Morgunblaðið - 07.08.2005, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 7. ÁGÚST 2005 29
ar á. Ísrael, Pakistan og Indland fullgiltu aldrei
samninginn, enda voru þessi ríki öll með smíði
kjarnorkuvopna á prjónunum er hann var gerð-
ur. Suður-Afríka átti ekki aðild að honum lengi
vel, en eyddi síðar vopnum sínum og bættist í hóp
aðildarríkja. Norður-Kórea sagði upp samningn-
um fyrir sitt leyti fyrir tveimur árum og segist nú
eiga kjarnorkuvopn. Og nokkur ríki, sem skrifað
hafa upp á sáttmálann, hafa verið staðin að brot-
um á honum. Þar á meðal eru Írak – sem nú hefur
enga kjarnorkuvopnaáætlun lengur – og Líbýa –
sem sömuleiðis hefur lagt sína gereyðingar-
vopnasmíð á hilluna.
Íran og
Norður-Kórea
Þótt segja megi að
NPT-sáttmálinn hafi
skilað góðum árangri
að því leyti að þau 35
ár, sem hann hefur verið í gildi, hefur ríkjum, sem
eiga kjarnorkuvopn, lítið sem ekkert fjölgað, er
hann að mörgu leyti gallað tæki til að hindra út-
breiðslu kjarnorkuvopna. Hann er í fyrsta lagi
mjög óvenjulegur alþjóðasamningur, þar sem
hann mismunar aðildarríkjunum klárlega og
brýtur í bága við hina formlegu jafnræðisreglu al-
þjóðakerfisins. Ríki geta sagt sem svo: Af hverju
á sérstakur forréttindaklúbbur að fá að eiga þessi
vopn til að verja sig gegn aðsteðjandi ógn, en ekki
við? Og við þeirri spurningu er í raun ekkert svar
annað en það, að alþjóðakerfið treysti kjarnorku-
veldunum fimm betur en öðrum til að fara með
vopnin.
Í öðru lagi kveður samningurinn á um „óafsal-
anlegan rétt“ allra ríkja til að nota kjarnorkuna í
friðsamlegum tilgangi. Hins vegar er vandséð
hvernig kjarnorkuveldin og önnur ríki, sem búa
yfir þróaðri tækni til friðsamlegrar nýtingar
kjarnorku, eiga að sjá sér fært að standa við
skuldbindingar sínar um að miðla þessari tækni
áfram til lokaðra harðstjórnarríkja á borð við Ír-
an og Norður-Kóreu, nema þá að enn strangara
eftirlit komi til.
Raunar er nokkur munur á Íran og Norður-
Kóreu. Síðarnefnda ríkið lýsir því beinlínis yfir að
það hafi þróað kjarnorkuvopn og ætli að halda því
áfram og hefur sagt sig frá NPT-samningnum.
Íran heldur því hins vegar fram að kjarnorku-
áætlun landsins sé eingöngu hugsuð í friðsam-
legum tilgangi. Í nýrri skýrslu bandarískra leyni-
þjónustustofnana er það metið svo að það myndi
taka Írana áratug að smíða kjarnorkusprengju.
Það hefur þó vakið grunsemdir að Íranar skyldu
lengi vel fela hluta kjarnorkuáætlunar sinnar fyr-
ir IAEA og eins að þeir vilji sjálfir auðga úran til
að nota í kjarnaofnum í stað þess að kaupa það er-
lendis frá með ódýrari hætti. Bæði Íran og Norð-
ur-Kórea standa fast á rétti sínum til að þróa
kjarnorku í friðsamlegum tilgangi – og þann rétt
eiga þau í raun. Vandinn er sá sami í báðum til-
fellum; umheimurinn treystir ekki einræðisherr-
um og harðstjórum fyrir þessari hættulegu
tækni.
Viðræður við bæði Íran og Norður-Kóreu eru á
afar viðkvæmu stigi þessa dagana. Í báðum til-
fellum getur meiriháttar alþjóðlegt deilumál ver-
ið í uppsiglingu, sem getur komið til kasta örygg-
isráðs Sameinuðu þjóðanna. Miklu skiptir að ekki
verði látið undan óbilgjörnum kröfum Norður-
Kóreu og Írans. Ef það gerist, er hættan sú að
einræðisherrar hér og þar um heiminn hefji þró-
un kjarnorkuvopna í því skyni að kúga efnahags-
og tækniaðstoð út úr hinum ríku Vesturlöndum.
Indland er athyglisvert dæmi í þessu sam-
hengi. Það vakti mikla athygli og deilur er Bush
Bandaríkjaforseti ákvað fyrir skömmu að efla
samstarf við Indland í kjarnorkumálum og slaka
á banni við útflutningi kjarnorkutækni til Ind-
lands. Þetta gengur í raun þvert gegn NPT-sátt-
málanum, sem kveður á um að ríki verði að eiga
aðild að honum og afsala sér réttinum til að eiga
kjarnorkuvopn til að fá slíka aðstoð. Ákvörðun
Bush byggist væntanlega fyrst og fremst á þeirri
raunsæju afstöðu að Indland er lýðræðisríki,
heldur vinveitt vestrænum hagsmunum og þótt
það eigi kjarnorkuvopn hafa Indverjar aldrei orð-
ið uppvísir að því að leka kjarnorkuleyndarmál-
um sínum eða hjálpa öðrum við að smíða sprengj-
ur. Gegnir þar öðru máli en um nágrannaríkið
Pakistan, sem um árabil var eins konar kjarn-
orkukjörbúð fyrir útlagaríki. Indverjar þurfa á
kjarnorkunni að halda vegna gífurlegs hagvaxtar
og aukinnar orkuþarfar. Aukinheldur eru sum
kjarnorkuver þeirra orðin gömul og úrelt og full
ástæða til að aðstoða þá við að endurnýja þau.
Bandaríkjastjórn hefur þess vegna ákveðið að
láta það liggja á milli hluta þótt Indland standi ut-
an NPT. Þetta kann að þjóna hagsmunum
Bandaríkjanna til skemmri tíma, en grefur auð-
vitað undan NPT-sáttmálanum til lengri tíma lit-
ið.
Hryðjuverk og
gereyðing-
arvopn
Þróun kjarnorku-
vopna í ríkjum, sem
standa utan klúbbs
kjarnorkuveldanna
fimm, er ekki aðeins
áhyggjuefni vegna
möguleikans á að þessi ríki sjálf beiti þessum
vopnum. Eftir því sem fleiri ríki eignast kjarn-
orkuvopn eða ráða yfir tækni til að smíða þau,
aukast líkurnar á að slík vopn falli í hendur
manna, sem eru líklegir til að beita þeim að fyrra
bragði. Stærsta áhyggjuefnið er að hryðjuverka-
samtök, sem hafa sýnt og sannað að þau svífast
einskis, komist yfir kjarnorkuvopn eða efni og
þekkingu til að smíða þau. Lítill vafi leikur á að
samtök á borð við al-Qaeda myndu beita gereyð-
ingarvopnum ef þau ættu þau.
Hefðbundnar kenningar um fælingarmátt
kjarnorkuvopna duga ekki þegar hryðjuverka-
samtök eiga í hlut. Þær geta átt við um Norður-
Kóreu og Íran. Valdhafar í báðum ríkjum vita að
beiti þeir kjarnorkuvopnum að fyrra bragði, eru
allar líkur á að þeim verði svarað í sömu mynt.
Öðru máli gegnir um hryðjuverkasamtök. Þau
eru ekki ríki, meðlimir þeirra dreifa sér um heim-
inn og leynast á meðal almennra borgara. Það er
engin leið að svara þeim í sömu mynt. Kjarn-
orkufælingin virkar ekki gagnvart þeim, sem
e.t.v. eru mesta kjarnorkuógnin.
Til þess að mæta þessari ógn er þess vegna
nauðsynlegt að efla njósnir og eftirlit af hálfu
vestrænna ríkja og alþjóðastofnana til að komast
á snoðir um það ef kjarnakleyf efni eða kjarn-
orkutækni kemst í hendur hryðjuverkasamtaka.
Að frumkvæði Bandaríkjanna samþykkti örygg-
isráð Sameinuðu þjóðanna í fyrra ályktun 1540,
þar sem blátt bann er lagt við því að nokkurt ríki
veiti „aðilum, sem ekki eru ríki“ aðstoð af neinu
tagi við þróun eða smíði gereyðingarvopna.
Condoleezza Rice, utanríkisráðherra Banda-
ríkjanna, sagði í síðustu viku að ekki dygði lengur
að reyna að fæla einn óvin með stórt kjarnorku-
vopnabúr frá því að gera árás. Nú yrði að verjast
skuggalegu neti ríkislausra óvina, sem sumir
hverjir vildu kaupa og aðrir selja hættulegustu
vopn heimsins. „Fæling og afvopnunarsamningar
duga ekki lengur til að verja Bandaríkin. Við
verðum að skera upp herör gegn vísindamönnum
sem hafa illt í hyggju, svartamarkaðsvopnasölum
og útlagaríkjum, sem dreifa gereyðingarvopn-
um,“ sagði Rice.
Svarið við þeirri spurningu, hvort hætta sé á að
kjarnorkuvopnum verði beitt á ný, er að lítil
hætta er á þeirri gereyðingu hnattarins, sem
margir óttuðust á tíma kalda stríðsins. Hins veg-
ar er engan veginn hægt að útiloka að útlagaríki
eða hryðjuverkasamtök reyni að sprengja kjarn-
orkusprengju, t.d. í vestrænni stórborg, sem gæti
haft jafnskelfilegar afleiðingar og sprengingarn-
ar í Japan fyrir sex áratugum. Leiðin til að koma í
veg fyrir slíkt er ekki að loka augum fyrir stað-
reyndum og krefjast algerrar útrýmingar kjarn-
orkuvopna. Það er ekki raunsætt. Kjarnorku-
veldin eiga að halda áfram að fækka í
vopnabúrum sínum og eyða gömlum vopnum
undir ströngu eftirliti. En mestu skiptir að koma í
veg fyrir að kjarnorkuvopn komist í hendur ein-
ræðisherra eða hryðjuverkamanna og að tryggt
verði með alþjóðlegu eftirliti að kjarnorkan verði
eingöngu notuð í friðsamlegum tilgangi.
Reuters
Víða um heim var þess krafizt í gær, í tilefni af því að sextíu ár eru liðin frá árásinni á Hiroshima, að kjarnorkuvopnum verði útrýmt. Þessi mynd var tekin í kröfugöngu í Kuala Lumpur.
Hryðjuverkasamtök
eru ekki ríki, með-
limir þeirra dreifa
sér um heiminn og
leynast á meðal al-
mennra borgara.
Það er engin leið að
svara þeim í sömu
mynt. Kjarnorku-
fælingin virkar ekki
gagnvart þeim, sem
e.t.v. eru mesta
kjarnorkuógnin.
Laugardagur 6. ágúst