er að bæta aðgengi og
fjölga meðferðarúrræðum. Hvernig
er staðan nú 2005? Sem dæmi um
ástandið bíða nú í febrúar samtals
390 sjúklingar eftir meðferð á geð-
sviði Reykjalundar, – í október biðu
yfir 380 sjúklingar. Ekkert hefur
þokast þar, en biðin er á annað ár.
Enn er algengur biðtími eftir tíma
hjá geðlækni 3–5 mánuðir. Vonandi
skánar ástandið eitthvað á næstu
mánuðum í kjölfar nýrra samninga
við lækna, en það á eftir að koma í
ljós. Göngudeildarúrræði vantar til-
finnanlega þrátt fyrir viðbótar fjár-
veitingar og sömuleiðis meðferð-
arúrræði með lyfjagjöf og
eftirfylgni. Annað markmið í heil-
brigðisáætlun til 2010 er að geðheil-
brigðisþjónustan nái til 2% barna á
aldrinum 0–18 ára óháð búsetu. Þar
er enn of langt í land því þjónustan
nær til 0,7%. Ég virði viðleitni ráð-
herra með teymi á heilsugæslustöð-
inni í Grafarvogi, sem er reyndar til-
raunaverkefni, en slík þjónusta þarf
að koma víðar. Norðmenn hafa sett
geðheilbrigðisþjónustu við börn í
forgang og bjóða upp á ókeypis
þjónustu og hafa náð að meðhöndla
3% barna.
Afleitt ástand hjá skólabörnum
með geðraskanir
Þörf skólabarna með
geðraskanir hefur alls
ekki verið mætt. Þar er
ástandið slæmt. Allar
skilgreiningar vantar á
þjónustustigunum
þremur og ráðgjaf-
arþjónusta er lítil.
Löng bið er eftir þjón-
ustu Barna- og ung-
lingageðdeildar og lítil
sem engin eftirfylgni
þegar börnin koma
þaðan. Slíkt er óvið-
unandi. Alvarlegt er að
algjörlega vantar úr-
ræði fyrir börn með miklar geðrask-
anir. Við það verður heldur ekki un-
að.
Heilbrigðisráðherra hefur sjálfur
sagt að börn sem glíma við alvar-
legar hegðunar- og geðraskanir geti
átt erfiða framtíð fyrir höndum ef
ekki tekst að grípa skjótt inn í vanda
þeirra með viðeigandi úrræðum.
Hætta er á að börnin leiðist út í
vímuefnaneyslu og glæpi ef ekki
fæst meðferð snemma. Allir tapa –
barnið sjálft, fjölskylda þess og sam-
félagið í heild.
Tryggjum börnum meðferð –
lyf eru skammtímalausn
Virðingarverð er viðleitni ráð-
herra til að reyna að ná niður lyfja-
kostnaði ríkisins. Hjá börnum með
geðraskanir hefur lyfjanotkun auk-
ist geigvænlega, hún hefur átt-
faldast á 5 árum og það að hluta til
vegna þess að önnur úrræði eru ekki
í boði. Danskur sálfræðingur sem
var hér á dögunum benti á að lyf
væri skammtímalausn hjá börnum
og ráðist ekki að rótum vandans þótt
þau slái á einkennin. Hann hvatti
okkur Íslendinga til að nota annars-
konar meðferðir vegna geðraskana
barna en lyfjameðferð. Lítum til
reynslu nágrannaþjóða okkar og
lærum af henni. Ógnvænlegar eru
fréttir um að 10% fimm ára barna
séu með geðraskanir og að ársgömul
börn séu á þunglyndislyfjum. Ljóst
er að þjónustu skortir og ákvörðun
um hver skuli veita hana, en á meðan
líða börnin. Auknar fjárveitingar
leysa ekki allan vanda – skipulagið
verður að vera í lagi.
Styrkjum fjölskylduna
Staða fjölskyldunnar hefur veikst
á undanförnum árum, eins og m.a.
biskupinn og forseti Íslands hafa
bent á og hana þarf að styrkja. Fjöl-
skyldan verður að geta lagt sitt af
mörkum til að bæta ástandið og taka
á þessum heilbrigðisvanda sem hrjá-
ir fleiri börn hér á landi en í ná-
grannalöndunum.
Ég vil nefna annan stóran heil-
brigðsvanda sem er þunglyndi og
annar geðrænn vandi vegna offitu,
sem farin er að hrjá bæði börn og
fullorðna. Því þarf að taka á með
heildstæðum hætti og þar er hlutur
fjölskyldunnar mikilvægur.
Miklar samfélagslegar breytingar
hafa ýmsar geðraskanir í för með
sér og þurfa úrlausn í heilbrigð-
isþjónustunni. Börn með flókin fjöl-
skyldumynstur sýna meiri þung-
lyndiseinkenni samkvæmt nýjustu
könnunum, svo dæmi sé tekið. Um
menntunarmál geðsjúkra og átak í
að koma þeim út í lífið þarf að ríkja
sátt og stöðugleiki. Uppnám eins og
varð í vetur vegna ótryggrar fram-
tíðar Fjölmenntar og Geðhjálp-
arverkefnisins er ólíðandi fyrir svo
viðkvæman hóp.
Mikilvæg stefnumótunar-
vinna fram undan
Fram undan er mikilvæg vinna í
kjölfar undirskriftar ráðherra í
Helsinki nýverið undir aðgerðaáætl-
un í geðheilbrigðismálum. Ég fagna
áherslu á geðrækt og þátttöku not-
enda í mótun stefnunnar. Í dag,
laugardag kl. 13.00, ræðir Samfylk-
ingin geðheilbrigðismálin á ráð-
stefnu í Versölum og hvet ég alla
sem áhuga hafa á málaflokknum að
leggja umræðunni lið.
Heilbrigð sál – hvernig miðar?
Ásta R. Jóhannesdóttir skrifar
um geðheilbrigðismál ’Ég fagna áherslu ágeðrækt og þátttöku
notenda í mótun stefn-
unnar.‘
Ásta R. Jóhannesdóttir
Höfundur er alþingismaður.
MENNTAMÁLARÁÐHERRA
hefur farið í hvern framhaldsskól-
ann á fætur öðrum til
að kynna styttingu
námstíma til stúd-
entsprófs. Ráðherra
heldur inngangserindi
og síðan er orðið gef-
ið laust. Ljóst er að
yfirgnæfandi meiri-
hluti kennara og
stjórnenda á fram-
haldsskólastigi hefur
þungar áhyggjur af
fyrirhugaðri styttingu
og er henni andsnú-
inn. Margir kennarar
hafa gert alvarlegar
athugasemdir til
varnar framhaldsskólanáminu í
landinu en í fréttum af fundum
ráðherra er því haldið á lofti að
ánægja sé ríkjandi með stytting-
aráformin. Eftir að hafa fylgst
með nokkrum fundum ráðherra
þykir mér ljóst að áformin um
styttingu falla í grýtta jörð hjá
þorra kennara, nemenda og
stjórnenda framhaldsskóla.
Í máli ráðherra kemur fram að
umtalsverð skörun sé á námsefni á
skilum grunn- og framhaldsskóla
og álitið að það gefi tilefni til að
„þétta námið og forðast endur-
tekningar“. Fram hefur komið hjá
kennurum að þeir kannist ekki við
að þeir séu að endurtaka námsefni
grunnskólans, frekar sé um dýpk-
un þess að ræða. Kennurum í öll-
um skólum þykir brýnt að hinn
faglegur þáttur menntunar grunn-
skólakennara verði
bættur ef færa á hluta
námsefnis framhalds-
skólans á grunn-
skólastig. Á fundinum
í Fjölbrautaskóla Suð-
urlands á Selfossi tók
ráðherra undir þau
rök að endurmennt-
unarþörf grunnskóla-
kennara í efstu bekkj-
um grunnskólans
kynni að vera van-
metin í skýrslu ráðu-
neytisins, Breytt
námsskipan til stúd-
entsprófs.
MH-ingar snúast til varnar
Margoft hefur verið bent á þann
sveigjanleika sem áfangakerfið
býður upp á til að flýta eða hægja
á námshraða. Þetta atriði var rifj-
að upp á fundi ráðherra í Mennta-
skólanum við Hamrahlíð. Þar hef-
ur verið boðið upp á að ljúka
stúdentsprófi á 3 eða 3½ ári og
margir stúdentar gera það.
Stærðfræðikennari í MH sagði
m.a. að stúdentar á félagsfræði- og
málabrautum gætu valið sig frá
mest allri stærðfræði, leið þeirra
gæti síðan legið í Kennaraháskóla
Íslands og þar með fengju þeir
réttindi til að kenna stærðfræði í
grunnskólum!
Íslenskukennari benti á menn-
ingarsögulegt samhengi í íslensku-
kennslu sem sé sérstaða íslensku
sem móðurmáls og að frá þeim
sjónarhóli gæti verið varasamt að
skerða bókmenntasögukennslu
eins og gert sé ráð fyrir í skýrsl-
unni. Svipuð sjónarmið komu fram
hjá kennara í MR.
Líffræðikennari óskaði eftir
framtíðarstefnu á sviði nátt-
úrufræðigreina. Samþætting
þeirra í núgildandi námskrá hefði
ekki reynst vel og stytting-
aráformin myndu ekki verða til að
efla þessi mikilvægu fög.
Kennari í félagsgreinum sagði
að ef stúdentsprófið yrði skert
kallaði það á að háskólarnir
byggju til undirbúningsnám og
það hlyti að vera dýrari kostur en
að mennta ungmennin almennilega
í framhaldsskólum. Kennarinn
benti líka á að ein kennsluvika
sem bætt væri við önn væri fyrst
og fremst til að auka álag á nem-
endur og kennara en kæmi ekki í
stað lengri heildarnámstíma. Að
lokum benti þessi kennari á að
breið menntun í framhaldsskóla
væri forsenda fyrir fjölbreyttu at-
vinnulífi.
Átta kennarar í MH ávörpuðu
fundinn, aðeins einn var hlynntur
styttingunni. Að fundi loknum
voru margir fundarmenn óánægðir
með svör ráðherra og þótti þau oft
ekki kallast á við spurningarnar.
Jafnhæfir stúdentar eða
hæfari með minni kennslu?
Kennarar í MR færðu rök fyrir
því að tímamörk viðmiðunarland-
anna væru ekki einhlít og bent var
á að víða væri í raun jafngildi
fjórða ársins ýmist fyrir fram-
haldsskóla eða eftir og sumir væru
með einum eða öðrum hætti að
hverfa frá þriggja ára námi. Einn
úr hópi kennara hafði reynslu af
ástandinu í Svíþjóð þar sem menn
væru að viðurkenna mistök sín og
aukna vankunnáttu stúdenta þegar
í háskóla kæmi.
Að skapa jafnhæfa stúdenta eða
hæfari með minni kennslu stóð
nokkuð í þeim MR-ingum. Einkum
bentu kennarar þriðja máls á
þessa þversögn enda mun starf
þeirra verða lítið annað en hrafl
eftir þessar breytingar. Þá þótti
ýmsum samfellan í náminu ekki
verða jafnmikil og af væri látið og
vænlegast væri að byrja neðst í
grunnskóla með nýtt skipulag og
fikra sig upp eftir bekkjum og
þétta á leiðinni ef á þyrfti að
halda.
Fulltrúar nemenda
sitja fundina
Nemendur sátu fundina í MH
og ávörpuðu ráðherra. Allir voru
þeir mjög andsnúnir styttingu
námstíma til stúdentsprófs og
lögðu áherslu á mikilvægi þess að
stunda félagslíf sem er afar blóm-
legt í MH og óumdeilanlega lær-
dómsríkt og þroskandi fyrir þá
sem það stunda. Nemendurnir
sem sátu fundinn í MR spurðu
hins vegar hvort ekki væri nær að
ganga alla leið í viðmiðinu við
Norðurlöndin og útbýta náms-
styrkjum og ókeypis námsgögnum
því með því að lengja skólaárið
skapaðist minna svigrúm fyrir
nemendur til að ná sér í tekjur.
Svar ráðherra fólst í að benda á
eðli Íslendinga að vilja vinna hörð-
um höndum.
Kennarar taka undir að nám-
skrár eigi að endurskoða oft. Gera
þarf rannsóknir á gæðum þeirra,
sníða af þeim vankanta og þróa
áfram það sem gefst vel. Lengri
tími til að læra til stúdentsprófs
en tíðkast í öðrum löndum er ís-
lensku skólakerfi til sóma. Stytt-
ing hans eins og er fyrirhugað er
ótímabær og mörg brýnni verkefni
þarf að leysa í framhaldsskólanum.
Stytting námstíma – skerðing á námi?
Guðlaug Guðmundsdóttir
fjallar um styttingu námstíma
til stúdentsprófs ’Átta kennarar í MHávörpuðu fundinn, að-
eins einn var hlynntur
styttingunni.‘
Guðlaug
Guðmundsdóttir
Höfundur er framhaldsskóla-
kennari og ritstjóri.
ÉG ÞAKKA Jakobi Björnssyni
fyrir að minna á aðvaranir sem ég
setti fram í grein í Morgunblaðinu
30. desember sl. um
ótraustar undirstöður
Kárahnjúkavirkjunar.
Í grein sinni í Morg-
unblaðinu hinn 15.
febrúar bítur Jakob í
skjaldarrendur, bregð-
ur mér um að ala á ótta
og reynir síðan að
drepa málinu á dreif. Í
grein sinni segir hann
m.a.:
„Mér vitanlega hafa
allar þessar at-
hugasemdir jarðfræð-
inganna hlotið gagn-
gera skoðun
verkfræðilegra jarð-
fræðinga, sem hafa
tekið tillit til þeirra við
lokahönnun og fram-
kvæmd virkjunarinnar
eftir því sem þeir hafa
talið efni vera til.“
[Leturbr. HG]
Jakob fellur í þá
gryfju að gera ekki
greinarmun á almenn-
um jarðfræðilegum aðstæðum á
svæðinu sem Kárahnjúkastíflurnar
þrjár og Hálslón hvíla á og verk-
fræðilegri hönnun mannvirkjanna.
Hið fyrra er meginatriði og forsenda
þess hvort ráðlegt gæti talist að setja
þessi ógnarmannvirki og tröllaukinn
vatnsgeymi niður á þessum stað. Í
ljós hefur komið að undirstöðurnar
eru ótraustar og jarðfræðilegar for-
rannsóknir voru í skötulíki. Mörg
misgengi eru á svæðinu, sum tengd
jarðhita og því ótvírætt virk. Sum
þessara misgengja eru undir sjálfum
stíflunum eins og fram hefur komið
og hafa þegar valdið miklum erf-
iðleikum og töfum. Þessar aðstæður
virðast hafa komið Landsvirkjun,
sem treysti á guð og lukkuna, í opna
skjöldu. En í stað þess að staldra við
og endurmeta framkvæmdina og þá
gífurlegu áhættu sem við blasir er
haldið áfram með bundið fyrir bæði
augu og treyst á „verkfræðilega
jarðfræðinga“ til að berja í brestina.
Umsjónarmaður virkjunarfram-
kvæmdanna Sigurður Arnalds sagði
í viðtali á RÚV 12. jan-
úar sl.: „Það eru mörk á
því hvað skynsamlegt
er að fjárfesta í rann-
sóknum og þær kosta
líka stórfé og tíma og
menn verða einfaldlega
þá að byggja á reynslu
og snilld jarðfræðing-
anna og trúa þeirra nið-
urstöðum.“ Eins og
Jakob er Sigurður hér
að tala um verk-
fræðilega jarðfræðinga,
mennina sem eiga að
berja í brestina eftir á.
Þetta er vægast sagt
skelfileg staða og meira
lagt undir en menn hafa
nokkurt leyfi til að gera,
ef ekki formlega þá sið-
ferðilega. Almenningur
og íslenskt þjóðarbú er
panturinn sem þetta
glæfraspil hvílir á.
Ríkisstjórn Íslands
með núverandi for-
sætisráðherra í far-
arbroddi ber auðvitað meginábyrgð
á þeim eftirrekstri og hraða sem ein-
kenndi allan undirbúning Kára-
hnjúkavirkjunar. Handafli var beitt
til að skrúfa fyrir aðvaranir jarð-
fræðinga sem annarra á undirbún-
ingsstigi. Það leysir hins vegar ekki
aðra sem tekið hafa þátt í þessum
ljóta leik frá ábyrgð, meirihluta rík-
isstjórnar og Samfylkingar á Al-
þingi, meirihluta borgarfulltrúa í
Reykjavík með þáverandi borg-
arstjóra í fararbroddi og auðsveipa
embættismenn og sérfræðinga sem
spiluðu undir. Það er leitt að sjá Jak-
ob Björnsson í þeim hópi, en hann
hefur sjálfviljugur kosið sér það
hlutskipti.
Jakob Björnsson
og Kárahnjúka-
jarðfræði
Hjörleifur Guttormsson
svarar Jakobi Björnssyni
Hjörleifur Guttormsson
’Handafli varbeitt til að
skrúfa fyrir að-
varanir jarð-
fræðinga sem
annarra á und-
irbúningsstigi.‘
Höfundur er fv. alþingismaður
og ráðherra.