Morgunblaðið - 07.08.2005, Blaðsíða 25

frá mínum yngri árum að þá var
því hiklaust haldið fram að engin
myndlist hefði verið til á Íslandi
fyrir daga „brautryðjendanna“ um
aldamótin 1900. Góðir listamenn,
sumir menntaðir í útlöndum, sögðu
hiklaust að við ættum ekki neitt
annað en „skreytingar“, oftast úr
kirkjum, og þær væru bara frum-
stæð viðleitni, merkt fátækt og
menntunarskorti.
Það var ekki fyrr en alllöngu síð-
ar að mér og mörgum öðrum varð
ljóst að þessi kenning var blekking
og í raun og veru var verið að falsa
bæði listasöguna og Íslandssöguna.
Á þetta hef ég oft minnst í Lesbók
Morgunblaðsins á meðan ég starf-
aði þar, en ympra á því nú af þeirri
gleðilegu ástæðu að út er komin
bók um íslenzka myndlistarmenn
fyrri alda eftir Þóru Kristjánsdótt-
ur, list- og sagnfræðing, sem lengi
hefur starfað á Þjóðminjasafninu.
Í tilefni útkomu bókarinnar hef-
ur Þjóðminjasafnið staðið að
áhugaverðri sýningu á íslenzkum
listaverkum frá 16., 17. og 18. öld í
Bogasalnum. Sýningin er eitt af
því sem ætti að gleðja augað nú á
þessu sumri; hún er mjög fag-
mannlega uppsett og til þess fallin
að opna augu okkar fyrir íslenzkri
list fyrri alda.
Mynd á þili
Bók Þóru heitir Mynd á þili –
heitið er sótt í ljóð Jóns Helgason-
ar, Áfanga. Þar eru nafngreindir
margir listamenn og birtar ljós-
myndir af verkum þeirra fimmtán
sem hæst ber. Enda þótt heimildir
séu um að Marteinn Einarsson,
Skálholtsbiskup, hafi numið mynd-
list í Englandi á æskuárum sínum
snemma á 16. öld, hefur ekkert
varðveizt eftir hann. Elztu lista-
verk okkar, sem rakin verða til
nafngreinds höfundar, eru útskorn-
ar myndir á Grundarstólunum eftir
Benedikt Narfason og myndir
skornar í hvalbein eftir Brynjólf
Jónsson, lögréttumann og bónda í
Skarði á Landi. Elzta verk hans er
ársett fáeinum árum fyrir aldamót-
in 1600.
Elztu málverk eftir nafngreind-
an málara eru hinsvegar á predik-
unarstóli úr Bræðratungukirkju
eftir Björn Grímsson, sem fæddur
var um 1570 og hafði dvalið í
Þýzkalandi á sínum yngri árum.
Er talið að hann hafi numið mál-
aralist þar. Brynjólfur Skálholts-
biskup kallaði predikunarstólinn
„kostulegan“ þegar hann vísiteraði
í Bræðratungu 1644, en myndirnar
mun Björn hafa málað skömmu
eftir 1600.
Þeir myndlistarmenn þriggja
alda eftir siðaskipti sem hæst
gnæfa fyrir utan Brynjólf Jónsson
og Björn Grímsson eru séra Hjalti
Þorsteinsson prófastur í Vatnsfirði,
sem fæddur var 1665 og telst lík-
lega færasti portrettmálari okkar
um þriggja alda skeið, Guðmundur
Guðmundsson myndskeri frá
Bjarnastaðahlíð, fæddur 1618, var
lærður í útskurði frá útlendum
skóla og flutti með sér barokkstíl-
inn til Íslands, Jón Hallgrímsson
málari, fæddur 1741, er höfundur
frægrar altaristöflu sem kennd er
við Upsir í Svarfaðardal, og faðir
hans, Hallgrímur Jónsson, fæddur
1717, var fjölhæfur smiður, út-
skurðarmeistari og leturskrifari.
Útskorin og máluð lágmynd hans á
kistli, sem heitir „Á biðilsbuxum“,
er að minni hyggju sígilt listaverk.
Ámundi Jónsson snikkari, fæddur
1738, var dáður kirkjusmiður og
málari á Suðurlandi. Fleiri liðtæka
listamenn mætti telja, svo sem Jón
Greipsson bónda á Auðshaugi á
Barðaströnd.
Björn Grímsson málari var líka
góður teiknari og liggja eftir hann
myndir, unnar í lit, úr lögbókar-
handritum. Stíllinn á íburðarmikl-
um upphafsstaf rímar við barokkið,
sem þá var ríkjandi í Evrópu, en
jafnframt sækir Björn sér fyrir-
myndir í lýsingar í handritum og
falleg leturskrift þvælist ekki held-
ur fyrir honum. Á málverkunum á
predikunarstólnum sést, ekki sízt á
klæðafellingum, að Björn hefur
verið lærður málari.
Björn var um tíma sýslumaður í
Árnesþingi, ókvæntur, en eignaðist
einn son og þótti vægast sagt sér-
stætt hvernig hann kom undir. Svo
stóð á að Björn var staddur á Hlíð-
arenda og fékk þá vitrun að honum
væri ætlað að eignast son, sem
yrði prestur. Þurfti hann að ná
fundi Höllu systur sinnar, sem bjó
á Skógum, en leysingar voru og
miklir vatnavextir. Reið Björn
samt austur í Skóga yfir Mark-
arfljót og önnur vatnsföll, meira og
minna ófær, og bað systur sína að
búa sér rúm í kirkjunni og senda
sér þangað vinnukonu til gamans.
Sem betur fór fannst vinnukona
sem var til í tuskið. Hún varð
þunguð og allt gekk eftir.
Tími til kominn að
dusta af þeim rykið
Verk þessara íslenzku lista-
manna fyrri alda eru ekki næv (
naive – þ.e. með barnsleg ein-
kenni). Sum þeirra eru gerð af
aðdáunarlegri færni, svo sem
myndirnar á beinspjöldum Brynj-
ólfs Jónssonar; aðrar bera vott um
ónóga æfingu, enda hafa verkefnin
ekki komið til þessara manna á
færibandi. Nú er sá tími liðinn að
listaverk sé dæmt út frá því hvort
anatómísk útfærsla sé „rétt“ og þá
gengið út frá akademískum kröfum
frá sama tíma. Í samtímamyndlist
erum við löngu hætt að gera þær
kröfur og út frá forskrift og fyr-
irmyndum hugmyndalistar nú-
tímans þykir það bæði óþarft og
jafnvel hallærislegt.
Það kæmi því úr hörðustu átt ef
samtímalistamenn, sem eru að því
er virðist lausir við allar slíkar
„kröfur“, færu að gagnrýna ís-
lenzka kollega sína frá fyrri öldum,
enda gera þeir það ekki. Sú hug-
mynd að list forfeðranna sé ekki
annað en „skreytingar“ var sprott-
in frá þeim sem höfðu hlotið aka-
demíska myndlistarmenntun, svo
og kynslóðinni sem fór að láta til
sín taka um 1950, vopnuð stóra-
sannleik nýjustu kenninga frá Par-
ís.
Hitt er svo annað mál, og alveg
sjálfsagt að undirstrika það, að
meðal listamanna aldanna þriggja
eftir siðaskipti er enginn Kjarval,
Ásgrímur eða Einar Jónsson, og
þá getum við einungis haft þessi
fáu verk forvera þeirra til hlið-
sjónar sem hafa varðveizt. En að-
stæðurnar eru svo ósambærilegar,
jafnvel við aðstæður hinna svoköll-
uðu frumherja, að við getum ekki
með nokkru móti gizkað á hverju
menn eins og Brynjólfur í Skarði
og séra Hjalti í Vatnsfirði hefðu
áorkað ef þeir hefðu verið uppi og
starfað þremur öldum síðar.
Vonandi verður bók Þóru – og
sýningin í Þjóðminjasafninu – til að
rétta hlut þeirra sem héldu uppi
merkjum myndlistar á Íslandi á
öldum fátæktarinnar. Þóra hefur
lengi staðið vaktina og stýrði um
tíma sýningahaldi í Norræna Hús-
inu og á Kjarvalsstöðum með sóma
á því árabili þegar almenningur
hafði enn áhuga á myndlist og
þyrptist á sýningar. Hún hefur
lengi starfað í Þjóðminjasafninu og
þar voru rannsóknir á listgripum
meginviðfangsefni hennar. Hún
hafði þar fyrir augum listaverk for-
feðra og formæðra okkar og var
vel undir það búin að skrifa bók
um efnið.
aldrei að koma?“
Útskot og áningarstaður með borði og sætum á stuðlabergskubbum í brekk-
unni ofan við Seljavallavatn á Vatnaleið á Snæfellsnesi. Hér hefur verið mikið í
lagt, sem er alger undantekning, en hitt er algengast að alls ekki séu byggð ein-
föld útskot, sem hljóta að vera ódýr mannvirki.
Hluti af stóru beinspjaldi með fínlega útskorinni mynd
sem fjalllar um dauða Krists. Þetta verk Brynjólfs Jóns-
sonar bónda og lögréttumanns í Skarði á Landi er frá
1604 og meðal allra elztu listaverka íslenzkra, sem rekja
má til ákveðins höfundar.
Tvö af fjórum málverkum á predikunaarstóli úr Bræðra-
tungukirkju. Málað hefur Björn Grimsson skömmu eftir
1600 og eru þessi málverk hin elztu í sögu okkar sem rakin
verða til ákveðins höfundar. Myndirnar sýna guðspjalla-
mennina við skriftir.
Höfundur er rithöfundur og
myndlistarmaður.
’Sannleikurinn er þósá að í sumum fögr-
um héruðum og á
frábærum útsýn-
isstöðum er þetta
fyrirbæri, útskot, alls
ekki til.‘
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 7. ÁGÚST 2005 25
FLUGSTÖ‹ LEIFS EIRÍKSSONAR
For›ist bi›ra›ir á flugvellinum
Vegna aukinna öryggisrá›stafana á flugvöllum
og til hæg›arauka hvetjum vi› farflega til a›
mæta tímanlega í Leifsstö› flegar fari› er úr
landi. Vi› mælum me› a› farflegar mæti í flug-
stö›ina tveimur klukkustundum fyrir brottför.
Ókeypis sætafer›ir frá BSÍ kl. 4.30 á morgnana
í bo›i Flugstö›var Leifs Eiríkssonar.
Gef›u flér tíma
í Leifsstö›
Finni› rúturnar me› okkar merki
Athugi› a› innritun í Flugstö›inni hefst kl. 5.00.
Tilbo›i› gildir frá 1. júní - 31. ágúst 2005
M
Á
T
T
U
R
IN
N
&
D
Ý
R
Ð
IN
Ókeypis sætafer›ir
frá BSÍ kl. 4.30