Morgunblaðið - 07.08.2005, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 7. ÁGÚST 2005 MORGUNBLAÐIÐ
F
rá barnaskólaárum á
stríðsárunum síðari
minnist ég þess að
mikil áherzla var
lögð á landafræði Ís-
lands. Við lærðum
utanað og gátum
romsað uppúr okkur
nöfnum á jöklum og ám, á útnesj-
um og fjörðum og við höfðum góða
hugmynd um hvar einstök örnefni
voru á kortinu. Þetta var utanbók-
arlærdómur, en síðar fengu skóla-
spekingar óbragð í munninn ef á
hann var minnst. Það skulu spek-
ingarnir þó vita að þessi þekking
hefur fylgt okkur og ég held að
þessi stríðsárakynslóð hafi alla tíð
síðan verið með sýslurnar á hreinu,
vitað að Goðafoss er í Skjálfanda-
fljóti, að Skjálfandafljót er í Bárð-
ardal og dalurinn sá er einn af al-
lengstu dölum landsins og suður af
honum er sjálft Ódáðahraun, sem
nær upp að Vatnajökli, svo eitt-
hvað sé nefnt. Með grundvallar-
þekkingu staðfræðinnar að vopni
hefur síðar verið auðveldara að
átta sig á jarðfræðinni að
ógleymdu því að „landslag“ væri
lítils virði, ef það héti ekki neitt,
svo vitnað sé í ljóð eftir Tómas
Guðmundsson.
Yngri kynslóðin hefur ugglaust
haft af því pata síðastliðinn vetur
að Benni í Bílabúðinni ók á sport-
bíl upp á „eitthvert“ fjall. Mig
grunar þó að meðal erfingja lands-
ins fari minna fyrir þekkingu á til-
urð Skjaldbreiðs og sögunni um
útilegu Jónasar og kvæði hans um
Skjaldbreið og umhverfi Þingvalla,
hvað þá að hægt væri að syngja
„Fanna skautar faldi háum“, helzt
öll erindin eins og við lærðum í
barnaskóla. Þá má spyrja; hvað er
unnið við slíkt; er ekki nær að vera
með tölvutæknina á hreinu? Svarið
er; hún er á hreinu hvort sem er,
en hitt er einfaldlega hluti þess að
vera Íslendingur og unna bæði
landinu, náttúrunni og sögunni.
Því minnist ég á þetta hér að ég
hef rekið mig á að börn og ungling-
ar og jafnvel ungt fólk á tvítugs-
aldri hefur að því er virðist afar
bágborna þekkingu á sínu eigin
landi. Þegar um ástæður er spurt
er svarið gjarnan að íslenzk landa-
fræði hafi alls ekki verið kennd í
skólunum. Kannski hefur hún verið
kennd, en námsgreinin verið kölluð
öðru nafni, og eitt er því miður
víst: Það hefur ekki tekizt að vekja
athygli og áhuga unga fólksins á
landinu okkar.
Sumpart er það foreldrunum að
kenna, en þeir hafa líka rekið sig á
vegg þegar þeir reyna að troða
fróðleiksmolum í krakkana. Það
fann ég á mínum eigin börnum og
barnabörnin eru að þessu leyti enn
verr stödd. Mann þekki ég sem á
fljúgandi gáfaðan son og hefur án
mikils árangurs reynt að stuðla að
landfræðiáhuga hans. Í fjölskyldu-
ferð austur í Árnessýslu grúfði
drengurinn sig niður í tölvuleik í
aftursætinu, en leit upp á Kamba-
brún og spurði: „Ætlar þetta Borg-
arnes aldrei að koma?“
Kunnum við ekki til
fullnustu að leggja vegi?
Það er mikið vandaverk að
leggja vegi svo vel sé og tekst ekki
nema til komi að hvaðeina sem
snertir notkun þeirra sé litið frá
sem víðtækustum sjónarhólum.
Ugglaust er það reynt. Líklega
jafnast engar framfarir á síðustu
áratugum á við þær sem orðið hafa
á vegakerfinu. Við sem munum eft-
ir ferðalögum um landið, þó ekki sé
farið aftar í tímann en til áranna
kringum 1975, minnumst þess hve
skelfilegt var að hristast áfram á
þvottabretti og holum. Vegirnir þá
þóttu þó sem himneskar hrað-
brautir á móti vagnvegunum sem
ruddir höfðu verið með skóflum og
hökum og járnköllum.
Hverju þrepi í þessari þróun-
arsögu hefur verið tekið fagnandi,
en nú erum við í þeirri stöðu að
vegirnir eru að kikna undan of-
urþunga stórra bíla og vaxandi
umferðar, ekki sízt stórra flutn-
ingabíla. Svo er komið að vegfar-
anda á venjulegum fólksbíl finnst
hann vera í stanslausri lífshættu
þegar hann mætir lestum slíkra
farartækja. Helzt vildi maður aka
að hálfu leyti úti á öxlinni, sem er
þó hættulegt og þá spyr maður:
Væri ekki frekar einfalt og ódýrt
ráð að renna malbiki á þessar axl-
ir?
Stundum efast maður um að allir
þeir verktakar sem til þess veljast
að byggja upp vegi vandi sig sem
skyldi, eða hvað á að álykta þegar
nýlegir kaflar eru verri og ósléttari
en það sem eldra er? Svo er til að
mynda um kafla báðum megin við
hina nýju Þjórsárbrú. Hversvegna
eru allar þessar öldur á nýjum
vegi, sem þar að auki er byggður
ofan á traust undirlag, Þjórsár-
hraunið? Sumir eldri vegakaflar á
fjölförnum vegum eru eins og hver
annar rússíbani; til að mynda víða í
Húnavatnssýslum og Árnessýslu;
til að mynda kafli austan við Laug-
arvatn, sem upphaflega var lagður
ofan á mýri. Í Borgarfirði hefur
fram til þessa verið lakasti kaflinn
á öllum hringveginum, en þar er
nú unnið að myndarlegum endur-
bótum. Fólk hefur tekið eftir því í
sumar að hringvegurinn í heild er
óþægilegri en áður; meira ber á
öldum og dældum. Vegirnir þola
einfaldlega ekki álagið. Þetta er
nokkuð sem allir vita og með nú-
verandi fjármagni til vegmála
náum við ekki í skottið á sjálfum
okkur.
Um nauðsyn þess
að byggja útskot
Misjöfn eru erindi manna um
landið. Lestir stórra flutningabíla
ganga ugglaust með það markmið
að komast á sem skemmstum tíma
milli staða. Á hinn bóginn eru allir
þeir sem aka um vegina til þess að
njóta landsins. Í þeim skara erum
við sjálf, svo og erlendir ferða-
menn, sem stuðla að því að ferða-
mannaþjónusta er orðin ein gild-
asta stoðin undir efnahagslífinu.
Ef ætlunin er að kynnast land-
inu og njóta þess gnægtaborðs sem
móðir nátttúra hefur fram að færa,
þá samræmist það ekki því að
komast frá Reykjavík til Akureyr-
ar á fjórum tímum. Ekki virðist
það enn hafa runnið upp fyrir þeim
sem hanna vegi að við erum æði
mörg sem viljum geta stanzað öðru
hvoru, án þess að vera í hættu og
án þess að valda öðrum hættu.
Sannleikurinn er þó sá að í sumum
fögrum héruðum og á frábærum
útsýnisstöðum er þetta fyrirbæri,
útskot, alls ekki til. Annaðhvort
hefur vegarhönnuðurinn gleymt að
gera ráð fyrir því, eða verktakinn
hefur haft það að engu.
Ástæður þess að menn þurfa út-
skot geta verið margvíslegar. Sum-
ir vilja einfaldlega stanza til þess
að njóta náttúrunnar; fara smá-
stund út og teygja úr sér. Sumir
eru vopnaðir myndavélum og
finnst grábölvað að geta alls ekki
stanzað á fögrum útsýnisstað nema
taka á sig stórhættu. Í sumarleyf-
isferðum vilja ekki allir vera háðir
sjoppunum og finnst ólíkt
skemmtilegra að setjast á þúfu eða
stein og taka upp kaffibrúsann.
Öðrum finnst gott að aka með
hvíldum og svo gæti það komið fyr-
ir að barni í bílnum yrði mál að
pissa, eða að farþegi yrði lasinn.
Mig grunar að vegir verði til á
teikniborðum og þá sé stuðst við
kort. Þar sést ekki sem bezt hvar
ákjósanlegt væri að byggja smá út-
skot. Á einstaka stað hefur þó ver-
ið lagt í þessa fyrirhöfn og fyrir
það ber að þakka.
Á nýlegum vegi yfir Vatnaleið á
Snæfellsnesi er veglegt bílastæði
með borði til að taka upp nestið og
stuðlabergskubbum til að setjast á.
Annað álíka veglegt stæði er á Bú-
landshöfða og bæði eru mikið not-
uð. Þar hefur verið lagt í allnokkuð
mannvirki og það er góðra gjalda
vert. En örfá slík gera ekki gæfu-
muninn, heldur hitt að fá smærri
útskot mun víðar. Til að mynda er
staður á Vatnaleið uppi á brúninni
að norðanverðu með miklu víðtæk-
ara útsýni og þar væri skemmti-
legt að geta stanzað til að njóta
þess, taka upp kortið og sjá hvað
ber fyrir augu, jafnvel tekið mynd.
Ég hef að undanförnu unnið við
myndatökur á Snæfellsnesi og um-
ferðin þar er svo lítil að víða freist-
ast maður til þess að skilja bílinn
eftir á vegarbrún. Í mörgum öðr-
um landshlutum er slíkt ógerning-
ur sökum umferðarþunga.
Það sem fyrst og fremst vantar
núna eru breiðari vegir, einkum á
fjölförnustu leiðunum, þó ekki væri
en til annars en að minnka þá til-
finningu að maður sé sífellt í lífs-
hættu. Það er list að leggja nýjan
veg í land, hafa hann nógu breiðan
og með útskotum. Fallegir vegir
liggja í mátulegum sveigum; þann-
ig nýtur landið sín betur, og öku-
menn þreytast minna. Alltof oft
hefur reglustika ráðið ferðinni að
því er virðist, eða þráðbeinn upp-
þurrkunarskurður. Sem betur fer
eru til undantekningar. Ein af
þeim er vegurinn sem lagður var í
Þingvallahraun vegna þjóðhátíðar-
innar 1974. Hann var lagður ofan á
landið án röskunar og þar liggur
hann í fallegum sveigum. Ef ég
man rétt áttu þeir heiðurinn að
þessu framtaki ritstjórarnir og
skáldin Indriði G. Þorsteinsson og
Matthías Johannesson, sem voru í
framkvæmdanefnd vegna hátíðar-
innar og sáu að umferðardæmið
gengi ekki upp án vegarins.
Merkilegur myndlistararfur
Af mannanna verkum, frá fyrri
öldum, erum við ekki rík. Um
húsakostinn þarf ekki að fjölyrða
en margir ómetanlegir gripir eru
varðveittir á söfnum. Þegar litið er
sérstaklega á aldirnar þrjár eftir
siðaskipti hefur veruleg afturför
orðið í sagnaritun frá því menn
skrifuðu Íslendingasögur og Sturl-
ungu, en þó eru nokkur afburðagóð
skáld sem upp úr standa. Þar
gnæfir hæst Hallgrímur Pétursson
á 17. öld, og á 18. öld fæddust til
dæmis Eggert Ólafsson, Bjarni
Thorarensen, Bólu-Hjálmar og
Sigurður Breiðfjörð. Fram undir
þetta hefði ekkert þýtt að segja
sæmilega lesnum Íslendingi að
þessi og önnur skáld fyrri alda
væru yfirleitt bögubósar.
Af einhverjum ástæðum virðist
hinsvegar hafa verið hægt að gera
lítið úr myndrænum arfi okkar frá
sama tímaskeiði og þess minnist ég
SJÓNARHÓLAR OG SJÓNARMIÐ I
„Ætlar þetta Borgarnes
Sjónarhólarnir eru margir og frá hverjum þeirra sjá menn
sjaldnast það sama; sjónarmiðin geta orðið æði mörg. Gísla
Sigurðssyni sýnist til að mynda að fræðslukerfið hafi kom-
ið sér upp nýjum sjónarhól þegar til þess kemur að fræða
börnin um landið sitt, vegagerðin geri varla ráð fyrir sjón-
arhólum og mörg listaverk fyrir daga „brautryðjendanna“
á 19. öld séu miklu meira en „skreytingar“.
Morgunblaðið/Gísli Sigurðsson
Af Búlandshöfða blasir við eitt fegursta fjall á Íslandi; eldfjall sem skartar jökulhettu. Samkvæmt landafræði síðustu ára-
tuga skiptir víst engu máli hvort við vitum hvað þetta fjall heitir og þaðan af síður á hvaða nesi það er, en þeim sem hafa
áhuga skal bent á að þetta er einmitt Snæfellsjökull.
Stækkuð mynd, prentuð á dúk í Svíþjóð, af altaristöflu Jóns Hallgrímssonar úr kirkjunni á Grenjaðarstað í Aðaldal. Þar er
lýst lífi og dauða Krists. Sjálf altaristaflan er á litlu myndinni fyrir framan. Myndin er tekin á sýningu Þjóðminjsafnsins.